Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті м. О.ӘУезов атындағЫ Әдебиет жәНЕ
ҚАРАХАН ДӘУІРІ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ДІНИ-ДИДАКТИКАЛЫҚ САРЫНДАР
жүктеу/скачать 1,65 Mb.
|
treatise175829
| ҚАРАХАН ДӘУІРІ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ДІНИ-ДИДАКТИКАЛЫҚ САРЫНДАР
Қазақ әдебиетінің түп-тамыры өте тереңде, тіпті әріде жатыр. Басқаны былай қойғанда, ертедегі рулық кезеңнің өзінде өмірге келген тұрмыс-салт жырлары, ертегілер, жұмбақтар, жаңылпаш, мақал-мәтелдеріміздің қыруар қазына екені белгілі. Осы орайда еліміздің ежелден қалыптасқан асыл сөздерінің ұзақ уақыт бойы бірте-бірте реттеліп, ақырын-ақырын кемелденіп, тұрақты тіркестерге айналғанын байқауға болады: «Батыр туса – ел ырысы, жаңбыр жауса – жер ырысы», «Малы жоқ деп ерден түңілме, шөбі жоқ деп жерден түңілме», «Сөздің көркі – мақал, жүздің көркі – сақал», «Ұлың – Ұрымға, қызың – Қырымға»199 сияқты мақал-мәтелдердің әлімсақтан дүниеге келгені анық. Біздің түркі тектес тайпалардың өзі ішінде әдеби дәстүрдің қалыптаса бастағаны ерте кезеңнен екені дау тудырмайды, соның бір ғана айғағы ретінде VII-IX ғасырлардағы Орхон ескерткішін атасақ та жеткілікті. Сол мезгілде тас бетінде қашалып таңбаланған жазба әдебиетіміздің де алғашқы ұшқындарының белгі бергенін көрсетеді. Ауыз әдебиетін айтпағанда, жазба мұраларымыздың сонау VII ғасырдан көрініс тапқаны ежелгі әдебиетімізді зерттеушілердің бірі, филология ғылымдарының докторы М. Жолдасбековтың «Асыл арналар» (1990) атты кітабында жан-жақты талданған. Біздің жазба әдебиетіміз күллі түркі халқының белгілі ақыны Жүсіп Хас Хажыб Баласағұннан бастау алады. Қазақ халқының да түркі тілдес жұрттың ішіне кіретіндіктен осы елдің құрамына жататыны анық, олай болса: «Қадым заманда жасалған ескерткіштер тегіс осы күнгі түркі тілдес халықтардың бәріне ортақ мұралар болып табылады»200. «Орхон-Енисей» жазулары әдебиетіміздің бастау-көзі болса, одан соңғы дәуірлерде «Оғыз-нама» (XI ғ.), «Қисса-ул-әнбие» (XI ғ.), «Мұхаббат нама» (XIII ғ.), «Кодекс куманикус» (XIII ғ.) тәрізді әдеби мұралар жасалды... «Сеиф сарайи» (XIV ғ.) секілді қаламгерлер еңбек етті201. Жүсіп Баласағұн шамамен 1010-1015 жылдары Шу бойы, Талас даласындағы Баласағұн қаласында өмірге келген. Алайда ақынның бір ғана еңбегі сақталған, ол - атақты «Құтты білік» туындысы. Автор «Құтты білік» дастанын 1069 жылы 54 жасында, он сегіз ай ішінде жазып шығып, Қарахандар елінің ірі қағаны Әбу Али Хасан Сулеймен Арыслан хан Буғраханға сыйлаған. Патша кемеңгердің еңбегін жоғары бағалап, «Хас Хажыб» (шынайы кеңесші) деген атақ, шен беріп, өз қасына қызметшісі еткен. «Құтты білік» дастаны хандарға кеңесші ретінде қызмет етіп, Үнді, Иран, Үрім, Араб, Шын-Машин халқының патшалары танысып, өз тілдерінде әр түрлі аталған. Сексен бес тараудан тұратын дастанның көлемі 6645 бәйітті (13290 өлең жолы) құрайды. Ол осы дастанды Табғаш ханға – «хандардың ханына» сыйлайды. Бұл құрметке риза болған Буғрахан Жүсіпке «ұлы Хас Хажыб» (бас кеңесші) деген атағын береді осы жайында автор: Хандар ханы Табғаш Қара Буғра - Падишахтың құзырында оқыды. Мархабатпен даңқ қосты атына - Ақылы мен қаламының хақына. Хас Хажыбтың атақ берді тағы да, Мұны сеніп жақын тұтты жанына. Сол мәні үшін жұрт құрметпен қарады, Аты: Жүсіп Хас Хажыб деп тарады202. «Құтты білік» дастаны Талас өңірінде, қазақ жеріндегі Баласағұн шаһарында XI ғасырда жазылып Қашқар шаһарында тәмәмдалған. Осы еңбекте үй болу, ел құрау, елге басшылық ету сияқты әртүрлі келелі істердің жүзеге асуы сипатталады. Басшы қандай болу, қосшы қандай болу, қолбасшылар, сарайда қызмет ететіндер, елшінің жұмысы қандай болу керек деген мәселелер жан-жақты жырланады. Әртүрлі жағдайда саяси-әлеуметтік мәселемен қалай айналысып, қандай қарым-қатынас жасау, оны қалай игеру керектігі сөз болады. Сонымен бірге қазақ даласында халық болу, халықты басқару оны жүзеге асырудың тарихи өзегі сынды хатқа түскен мұра. Бұл туындыда басты негізгі ой-идеялар төрт кейіпкердің есімімен байланысты, Күнтуды елік, Айтолды, Өгдүлміш, Одғұрмыш, арасындағы әңгіме түрінде өрбиді. Күнтуды елік – «Әділет», Айтолды – «Дәулет», Өгдүлміш – «Ақыл», Оғдұрмыш – «Қанағат» мазмұнын береді. Әңгіме желісінде Дәулет кетіп, Қанағат дүниеден озғаннан кейін Әділет хан мен уәзір ақыл екеуі Дәулет пен Қанағатты ескеріп, солардың орнын толтыру, елдің жағдайын жақсарту, түркі халқының кемелдену жолын іздейді. Мемелекеттің берекесі ғылым деп біліп, оны жолға қоюда тіл мен дінді негізге алып, ел бірлігінің батылдық пен кемеңгерлікте іске асатынын айтады. Ақынның «Құтты білік» дастанының үш нұсқасы сақталған: әуелгісі, Вена нұсқасы, оны Герат нұсқасы деп те атайды. Осы қолжазба бұл күндері Венаның корольдық кітапханасында бар. Осы себепті Вена нұсқасы дейді. Дәл осы дүниені Герат нұсқасы деуінің себебі бұл қолжазба 1439 жылы Герат қаласында көшіріліпті. Осыны ұйғыр харіпімен көшірген адам – Хасан Қара Сейіл. Ал екінші нұсқаға келсек, осы қолжазба араб харіпімен көшіріліпті. Қолжазбаны Каирдағы кітапханада сирек кездесетін қолжазбалар қорынан 1896 жылы ғалым Б. Мориц кездестірген. Танымал орыс ғалымы В.В. Радлов Петербург Ғылым академиясының Азия музейі үшін Каир нұсқасының бір данасын көшіртіп алыпты. Осы қолжазба Ресей Ғылым академиясы Шығыстану институтының Санкт-Петербург бөлімшесінде сақталған. Үшінші нұсқасына келсек, бұл Наманган нұсқасы. Мұны 1913 ж. А. Валитова Өзбекстанның Наманган қаласынан кездестірген болатын. «Құтты білік» дастанының араб харпімен көшірілген толық саналатын осы нұсқасы Өзбекстан республикасы Ғылым академиясының Абу Райхан әл-Бируни атындағы Шығыстану институтында тұр. Сонау бір заманда Қарахандар кезінде түркі елінің мәдениеті өркен жайып гүлденді. Осы себепті басқа елдермен ішкі-сыртқы қарым-қатынасы дамып, ілгері басты. Әрине, бұл кезде ислам діні де орныға бастағаны анық. Бір Алланың құдіреті күшті, ол он сегіз мың ғаламды ғажайып таңғаларлық сипатта жаратты, соның ішінде адамға айрықша ақыл беріп, оған кемел ойлау қабілетін дарытты. Біз осы орайда атақты ақын әрі ойшыл Жүсіп Баласағұнға ойлау жүйесі, ақындығы, жұрттың жандүниесін терең түсінуі жағынан жақын Ахмед Иүгінеки деп білеміз. Екі көзі зағип болып туып, бұл дүниенің жарық сәулесін бір көруге зар болып өткен Әдиб Ахмед ибн Махмұд Түркістан қаласының маңындағы Жүйнекте дүниеге келген. Ақын түркі тілдерімен бірге араб тілін жетік білген, Исламның ақ жолын жан-жақты зерттеп, оның хақтығына көз жеткен соң талмай, Алла жолын тамылжыта жырлаған. Әсіресе, иман, мінез-құлық, әдеп, адамдар арасындағы ішкі, сыртқы қатынасқа арналған қысқаша тақырыптардан тұратын «Ақиқат сыйы» атты өте тартымды еңбек жазғаны мәлім. Бұл күнде ғұламаның артында қалған мұрасының үш түрлі көшірмесі белгілі. Оның ең көнесі Самарқанда жазылған нұсқасы, бұл туындының көлемі бес жүз сегіз жол, осы аталған қолжазба Стамбул қаласындағы Ая-София кітапханасында сақталған. Көп дүниені басынан кешірген көне тарихында халқымыздан небір кемеңгерлер өткені мәлім. Бұл данышпандар жеке басының қамын күйттемеген ел үшін күндіз-түні еңбек еткен, жұртының болашағын, қамын ойлаған. Осындай халайық қауымның ертеңіне көз жіберген нәзікжанды ақындардың бірі Жүсіп Баласағұнның ізін баса шыққан Ахмет Иүгінеки екенін жоғарыда айттық. Ол өткенге зер салып, сабақ алса, айналасына ойлы көзбен қарап жан жақты бақылап отырыпты. Ақын әрбір адам пенде, сондықтан күнәсіз жан болуы мүмкін емес, осы себепті Алланы бір сәт естен шығармай, оны жад айтып жүру керек дей келіп: Бар қылды жаратты да мені жоқтан, Жоқ етер Алла тағы бар қылмақтан. Тәубе қыл, шәк келтіріп, желік қумай, Тұрғанда өзің өлмей оттан сақтан! Жаратты жалғыз Алла күн мен түнді, Біріне бірін ертіп жүргізеді. Күніңді батырады таңды атырып, Өлшеуін мезгілдердің білгізеді. Бір Алла өлтіретін, тірілтетін, Көрерсің сен де оны көзің жетіп. Иесі құдіреттің жалғыз Құдай Өлгендерді тірілту оған оңай. Айтайын артықтығын Пайғамбардың, Ұғып ал толғауымен оймен ардың. Құт қонған ізгінің ол ең кемелі, Ішінде жетері жоқ жаны бардың,203 – деп толғаса мұның бәрі де дұрыс, аса қамқор, ерекше мейірімді Алла құдіретті он сегіз мың ғаламда оны дәріптемейтін, оған арқа сүйемейтін тіршілік жоқ екені рас. «Хадистер жинағы» атты кітапта: «Расында Алла Тағала бүкіл жақсылық пен жамандық атаулыны жазып, оны былайша ашып түсіндіреді: «Кімде кім жақсылық жасауға ниеттеніп бірақ оны жасамаса, Хақ Тағала оны толық жасалған жақсылық есебінде жазады. Егер жақсылық жасауды ойға алып, оны жүзеге асырса, Алла Тағала сол бір ғана жақсылығы үшін он сауаптан бастап, жеті жүз есеге дейін, тіпті одан да еселеп жазады», 6. делінсе («Көкжиек Б» баспасы, 2011ж. 18 бет) бұл шүбәсіз шындық, біз қасиетті хадиске риясыз сенеміз. Осы Ахмет Иүгінекидің алдында ғұмыр кешіп, бүкіл өмірін Алла жолына арнап, адам баласының игілігіне қызмет еткен ғұлама ақын Жүсіп Баласағұни атақты «Құтты білік» дастанында (көне түркі тілінен аударған А. Егеубай) Алланың хикметін жанымен толғаған, ол: Алла атымен бастадым сөз әлібін, Жарылқаған, жаратқан бір тәңірім! Қалады да, жаратты бар болмысты, «Бол!» деді де, бірден бәрін болғызды. Жаралғанның бәрі мақұлық, мұңы көп. Ием ғана, жалғыз, шері, мұңы жоқ. Ай, ерікті, күшті мұңсыз Құдайым, Бұл есімдер саған ғана лайық. Саған өзге кіріге алмас Дарасың, Әуелгі де, соңғы да Өзің, Сарасың. Іш пен тысты бірдей білген асылсың, Көзден жырақ, көңіліме жақынсың, десе бұған қайран қалуға болмайды, екі ақын да Алланың асқан нығыметін, бір Жаратушы екенін жырлап қоймай, басқалардың да Құдайды танып-білуіне, тіпті жас жеткіншектердің үлгі өнеге алуына терең өсиет қалдырыпты. Біз жоғарыда сөз еткен Жүсіп Баласағұни да, Ахмед Иүгінеки де Алладан кейін пайғамбарларымыз Мұхаммедті (с.ғ.с.) сүйіспеншілікпен кемеліне келтіре толғағаны мәлім. Осы орайда ислам дінінің көшбасшысы жайлы Американың атақты академигі Майкл Х. Харт «100 ұлы адам» атты кітабында Пайғамбарымызды (с.ғ.с.) ең бірінші ұлы деп таниды. Оқымысты оған мынадай анықтама береді: «Христиандардың саны мұсылмандардан екі есе көп. Сол себепті Мұхаммедтің (с.ғ.с.) бұл кітапта Исадан (ғ.с.) бұрын жазылғаны оғаш көрінуі мүмкін. Бірақ мұның екі себебі бар: біріншісі Иса (ғ.с.) христиан дінінің негізін және философиясының негізін қалағанына қарамастан, Мұхаммед (с.ғ.с.) Исаға (ғ.с.) қарағанда маңызды рөл атқарған. Мұхаммед (с.ғ.с.) Ислам теологиясының негізін қалаушы, ол ең бірінші болып иманды адамдар санының көбеюіне ықпал етті, адамдарға ислам негіздерімен өмір сүруді үйретті. Оған қоса ол қасиетті кітап Құран Кәрімді Алладан жеткізуші»204. Мына бес күндік алдамшы дүниеде бір жаратушының хақ жолына өз өмірін арнап көптеген пайғамбарлар өткен, сол абзал жандардың ардақтысы Мұхаммед (с.ғ.с.) болғаны шындық. Біз оны соңғы пайғамбар әрі Алланың сүйікті құлы деп танимыз, солай деп иман келтіреміз. Жүсіп Баласағұни да пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) үлгі өнеге етіп суреттеген: Рахымды Ием пайғамбарын жіберді, Кісі ізгісі, ел сарасы жігерлі. Түнек түнде шамы болып халықтың, Саған, жұртқа нұрын шашты ол жарықтың! Ол Алланың жаршысы, ерім, білгейсің, Сен содан соң тура жолға кіргенсің. Ата анадан жетім қалып келді ол, Үмбетіне тілек тілеп, берді жол. Күндіз жемей көр, түнімен жатпады, Сені жақтап, қолдамады басқаны. Сені тілеп, бейнет шекті күні-түн, Салауат айт, мақта, ақта үмітін! Біздің халқымыздың тарихында небір ғұлама жандар өткен ғой. Олар өзінің қара басын ғана ойлаған емес, «елім-жұртым» деп еңірегенде етегі жасқа, көкірегі шерге толған. Осыншама кең дүниеге сыймай, күндіз-түні аһ ұрып, халайық-қауымның қамын жепті. Біз Жүсіп Баласағұнды жоғарыда айтқандай жұрттың жағдайын терең түсінген аса сезімтал ақын деп білеміз. Оның айналасындағы күнделікті болып жатқан тірлікті жіті бақылаушы, өткен өмірге, кешегі тарихқа соншама сергек қарайтын биік парасат иесі екені анық. Ақынның әрбір сөзінен өмірден көп тоқыған көрегендігі, данышпандығы аңғарылып тұрады. Шәйір әрбір адам пенде, олай болса, одан кемшілік көп кетеді, күнәға батпай, адал жүру үшін алдымен Алланы, одан кейін білімге зейін салу ләзім дегенді уағыздай келіп: Құдретті бір Хақ озық баршадан, Мадақ, мақтау, құрмет лайық бір соған. Ақ, зүлжалал, ұлылықтың иесі, Жаратушы, кемел қадір иесі. Әзірлеген жер-көк, жұрттың иесі, Жан. жадырап, ризығыңды тиесі, – деп толғаса бәрі де рас, басы артық еш нәрсе жоқ, құдіреті күшті Алланы он сегіз мың ғаламда мадақтамайтын, оны мойындамайтын тіршілік жоқ шығар... Ал, Алланың рақымы шексіз де түпсіз, өйткені ол «аса камқор, ерекше мейірімді». Оның дәлелі: «Алла тағала мейірімділікті жүз бөлшек жасады. Тоқсан тоғызын өз қасында ұстады да, бір бөлшегін жер жүзіне түсірді. Ол міне, осы бір бөлшекпенен бүкіл жаратылыс өзара мейірімділік істейді. Тіпті бие де бір зиян келуінен қорқып, құлынын баспауға тырысады. Хайуан екеш хайуанда да мейірімділік бар», - делінсе, бұл пікірдің шындығына сіз шек-шүбә келтіре алмайсыз. Өзіңіз ойлаңызшы, Алла тағала бүкіл жаратылыс, жер мен аспан арасын бір-ақ мейіріммен ұстаса, оның өз бойында тоқсан тоғызы тұрса, сонда Алла жарылқаушының жарылқаушысы екені өзінен-өзі белгілі ғой. Жүсіп Баласағұн «бір Аллаға ғана мүнажат» етем десе, бұл да түсінікті. Осы аталған ақынның алдында ғұмыр кешкен Жүсіп Баласағұни бір Алланы жырлаған оның «Құтты білік кітабы» әлем әдебиетінде өзіндік орны бар бағалы еңбек. Міне, жоғарыдағы екі ақын да бір жаратқан иені өздері танып қоймай, басқа ел-жұртқа және болашақ ұрпаққа жан-жақты өсиет етіпті. Бір еске алар дүние - Абайдың терең мағыналы ойлары мен көркемдігі биік өлеңдерінен біз жоғарыда сөз еткен Жүсіп Баласағұнмен соншама үндестеріне еріксіз зейін саламыз: Патша құдай, сыйындым Тура баста өзіңе. Жау жағадан алғанда, Жан көрінбес көзіме. Арғын, Найман жиылса, Таңырқаған сөзіме. Қайран сөзім қор болды, Тобықтының езіне. Расында, адам баласы ислам діні бойынша «бетегеден биік, жусаннан аласа» болу керек екен. Алла тағала тәкаппарлықтан сақтасын, дандайсу, өзін-өзі жоғары ұстау, мұрнын шүйіру деген асқан күнә екен. Бұл жөнінде хадисте: «Расында ол бір арқа отын көтеріп базарға соқты. Оны көргендер «Әрине, Алла сені бұл істен мұңсыз етті (саған бұл қажет емес). Ал сонда бұған сені ұрындырған не?» - деп сұрады. Сонда ол: «Мен бұнда тәкаппарлықты жоюды қаладым. Өйткені, хазірет пайғамбар ғалайссалам жүрегінде тарыдай тәкаппарлық болған кісі жаннатқа кірмейді дегенін естідім», - деп жауап берді, - делінсе, кемеңгер Абай қалай дөп басып өте дәл айтқан, жер бетіндегі адамзат бір-бірінен не артық, не кем емес, бәрі де екі аяқты, бір басты пенде ғой. Сондықтан өзің секілді екінші бір адамға кісілік көрсету, паңсыну адамгершілік емес, осы себепті данышпан ақын «Адамды сүй, Алланың хикметін сез» деп соқырға таяқ ұстатқандай ашық та айқын меңзеп тұр. Дәл осы біз сөз еткен жағдай Ахмед Иүгінекиде тіптен тайға таңба басқандай суреттеліпті, ақын: Көпке есепсіз ризық беріп, сақтайды ол, Тойындырып бәрін, өзі татпайды ол. Тірі жанды ешқашан аш қалдырмас, Жеп-ішкізер, өзегін еш талдырмас. Не тілесе – барлығына жетеді, Кім – кімді де, қаласа ұлық етеді205. Ғұлама ақын Ахмед Иүгінеки он сегіз мың ғаламның тұтқасы - жалғыз жаратушы қолында, ол өлтіреді де тірілтеді, не істеймін десе өзі біледі бір сөзбен айтқанда, ақын «құдайсыз қурай сынбайды» дегенге саяды. Атақты шәйір аса қабілетті, ерекше зерек екен, ол көзінің тірісінде ғылым-білімнің соңына түсіп күндіз-түні жалықпай үйренумен болыпты. Әсіресе, оның тіл үйренуге құмарлығы ерекше көрінеді. Бұл турасында ақынның «Ақиқат сыйы» атты кітабын шығарып, жан-жақты зерттегендер Ә.Құрышжанов пен Б.Сағындықов: «Бұл дүниенің жарық сәулесін көрмеген зағип Ахмед ойшыл зерделі болып туады, қабілетін ұштап, білімге құлаш ұрады. Көп ізденіп, мол білім жинайды. Түркі тілдерін түгел меңгеріп, араб тілін жетік біледі, халық тілінен қалағанынша сусындап, тіл үйренуді әдетке айналдырады, жазба тілді жастайынан жаттап өседі. Өз ортасының көп оқыған білімпазы есебінде ол «әдиб Ахмед» деген атаққа ие болады»206. Ал, бөгде біреудің «шәйір Ахмед туралы айтқаны» делінетін бөлімде: Көрмеген туа біткен әдиб көзі, Тұрады он төрт баптан осы сөзі. Жүк болса піл көтермес алтын-күміс, Соған тең осы аз ғана сөздің өзі. Осы арнау жырды кезінде кім жазса да әділін, ақиқат шындығын айтты деп түсінеміз, бұл бір жағы Ахмедтің жай-күйімен таныстырса, екінші жағынан оның туа көзінің көрмейтін соқыр екенімен де хабардар етеді. Алайда біздің ойымызша, Ахмед туа соқыр болмаған сияқты, кейін бері келе көзінен айрылғанға ұқсайды, өйткені жаза алмайтын соқыр адам ғылым-білімді қалай меңгермек?! Оның өлеңдерін оқып отырғанда, ақынның күнделікті тірліктегі әрбір кішкене құбылысқа дейін жете білетіндігі бізді қайран қалдырады. Ахмедтің, әсіресе, өнер-білім жайлы ойлары терең де мазмұнды. Ақын: Ғылым таппай мақтанба, Орын таппай баптанба, Құмарланып шаттанба Ойнап босқа күлуге207. Расында, терең білімі жоқ, не білігі жоқ адамға ғылым ізденудің қажеті болар ма? Таяз адам өзін данышпан да, көреген де, мықты да деп біледі, ешкімді бойына тоғытпақ емес, тірі жанды менсінер ме?! Ондай саңлауы жоқ кісіге айтқан сөз, берген кеңес құмға сіңген сумен бірдей екені анық, осы себепті Ахмед: Ақыл сенбей сенбеңіз, Бір іске кез келсеңіз. Ақсақал айтты, бай айтты, Кім болса мейлі, сол айтты Ақылменен жеңсеңіз.208 Біздің ғұлама халқымыздың күн нөсерлеп, алай-түлей жауып тұрғанда: «күн жаманы кетер-ау, адам жаманы кетпейді» дейтін ғажайып нақылы болушы еді, бақсақ бұл сөздің төркіні тіпті әріде жатыр екен ғой. Надан қайда да надан, жаман қайда да жаман, бұның екеуі де елді бүлдіреді, жұртты шерменде етеді. Хиямет қайымның қашан болатынын бір Алла біледі, ол кезде жалғыз рет «сүр үрілмек». Бұл сүрді үретін Ысырапыл періште екен. Ол кісінің дауысы шықты болды, жер-әлем күңіреніп, дүние астаң-кестең болмақ. Өлілер көрінен шошып тұрып, тірілер не болғанын білмей, есінен танса керек?! Міне, дәл осы кезде бүкіл жан иесі Алланың алдында тірлігінде істеген барлық іс-әрекетіне есеп бермек. Кім жақсы, кім жаман, кім асыл, кім надан? Бір жаратушының өзі ғана осы бір мезетте тез арада айырмақшы. Жер мен көктей кең сегіз ұжмақтың есігі де, іші от пен жалынға толы жеті тозақтың есігі де айқара ашық. Кім пейішке барады, кім тозаққа кетеді бір жаратушы ғана біледі. Ал Алла тағаланың әділдігі сондай - жарық дүниеде істеген жарты жармақтық жақсылығың болса да ескеріп елейді, шапағатынан құр қалдырмайды. Тіпті бір соқыр адамды қырық қадам жерге дейін жетектеп барған кісі де, екі жетім қызды өсіріп күйеуге берген абзал адам да ұжмақтың төрінен орын алары сөзсіз». Өйткені Алла жарылқаушының ең зоры, мейірім мен шапағатының шеті-шегі жоқ. Бір ескере кетер жай - ұлы құдіреттің алдында барлық адам баласы бірдей, Алла ешкімді алалап-құлаламайды, мынау кедей, мынау бай, мынау жарлы, мынау маңғаз, мынау патша, мынау құл деген ұғым онда жоқ. Алланың артықша кереметі де осында, бір ғажабы әділдікті жақтайтын Әдиб Ахмед төгілте жырлайды: Болғаннан соң мал, дүние жандығың, Ұлылыққа қол сермедің, жанды ұғын. Байлықтан не? - Көрге жалаң кіресің, Қалар мұнда кісе, себет, сандығың,- деп толғаса, ұлы ақын оның осы айтқанының бәрі шындық, адам баласының аш көзі дүние-мүлікке тойған ба, мал-мүлікке қанағат етер ме? Жан баласының көзі тек бір уыс топыраққа қана тоймақ, бұл жайында Абай: Кәпір көздің дүниеде араны үлкен, Алған сайын дүниеге тоя ма екен?! Қанша тірі жүрсе де өлген күні Өзге көзбен бірдей-ақ болады екен209 , - десе, аса ойшыл ақын ете дұрыс айтқан, өмірден көріп, көңіліне тоқып-түйгенін ортаға салған деп білеміз. Адам баласынан қанағат кетсе - кісілік кетеді дегенді барлық өткен ғұламалар толғаған, әсіресе, Жүсіп Баласағұни тебірене жырлапты: Десең егер жақсылықпен күн кешер, Нәпсіңді тый, құмарлықты биле сен! Бұл нәпсіге ерме, берме тілегін, Берсең алар, басың болр тігерің. Жақсылық қылсаң ол жамандық қылады, Жамандық қылсаң, бойың иіп, тынады! Талай көрдім әзиз, сыйлы ерлерді. Құлқындарын ұстай алмай сенделді. Талай көрдім даңқты, ұлық ерлерді, Құлқынға құл болып, бәрі жерге енді. Білмесе адам өзін қырық жасында, Айырма жоқ, мал ғой малдың қасында. Бастан кешіп, білмесе өмір парығын, Кісі емес, хайуан деп танығын. Ахмед Иүгінеки де бір ғана тәңірді мойындайды, соған ғана бағынады, содан ғана қорқады, соған ғана құлшылық етеді дедік. Сонымен бірге, бір Алланың алдында барлық пенде бірдей деп те толғағанын айтып кеткенбіз, бұл турасында ол: «Тегім асыл» деп біреулер мақтанар, Мен айтайын тұра жауап сақтанар. Бұл халықтың, ата-анасы тегі бір, Арасында айырма жоқ сақтанар,210– деп қандай әділетті айтқан, расында жұртпен пікір алыса қалсаңыз, не бидің, не бектің, не батырдың, не бай-бағыланның тұқымы болып шыға келеді. Солай-ақ болсын, оған кім таласады, тек мақтан араласқаны жаныңды жегідей жейді. Дүние жүзінің соңғы пайғамбары Мұхаммед Мұстафа салалаһу ғалайссалам былайша өсиет айтыпты: «Менің қауымымдағы надан арабтарда көзі жойылуға тиіс үш нәрсе бар, бірақ олар бұдан құтыла алар емес, ол нәрселер мыналар: тегін айтып мақтану, өзге руды келеке ету, ауа райының әлдебір жұлдыздарға тәуелді екеніне сену, өлгеннің артынан ағыл-тегіл жылау», - десе теңдесі жоқ ақыл иесі Мұхаммед пайғамбарымыздың бұл пікірі өте дұрыс деп білеміз. Барлық мақтау он сегіз мың ғаламды жаратушы, екі дүниенің иесі, қияметқайымның қожасы жалғыз құдіретті Аллаға ғана тән. Әркім аузына келгенін айтып мақтана берсе, сөз еместі сөйлеп, бөсе берсе халайық қауым арасында бірлік-береке бола ма?! Шындық бола ма, әділеттілік бола ма?! Ұлы Абай: Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті. Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп, Және хақ жолы деп әділетті,211– деп Алланың ақ жолын тебіренте отырып түсіндірсе, бұл жай айтыла салған нәрсе деуімізге болмайды, араб-парсы тілін өте жетік меңгерген ақын шығыстың ғылым-білімін де, философ ойшылдарын да, замандастарынан қара үзіп, үздік шыққан ақын-жазушыларын да терең білгені белгілі. Анығырақ айтсақ, оның Алланың сөзі Құранды да жан-жақты оқығаны да, көңіліне мықтап түйгені де байқалады. Біздің бұдан аңғаратынымыз, Алланы тануда да, оның тіл жетпес хикметін көпшілік қауымға жеткізуде де поэзиямыздың бірде-бір рет желісі, дәстүрі үзілмегені, сонау XI ғасырда өмір сүрген Жүсіп Баласағұниден бастап, Абайға дейінгі аралықтың қаймағы бұзылмағандығы анық байқалады. Артына ірі мұра, өлмейтін-өшпейтін құнды сөз қалдырған Ахмед Иүгінекидің өмірбаяны жазылып қалмаған сияқты. Зерттеушілердің айтуынша, ақын ғұмыр кешкен дәуірде сол елді - Түркістан өлкесін билеп, Сыр бойындағы Сауран қаласында тұрған Әмір Арыслан екен. Өнер мен өлеңнің үлкен жанашыры осы кісі Ахмедтен біраз мәлімет қалдырыпты: Әдиб елін, «аты- Иүгінек» дер еді, Өте сұлу, таза ауалы жер еді. Махмұд-и Иүгінек-и баласы- Әдиб Ахмед, жоқ ешкімнің таласы. Бұл арабша «һибат-ул-хақайық», «Ақиқаттың сыйы» ғой деп айтайық. Ол түгелдей қашқар түркі тілінде, Жазған Әдиб айқын осы түрінде. Қашқар тілін білген сыйлап әз қанын, Түсінеді, міне, Әдибтің жазғанын. Тілді білген - мәнін білер шүкірлік, Білмегенін «білем!» деген күпірлік. Білмей Әдиб маржаннан көз жазып, Көп кісілер босқа жүр ғой сөз жазып. Кейбіреулер «білемін» деп ісініп, Күлкі болды сөзін қате түсініп, 212– деп толғаса, біз Ахмедтің туған жерінің Йүгінек, әкесінің аты Махмұд, кітабының аты «Ақиқат сыйы» екенін білеміз. Тағы бір байқағанымыз, осы кішкене ғана үзіндіден-ақ ақынның жастай ғылым-білімге құштарлығы, өз ана тілін жанындай сүйетіндігі терең қамтылыпты.Ахмед Иүгінекидің туған жерін жоғарыда «Иүгінек» деп айттық ғой, енді Қазақ энциклопедиясы бұл турасында жан-жақты жаза келіп: «Түркістан қаласының маңындағы Югнек немесе Жүйнек деген жерде (қазіргі Шымкент облысы, Түркістан ауданы) туып-өскен. Әкесі Махмұд ақындықпен шұғылданған көзі ашық, талапты кісі екен. Ахмед Иүгінеки жастайынан оқып, өз кезінің білімді адамы болған. Араб тілін ана тіліндей жетік білген. Ахмед әдебиет тарихында өзінің «Шындық сыйы» немесе «Хибату-л-хақайық» дастанымен мәлім. Шығарманың түпнұсқасы сақталмаған, 1480 жылғы көшірмесі арқылы ғана мәлім. Оны түрік ғалымы Нажиб Асим Стамбұлдағы суфи мешітінің кітапханасынан (1916ж) тауып жариялаған. Кейін Е.Э.Бертельс, С.Е.Малов орыс тіліне аударып, түсінік берді. Дастан он төрт тарау, 235 бәйіттен құралады»,- деп қысқаша түйіп айтса, бұл жөнінде Қазақстан Ғылым академиясының мүше-корреспонденті Р.Бердібаев: «Кейбір деректерде ол (Ахмед Юғнаки) Түркістан төңірегіндегі Жүйнек (Юғнақ) деген жерде туып-өскен делінеді» - десе, өзбек ғалымы Н.Маллаев «Югнак» (еки Юғнақ) деген жер аты Ферғана өлкесі мен Түркістан аймағында да бар» деп көрсетеді. Жоғарыдағы Қазақ энциклопедиясы да, ғалымдар да Ахмед Иүгінекиді Түркістан маңында дүниеге келген деген пікірді қолдаса, біз де осы жүйелі сөзге тоқтаймыз. Өйткені бұл киелі топырақтан шыққан ақындардың бәрі де бір Алланы, одан кейін Мұхаммед пайғамбарды жан-жақты жырлаған. Жұрттың іштей таза, сырттай айбатты да, қайратты болуын, жетім-жесірге мейір-шапағатты болып, адамдардың өзара бір-бірімен тату-тәтті, бірлікте ғұмфыр кешуін армандап өткен. Біз Ахмед Иүгінекидің адамгершілік, биік парасат, кісілік, кішілік туралы жырларына ерекше тәнтіміз, ол, әсіресе, сараңдықты, «шық бермес шығайбайларды» жерден алып, жерге салып мінейді. Ақынның уытты өлеңдері кісінің төбе шашын шымырлатады, оқығанда көкірегің қарс айырылады: Сынап білген жақсыны да жаманды, Тыңдап, көргін көңілі ояу адамды: «Тілеген жан – бар тілекке жетеді, Тілегендей кісілер аз, нетеді!? Толып жатыр адалы да, адамы, Тілегіңе сай бірі жоқ, ғажабы!» деп іштей терең толғанса, ұлы ақынды сіз шынында еріксіз мойындайсыз. Біз, расында, әрбір құбылыс пен жылтырақ алдамшы көріністің сыртқы түрін ғана қызықтаймыз ғой. Оның қабат-қабат құпия сырына жете мән бермейміз, сөйтеміз де өкінеміз, жырауларша айтқанда «бармағымыз тістеулі кетпек». Адамның бәрі Алланың жаратуында, анадан тууында бірдей, ешқандай бір-бірінен айырма жоқ! Ата-бабамыз «адам аласы ішінде, мал аласы сыртында»- дейді ғой, бұл еш қоспасы жоқ-ақ сөз. Туғанда мөлдіреп көзін ашқан сәби неге өсе келе сұм мен сұмырайға, қу мен залымға, қанішер мен жауызға айналады? Тіпті бірінің тірлігі сұр жылан, бірі тасбақа, бірі құрт-құмырсқа сияқты. Осы сұраққа жауапты да Ахмед Иүгінекидің өзі береді, ол: Бос мақтанға салынып, Бекер көкірек керуге. Қызмет қылма оязға, Жанбай жатып сөнуге. Қалай сабыр қыласың, Жазықсыз күнде сөгуге? Өнерсіздің қылығы Тура сөзін айта алмай, Қит етуге бата алмай, Қорлықпенен шіруге; Аз ақшаға жалданып, Өнбес іске алданып, Жол таба алмай жүруге.213 деп сонау тұңғиық түпсіз теңіздің алыс шыңырауынан маржан тергендей мөп-мөлдір жан сырын біздің алдымызға ешбір қоспасыз жайып салады. Ақынның әрбір сөзі, әрбір теңеуі бір ғана шындықпен әдіптеліп, ақиқатпен көмкерілгендігінде ешбір талас жоқ. Ірі ақынның аса биік талантын шынайы таныған профессор Х.Сүйіншәлиев былай деді: «Ақын тілі бейнелі, шешендік тіркестер, халықтық мақал-мәтелдер жиі ұшырайды. Теңеу, эпитет, метафора сияқты поэтикалық тілдің жақсы үлгілерін көптеп ұшыратамыз. Төрт жолды, он бір буынды өлең құрылысы жиі қолданылған. Ахмед Иүгінеки дастаны - түркі тілді халықтар әдебиетінің қалыптасуына мықты әсер еткен орта ғасырлық құнды туынды. Оның өзбек, ұйғыр, қазақ әдебиеті тарихындағы маңызы да осы әсерлері арқылы белгіленеді». Бұрынғы өткен ғұламалардың бәрі де адам баласы байқап сөйлеу керек, тіліне ие болған адамның иманы берік, ісі орнықты болады деп өсиет қалдырған. Ғұлама ақын Жүсіп Баласағұн да осы ойды есімізге салады: Біліксіздің тілін тыйған жөн болар, Білімдінің сөзін жиған жөн болар. Білімдінің нұрлы сөзі сарқылмас, Бастауы – кең бұлақ көзі тартылмас. Білімділік – шым бөркеген бір теңіз, Бұрқырар су, аяқ басып жүрсеңіз. Білімсіздің көңілі – құм, құмсыз шөл, Тойып бермес, күні-түні құйсын көл. Қара бастың қарақшысы – қызыл тіл, Қанша басты жұтты, үзіп ұзын тіл. Басты ойласаң, тыйып ұста тіліңді, Басын жұтар тізгінсіз тіл түбінде.214 Кемеңгер ақынның сыпсыңдаған тіл жайында жазған ғаламат өсиетін Ахмет Иүгінеки де өте шебер қайталай отырып, адам баласы өз тілінен бәле табатынын жеріне жеткізе жырлаған. Біз екі ақынның да айтқан ақыл-кеңесін оқушы ғалымға ұсынып отырмыз. Әдиб Ахмедтің бір пара өлеңдері ақыл-нақылға құрылғаны анық, Жүсіп Баласағұнның өлеңдерімен сарындас, үндес келіп отыратыны идеялық жағынан да, өмірдің қат-қабат шындығын жырлау тұрғысынан да үзілмей келе жатқан біртұтас әдеби жалғастықты көрсетеді. Екі ақын да ішкі сырға берік бол, әр адамның іші алтын сандық, оның аузы қаншалық мықты болса, соншама қасиетті болады, жария құпияда ешқандай құн болмайды дей келіп: Айтпа сырды, қара достың түсіне, Ойлап қара жанашырдың ісіне. Өз ішіңе сыймаған сыр, шырағым, Сыя ма екен сол досыңның ішіне?! Ақын қалай дәл тауып айтқан, осы өлеңнің көркі мен көркемдігі де айрықша, мағынасы терең, шөліркеген оқушы жаны сусындар кәусар бұлақтың суы іспетті. Расында кімнің төрт құбыласы түгел деп едің, жер басып жүрген жан баласының бәрінде бір қайғы, бір мұң, бір арман бары айдан анық, күннен жарық. Адамның бәрі тек көкірегіндегі шерін шертіп, зар еңіреп, запыран құсса, жарық әлем бұлыңғыр тартып кетер еді ғой. Пенде бірін-бірі сәттік қуанышымен, әдемі әзілімен, сыңғырлаған күлкісімен қуантпаса, бес күндік ғұмыр қызықты болар ма?! Бір ойдан, ақынның айрықша ғұламалығы - өзінің қойған сұрағына өзінің жауап бергендігі ме екен деп қаласыз. Жоғарыдағы сырды сақтау жайлы ойын ол одан әрі өрбітіп: Білімдіден қалған бір сөз тағы бар, Әдептіге «үндемес» ат тағылар. Тіліңді тый сонда тісің сынбайды, Жөнсіз шыққан тілден тісің қағылар. Ақылды ма көп сөйлеген күбіне, Талай бастың тіл жетті ғой түбіне. Оқ жарасы жазылады, бірақ та Тіл жарасы жазылмайды, түбі не?! Бақ тіліңді, аздап сөйле, мұра - сол, Сонда аман-сау, тек жүресің рас ол. «Адамды отқа күйдіртетін тіл екен, Өзіңді оттан сақта», - деген Расул. Абай поэзиясынан біз көне дәуірдегі ата-бабамыздың ішкі жан сырын терең түсінумен бірге сол кездің тарихи хал-жағдайынан да хабардар боламыз. Үлкен ақын өз елінің асқақ арманын, биік парасатын, мөлдіреген шындығын ақ қағазға маржандай тізіп беріпті. Бізге ақынның тұтас дүниесі емес, алтынның сынығындай азғантай өлеңі жетіпті, солай болса да осы аз өлеңінен-ақ оның ұлылығы анық көрініп тұр. Жүсіп Баласағұн адамгершілікті жан-жақты жырлаған ақын, ол өмірдің кез келген саласынан оқушысын хабардар еткен, бектердің, жай адамның қандай болу керектігін, әркім өз орнын білу тиіс екенін терең жырлаған. Әсіресе, маскүнемдікті әсерлі толғаған: Ішімдікке құмар байқұс наданға, Білікті ер атқан, сақта санаңда. «Ей, маскүнем, ішімдікке жолама, Қайыршылық – жолы, өзіңді тонама!». Қара ішсе, мал мен мүлкін салады, Бегі ішсе, елдің шырқын алады. Қара ішсе – малы желге ұшады, Ішкішбектің – тозар елі құсалы. Ішімдік – жау. Құртар алтын-күмісті, Ішкен пенде бастар ұрыс-керісті. Ішкен кісі ақылынан адасар, Ал ақылсыз тентектікпен жанасар. Ердің сөзі, ұққан адам затыңды, О, бейшара, тыңда айтқан ақылды.215 Ақын адам баласын өнегесіз істен, берекесіз тірліктен сақтандыра отырып, одан қалай құтылудың да жолын айтады, әсіресе, мас адамның жарты адам екендігін шынайы суреттейді. Ішімдікке берілген жанның не өзінде, не сөзінде береке болмайтынын астарлай жеткізеді. Мансап иесі бектер ішсе ел-жұртының берекесін алатынын, алтын-күмістің далаға шашылып, жазиралы өлкенің шөлге айналатыны, нулы, сулы жердің тақырға айналатыны шынайы жырланған. Ақынның осы тақылеттес өмірден ойып алынған парасатты ойларына көз жібере отырып, оның ел-жұртын соншама сүйетініне тәнті боламыз. «Құтты білік» дастанында өмірдің бір қалыпты тұрмайтыны әр қырынан жырланады, бүгінгі байдың ертең кедей болмағы, бүгінгі кедейдің ертең тасып-төгіліп кетуі, өмірдің көзді ашып-жұмғандай өткіншілігі сөз болады. Әр адам қолдағысына қанағат етіп, адал еңбектену керектігін барынша шынайы толғайды. Барлық ғұмырын Алланың ақ жолына арнап адам баласы үшін үлгілі өсиеттер қалдырған Ахмет Иүгінеки де адамзаттың азып-тозбауы үшін Баласағұнның ойын жалғастыра ғибратты өнеге қалдырған: Өмір тәтті бүгін қолың жеткенде, Удай ащы ертең тастап кеткенде. Бу дүние опасыз ғой бәрінен, Рақаты тез айрылар әрінен. Қайда балы – сонда арасы бір жүрер, Балдан бұрын татып көрші зәрінен. Бұл дүние - өнерлігі өгей-ді, Қамсыз адам өнері жоқ көбейді. Өнер дәулет әкелмейді кісіге, Сол-ақ қиын. Сонда кімдер жебейді?216 Ахмет Иүгінеки де дүниенің бір қалыпты тұрмасын, өзгеріп, жаңаланып құбылатынын, адам баласы өз нәпсісін тыйып, адал жүріп, адал тұруға дағдылану керектігін толғаған. Ахмед Иүгінекидің поэзиясынан біз сол көне дәуірдегі түркілерінің ішкі жан сырын терең түсінеміз, сонымен бірге сол кездің тарихи жағдайымен де хабардар боламыз. Үлкен ақын өз елінің асқақ арманын, биік парасатын, мөлдіреген жанын ақ қағазға маржандай тізіп берген. Бізге ақынның тұтас дүниесі емес, алтынның сынығындай азғантай өлеңі жетіпті, солай болса да осы аз өлеңінен-ақ оның биік дарыны анық көрініп тұр. Түркі халықтарының бәріне ортақ рухани қазына саналатын әдеби жәдігерлер тарих қойнауына енген сайын жаңа қырынан жарқырай түсіп, халықтың діни дүниетанымының аясын кеңейтуде басымдық берілетін негізгі аспектілердің біріне айналды. Дін – адамзат баласының ежелгі дүниетанымынан бастап, күні бүгінге дейінгі өмір сүруінің мәнін айқындайтын мәңгілік категория болса, әдебиет – халықпен бірге жасайтын, үнемі даму үстіндегі үдеріс бола отырып, сол тарихты жасаушы ұлттың ой-санасын, діни дүниетанымын айшықтайтын негізгі феномен ретінде қабылданды. ҮІІІ ғасырда Араб түбегінде пайда болып, қазақ даласына Қарахан әулеті билеген кезеңде аяқ басқан ислам діні өзінің асыл жауһарларымен көне түркілердің исламға дейін қалыптасып үлгерген бай мәдениетін, әдебиетін толықтырып, біртұтастықты құрады. Түркі дүниетанымының мәдени-тарихи кеңістігін қалыптастырған көне түркі жазулары, «Оғыз-наме», «Қорқыт ата кітабы», «Диуани лұғат ат-түрік», «Диуани хикмет», «Ақыр заман кітабы», «Ақиқат сыйы», «Қиссаул анбия», «Нахжул Фарадис» сынды әдеби шежірелердің дені түркі халықтарының көне тарихы мен әдебиетіне қатысты мол дүниелерді жырлай отырып, кейін келген ислами мазмұндағы тақырыптармен толысты. Кеңес кезеңінде діни сарындармен астаса жырланғандығы үшін қайта жарық көруіне қатаң тыйым салынған хикмет жанрында жазылған бұл туындылар ислам дінінің тірегі – Құранмен астаса жырланды; мұсылман шайырлары өз шығармаларында қасиетті кітапта айтылатын Аллаға мінәжат, Пайғамбарға мадақ сарындары мен ақырзаман ұстындарын сөз ететін діни сюжеттерді молынан жырлады. ҮІІІ ғасырда пайда болған ислам діні ғылымның бар саласына өз әсерін тигізді. Қарахан әулеті билеген кезеңге тұспа-тұс келетін уақытта мұсылман мәдениетін түркі халықтары арасына таратуда ақындар өз үлестерін қосқаны белгілі. Ғылым, білім, мәдениеттің барлығы дінмен біте қайнасып жатқан тұста әдебиеттің жаңа ағымдары пайда болды. Сыршыл ақындардың толғаныстарында терең мағына, философиялық-дидактикалық ойлар бой көрсетті. Бұл салада толғау, үлгі-насихат айту сол заманның жаңалығы болып есептелінеді. Сөз болып отырған дәуірге түркі әдебиетінің «алтын дәуірі» деген атау лайық. Көне гректер мен шығыстың мәдениеті, әдебиеті, философиясымен жете таныс болған ғалымдар мен ақындардың өмір сүрген уақыты Шығыстағы жаңашылдыққа тура келеді. Бұл кезеңді Ә.Қоңыратбаев Шығыс реннессансы деп атап, былай деп анықтама берген: «Ескі түркі жазбаларының бүкіл Орта Азия, Алтай және Қазақстан тайпаларына ортақтығын айта отырып, біз оны Шығыс ренессансының алғашқы көрінісі болғанын да баса көрсетуіміз шарт. Шығыстағы ренессанстық құбылыстың атасы әл-Фараби, әл-Бируни, әл-Хорезми, ХҮ ғасырда Ұлықбек, Науаилер болса, осы екі аралықта толып жатқан ақын-шайырлар мен ғұлама ғалымдар болған»[1, 41 б.]. Негізінде Қайта өрлеу кезеңі Батыста ХҮ ғасырда пайда болса, Шығыс әдебиетінде оның тамыры тереңде жатыр. Міне, осындай уақытта өмір сүрген ой еңбегімен айналысатын дарын иелері әртүрлі салаларда жасаған жаңалықтарымен болашақ өркениеттің негізін салуға, өз дәрежелерінде ғылымды белгілі бір дәрежеге көтеруге тырысты. Осындай алтын ғасырға түркі ғалымдары, дарын иелері мен ақындары өз үлестерін қосқанын мақтанышпен айтуға болады. Қай халықтың әдебиет тарихын алып қарасақ та, бірде дәуірлеген, бірде құлдыраған тұстары кездеседі. Демек, түркі әдебиетіндегі Х-ХІІ ғасырлар дамудың алғашқы баспалдағы саналады. Сол ғасырларда туындаған діни, философиялық, дидактикалық шығармалар адамзат өркениетінің өлмес қазыналарының баға жетпес асыл мұралары болып табылады. Түркі даласына ислам дінінің таралуы елдің тарихына, тұрмыс-тіршілігіне ғана емес, әдебиет әлеміне де мүлдем жаңа бағыт әкелді. Көне дәуір әдебиетіндегі жаңа кезең, ондағы өзгерістер туралы С.Сейфуллин: «Кәзіргі қазақ атаулы рулардың мұсылман діні кірген уағында, тұрмысына едәуір жаңалықтар, едәуір өзгерістер кірген сияқты. Тұрмысына өзгеріс кірген соң елдің салт-санасына да, тіліне де өзгерістер кірген сияқты»[2, 58 б.], – дейді. Қарахандық ақындар өздеріне дейін аз жырланған білім, ғылым, тәрбие, жақсы мінез-құлық сынды мәселелерді кеңінен қамтыған. Бұған дейінгі әдебиетте адамгершілік мәселелер тек шығарма ішінде ғана кездескені болмаса, бастан-аяқ тәлім-тәрбиені басты нысана етіп жырлаған дастан жоқ десе де болғандай. Адамгершілік, жеке адамдардың қарым-қатынасы, өзін-өзі ұстау, ақылдылық, сабырлылық тағы да басқа тақырыптарды жырлап, оны ислам діні тұрғысынан халыққа түсіндіруге тырысады. Міне, осындай жағдайлар дидактикалық сарындағы әдебиеттің пайда болуына негіз болды. Орта ғасырдағы түркі әдебиетінде үш түрлі бағыт болған. Олар: 1) Құранмен астастыра жырлаған дидактикалық әдебиет; 2) Сопылық әдебиет; 3) Қайта өрлеу әдебиеті[3, 16 б.]. Расында, аталған кезеңдегі әдеби жәдігерлердің мазмұны Құран аяттары мен пайғамбар хадистеріне негізделген. Ақындар мұсылман шарттары арқылы көпшілікке адал болуды, надандықтан, сараңдықтан сақтануды, білімді қадірлеуді, жақсыдан үйреніп, жаманнан жиренуді уағыздап, үгіт-насихат айтады. Ислам дінін басты нысана етіп ұстанған орта ғасыр шайырлары міне, осындай тақырыптарды жырлап, болашаққа өте құнды дастан жазып қалдырған. Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігі», Ахмет Йүгнекидің «Ақиқат сыйы», Ахмет Иасауидің «Диуани хикмет» сынды дастандары тәрбиелік-танымдық бағытта жазылған шығармалар. Рухани тазалыққа шақырған бұл көркем дүниелер адамның асыл қасиеттерін қадірлейтін бір сарындас шығармалар. Қарахан дәуірінде жазылған туындылар Құранның қағида-шарттарын арқау ете отырып, рухани тазалыққа шақырады. Йүгнеки поэзиясында дидактика үлкен орынды иеленген. Ақынның әрбір айтқан сөздері насихатқа тұнып тұр. Демек, мұндай дидактикалық шығармалар қай кезеңде, қай елде болмасын өз мәнін жоғалтпақ емес. Бұл тек көне шығыс елдерінің ғана еншісі емес, сонымен бірге Еуропа мен Ресей әдебиетінде де көрініс береді (Лукреций «Заттар табиғаты туралы»; Гораций «Поэзия ғылымы», Эзоп, Лафонтен, Крылов мысалдарында). Түркі әдебиетінде таза дидактикалық тақырыпта жырлаған дастандар Х-ХІІ ғасырлардан бастап негізін сала бастады. Қарахандық әдебиетте кеңінен тараған дидактикалық шығармаларда көбінесе философиялық, тәрбиелік, адамгершілік мәселелер сөз болады. Жүсіп Баласағұн да, Ахмет Йүгнеки де адамдарға тура жол сілтеп, жақсы мен жаманды айыруды, күнделікті өмірге қажетті пайдалы кеңестерді баяндайды. Тіпті, бұл дастандарды оқу барысында орта ғасырдағы білім, ғылымның қандай дәрежеде болғанын аңғаруға болады. Үлгі-өнеге, насихат сөздерге толы орта ғасырдағы баға жетпес көркем шығармалар сол уақытта өмір сүрген түркі тайпаларының мәдениетінің өте биік дәрежеге көтерілгенін айғақтайды. Орта ғасырларда көшпелі және жартылай көшпелі түркі тайпаларының мәдени өмірі жоғары болғанын осындай әдеби мұралар арқылы анықтауға болады. Орта ғасырлық мұсылман мәдениетінің өсіп-өркендеуіне түркілердің қосқан үлесі аз болған жоқ. Басқа ғылым салаларын былай қойғанда, өздерінің қайталанбас шығармаларымен тарихта өшпес есімдерін қалдырған ақындардың басым бөлігі осы түркі халықтарының дарынды өкілдері болатын. ҮІІІ—ІХ ғасырларда ислам дінінің таралу ауқымы кеңейіп, көрші жатқан өзге елдерде де, мұсылманшылық рәсімдері бой көрсетті. Осы сеніммен бірге келген араб, парсы мәдениеті Орта Азияны мекендеген халықтардың (яғни, түркілердің) салт-дәстүрлерімен сіңісіп, болашақ мұсылман өркениетінің негізі қаланды. Шығыс мұсылман әлемінде ғылым мен білім қатар дамыды. Әсіресе, қоғамда ғалымдардың беделі артып, олардың ыңғайлы жұмыс жасаулары үшін “Дәрул улумдар” құрылды. Қазақ даласында жібек жолын жалғастыратын қала мен кенттер де көптеп бой көтергені әрі осы мекендерден ғалым-ғұламалардың жиі шыққандығы хақында шығыстанушы ғалым Ә.Дербісәлиев мынадай мәлімет келтіреді: “История свидетельствует о том, что, придя в Казахскую степь в первой половине ІХ века, Ислам заложил основы цивилизации, культуры и науки. С его приходом на бескрайных просторах нашей необъятной Родины начали строиться или вновь отстраиваться города Алмалы, Баласагун, Мерке, Кулан, Тараз, Сайрам, Отрар (Фараб), Суткент, Сауран, Сыганак, Жент, Баршынкент, Туркестан и другие. С появлением городской цивилизации в степи начинается переход от кочевой культуры к оседлой. Это номадическая культура дала миру выдающихся ученых, филологов, философов, историков и поэтов” [1,249]. Мұсылман түркілердің жазба әдебиеті Орхон-Енесей тас жазбаларынан бір-екі ғасыр өтпестен, Қарахандықтар билігі тұсында-ақ негізі қаланды. Исламды қабылдаған, соның ішінде, осы дінді берік ұстанған халықтардың ішінен заманынан озық туған ғалым-ғұламалармен қатар, өзінің қайталанбас шығармаларымен барша жұртты мойындатқан ақын-шайырлар да көптеп шықты. Соның нәтижесінде, мұсылманшылыққа негізделген түркі даласында Махмұд Қашқаридың “Диуани лұғатит түркі”, Жүсіп Баласағұнның “Құтты білігі”, Қожа Ахмет Иасауидің “Диуани хикметі”, Сүлеймен Бақырғанидың “Ақыр заман кітабы”, Ахмет Йугнекидің “Ақиқат сыйы”, Сейф Сараидың “Гүлистан бит-түркиі”, Хорезмидің “Хұсрау-Шырыны”, Бурхануддин Рабғұзидың “Қиссаул әнбиясы”, Құсам Кәтибтің “Жұмжұмасы”, Дүрбектің “Жүсіп-Зылихасы”, Махмұд бин Ғалидың “Нахжул фарадисі”, Софы Аллайардың “Сәбәтул әжизині” секілді шығармалары дүниеге келді. Қарахандықтар билігі кезіндегі шығармалар тек, түркілік рухта туып, шайырлық шеберліктің арқасында дүниеге келген болса, Алтын Орда тұсында бой көрсеткен еңбектерде аударма саласы басымдау түсіп жатты. Осы саланы тереңінен зерттеген А.Қыраубаева сол кезеңдегі шығармалар хақында былай деп жазды: “Бұл дәуірдегі көркем әдебиет, негізінен екі түрлі. Біріншісі, аударма-нәзиралық шығармалар: Құтбаның “Хұсрау уа Шырыны”, Сәйф Сараидың “Гүлстан”, Әлидің “Қисса Жүсібі”, Рабғузидің “Қисас-и Рабғузи” кітабы, Махмуд бин Алидің “Неһдж ул Фарадис” (“Жұмаққа апарар жол”), Хусам Катибтың “Жумжума” кітабы, тағы басқалар. Екіншісі – тыңтума әдебиет: “Махаббатнама” [2,15]. Әдебиетші ғалымның пікіріне сүйеніп, нәзирашыл-аудармашы ақындардың қатарына Сейф (Сәйф) Сараи, Махмуд бин Ғали, Дүрбек, Құтб, Құсам (Хусам) Кәтиб сияқты сол дәуірдің шайырларын атауға болады. Бірақ, бұл ақындар араб, парсы дүниесін сол қалпында тәржімалаған жоқ, оған түркілік рух беріп, жан бітірді. Қарахандықтар мен Алтын Орда тұсында жазылған шығармалардың аттары “Диуани лұғат түрік”, “Диуани хикмет”, “Хибатул хақайық”, “Қиссасул әнбия”, “Гулистан бит-түрки”, “Махаббатнама”, “Миғражнама” болып аталады. Араб, парсы тілдерінің әсеріне көп ұшырамаған Жүсіп Баласағұнның “Құтты білігі” атты еңбегі дегенімізбен де, шығарма ішінде Фаридун, Нушируан, Заххақ, Рүстем сияқты Фирдаусидің “Шахнамасындағы” кейіпкерлердің бой көрсетуі, оның парсы әдебиетімен таныс болғанын аңғарамыз. ХІХ-ХХ ғасырларда өте көп таралыммен шыққан діни қисса-дастандар кездейсоқ дүниеге келген жоқ. Ақындардың қаламынан туындаған бұл сюжеттер мен образдардың арғы бастаулары орта ғасырда түркі тілінде негізі қаланған ислами шығармаларда жатыр. Жүсіп Баласағұн, Ахмет Йугнеки, Ахмет Иасауи, Махмұд бин Ғали т.б. шығармаларында Мұхаммед (с.ғ.с.) өмірі дәріптелетін болса, оның көкке шыққаны туралы Сүлеймен Бақырғани “Миғражнама” атты дастан жазған. Рабғұзидың “Қиссасул әнбиясында” баяндалатын пайғамбарлардың өмірбаяны (Адам, Мұса, Иса, Жүсіп, Салих, Ысқақ т.б., жалпы саны жиырма бес) ХХ ғасырдың басындағы біраз ақынға рухани азық болды. Әрине, “кітаби ақындар” орта ғасырлық ислами әдебиеттердің мазмұны мен тақырыбын сол қалпында қабылдағанымен де, олардың жанрлық ерекшеліктері мен өлең құрылыстарына айтарлықтай дәрежеде өзгерістер енгізіп, заманына лайықты жетілдіріп отырды. Қарахандықтар билігі тұсында пайда болған әдеби жәдігерлерде пайғамбар өмірі қысқа әрі Шығыс мұсылман әдебиетіне тән ғазал, мәснәуи, тәржиғ бәнд сынды өлең құрылыстарымен жазылған болса, бертін келе ол — көлемді қисса-дастандарға ұласты. Қара сөзбен жазылған діни образдар мен сюжеттер заман ыңғайына қарай өлең-жолдармен қайта туды. Ойымызды жинақтай келе айтпағымыз, ислам діні қазақ даласына мұсылмандық өркениет пен тың мәдениет алып келді. ислам дінімен түркі әдебиеті, соның ішінде қазақ әдебиеті жаңа белестерге көтерілді. Мұны суреткер-ғалым М.Әуезов те зерттеулерінде атап өтеді. Ол: “Қазақтың әдебиет жолы мен ақыл-білім өсу жолындағы ескі тарихын білемін деген кісі мұсылманшылықтың қараңғы пердесі жауып тұрған мезгілге тіреледі. Мұсылманшылыққа ауысқан соң, қазақ биік белден асып кеткендей болды”, – деп [3,19] жазады. Мұнда ғалымның “мұсылманшылыққа ауысқан соң, қазақ биік белден асып кеткендей болды” деп, ислам діні келген соң, қазақ әдебиетінің биік асулардан асып кеткенін астарлап болса да жеткізіп тұрғанын аңғару қиын емес. Батыс шығыстанушысы А.Бомбачидың исламды қабылдамаған түркі халықтарының жазба әдебиеті өте кеш дамығанын ерекше атап өтуі [4,187] мен әдебиетші ғалымның ойларының арасындағы үндестікті аңғаруға болады. Себебі, мұсылман түркілердің жазба мұрасы Сібір мен Алтайдағы бауырларының әдебиетіне қарағанда ерте дамыды. Әрі исламдану кезінде олар өздерінің түп негізінен ажырап қалған жоқ. Түркиялық ойшыл-ақын Зия Көкалыптың: “Түрік (түркі-Т.Қ.) ұлтынанбыз” дегендіктен біз тілде, эстетикада, моральда, құқықта, тіпті діни өмірде және фәлсәфәде түрік мәдениетіне, түрік талғамына, түрік ар-намысына сай бірегейлік, тұлғалылық көрсетуге тырысатын боламыз. Орта ғасырда өмір сүрген шайырлардың туындыларын дінмен байланыстыра жырлауы олардың ерекше бөліп айтарлық артықшылықтары деп есептейміз. Түркі шайырлары араб тіліндегі Құран-Кәрімнің негізгі ой-тұжырымдарын түркі халықтарына түсінікті, көркем әрі бейнелі өлең жолдарымен жеткізуді мақсат етті және ол іске асты. Сол арқылы олар мұсылман дінінде бар мәселелерді, атап айтар болсақ, адам баласын адамгершілік пен ізгілікке, имандылыққа үндеп, рухани тазалыққа шақыру арқылы қамтуға тырысқан. Демек, орта ғасырда өмір сүрген ақындардың шығармалары өнеге, тәрбие берерлік қағидаларға толы деп сенімді түрде айта аламыз. Х-ХІІ ғасырларда жазылған әдеби жәдігелердегі үгіт-насихаттар, дидактикалық ой-пікірлер тек орта ғасырдың өмір шындығы ғана болып қалмай, бүгінгі күндегі қоғамдық, әлеуметтік, рухани сауалдарға да жауап береді. Ахмет Йүгнеки шығармасында жаңа мазмұн, соны пікірлер көрініс бермесе де, дидактикалық түйіндерінің артықшылығы мен кемшілігін, пайдасы мен зиянын қатар қойып суреттеп, нақтылай айтып береді. Сараңдық пен жомарттықты, надандық пен білімділікті, кішіпейілділік пен тәкаппарлықты салыстыра толғап, олардың артықшылығын айқындап көрсету арқылы өзіндік түйіндерін, үгіт-насихаттарын ұсынады. Ақын, міне, осындай дидактикалық мәселелерді мейлінше терең әрі жан-жақты қамтуға тырысқан. Демек, Ахмет Йүгнекидің «Ақиқат сыйы» дастаны көркем сөз өнерінің өсіп-өркендеуіне мол үлес қосқан, өзіндік із қалдырған бағалы шығарма. ҮІІІ ғасырда Алланың елшісі Мұхаммед (с.ғ.с.) арқылы адамзат баласына уаһи етілген ислам діні қазақ даласына Қарахандықтар билігі тұсында аяқ басты. Түркі дүниетанымының мәдени-тарихи кеңістігін қалыптастырған көне түркі жазулары, «Оғыз-наме», «Қорқыт ата кітабы», «Диуани лұғат ат-түрік», «Диуани хикмет», «Ақыр заман кітабы», «Ақиқат сыйы», «Қисса-ул анбия», «Нахжул Фарадис» сынды әдеби туындылар соңғы әрі бірегей дін – исламмен астаса отырып, түркі халықтарының көне тарихы мен әдебиетіне қатысты мол дүниелерді алға тартты. Қарахандықтар билігі мен оған іргелес бой көтерген Алтын Орда мемлекеті тұсында дүниеге келген аталмыш әдеби жәдігерлер бүкіл түркі әлемінің иләһи болмысын айқындай отырып, тақырыптық, жанрлық тұрғыдан өзгеше мәнде қалыптасты; ислам дінінің басты тірегі – Құран Кәріммен астаса жырланды; Аллаға сенуді, Пайғамбарларды хақ деп білуді сөз ететін діни сюжеттерді қалыптастырды. ҮІІІ ғасырда пайда болған ислам діні ғылымның бар саласына өз әсерін тигізді. Ислам діні аясында қалыптасқан ислам мәдениетінің түркі халықтарының арасында кеңінен таралуына үлес қосқан ақындар-жыраулар болды. Сыршыл ақындардың толғаныстарында терең мағына, философиялық-дидактикалық ойлар бой көрсетті. Ежелгі сақ-ғұн дәуіріне тән әдеби туындылар, көне түркі жазулары, «Оғыз-наме», «Қорқыт ата кітабы», «Диуани лұғат ат-түрік», «Кодекс Куманикус» сынды әдеби шежірелер мен ұлы дала ойшылдары Йоллытегін, Тоныкөк, Қорқыт, Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмуд Қашқари, Қожа Ахмет Яссауи еңбектері бүкіл түркі әлемінің мүддесіне арналса, қазақ хандық дәуірі тұсындағы жыраулық поэзия және оған іргелес дамыған ақындық өнер жампоздарының арман-аңсарларының бір бағыты қазақ елінің елдігі мен мемлекеттілігін, біртұтастығын қалыптастыратын мекенін – құтты қонысын айқындауға бағытталды. ХҮ ғасырда Алтын Орда ыдырап, қазіргі Егеменді еліміздің мекен етіп отырған жерінде Қазақ хандығы бой көтерді. Жаңа қалыптасқан мемлекеттің нығаюын көздеп, елінің елдігі мен іргесінің берік болуына атсалысқан мемлекет қайраткерлерінің қатарында өздерінің дауылпаз жырларымен үлес қосқан ақын-жыраулар тұрды. «Жыраулар поэзиясындағы ең басты тақырып Қазақ хандығын құраған ру мен тайпалардың татулығы мен бірлігі және мемлекетті нығайту мен оның жауынгерлік күшін арттыру болды. Жыраулар өз шығармаларында идеалды әміршінің бейнесін жасады, сонымен қатар, адамдар жоқшылық көрмей, бақытқа кенелген қоғамды суреттеді»217. Келісім, бітім, татулық – мемлекеттіліктің кепілі екендігін ескерек, қазақ хандығына енген ру, тайпалардың біртұтас биліктің астына шоғырланып, жаңа қалыптасқан мемлекеттің азаматтары болып сіңісуі – басты қажеттілік. Тарихта өзіне тән шекарасы мен жері болмаған ұлт – мемлекеттік дәрежеге көтеріле алмаған. Сол себепті де, жыраулар толғауларын мемлекеттік мүдде тұрғысынан толғап, жер, атамекен, қоныс ұғымдарының дүниетанымдық мәнін ашуға, оның қазақ қоғамы үшін маңыздылығын түсіндіруге талпыныс жасады. Осы мақсатта, жыраулар қазақ жұртына қажетті – жақсы жерді, құтты қонысты іздеп, ол арман-аңсарларын жыр-пернелерінде ағытты. Қазақ дүниетанымындағы құтты қоныс ұғымының мәні жыраулық поэзияның алыбы, қазақ мемлекеттігінің негізін қалаған, саяси қайраткер Асан Қайғының «Жерұйық» концепциясында ашылады. Оның «Ай, хан, мен айтпасам, білмейсің...» атты толғауында құтты қоныс идеясының басты феномендері айқындалып, қазақтың ата қонысы – Еділ мен Жайыққа «Еділ менен Жайықтың, // Бірін жазға жайласаң, // Бірін қыста қыстасаң, // Ал қолыңды маларсың, //Алтын менен күміске» деп, сипаттама берілуі атамекеннің ат жалы, түйе қомында жүрген ұлыс үшін қаншалықты маңызды екендігін аңғартса, келесі «Мына жақта бір жер бар, // Қыстан малы күйзелмей, // Құба дөңде жатады, // Жақыннан шығып күндері, // Жақыннан келіп батады, // Сол жерге қашан барамыз» деп, жерге мінездеме беру арқылы ұрпақтарының өсіп-өнер жері осындай жер – Жерұйық болу керек екендігін аңдатады. Асан Қайғы ұсынған Жерұйық идеясы жыраулық поэзияның келесі буын өкілдерінің толғауларында өз заманының тыныс-тіршілігіне, талап-талғамына, бітім, болмысына сай жанр, идея, түр, мазмұн жағынан түрленіп, тың серпілістермен дами түсті. Ноғайлы-қазақ әдебиетінің белді өкілдерінің бірі Қазтуған Сүйіншіұлы «Жабағылы жас тайлақ, //Жардай атан болған жер, //Жатып қалған бір тоқты, //Жайылып мың қой болған жер, //Жарлысы мен байы тең, //Жары менен сайы тең» деп, толғауында аллитерациялық тәсілді қолдана отырып, құт-береке қонған құтты мекенді аңсап, Асан негіздеген құтты қоныс – Жерұйықтың үддесінен шығуға ұмтылады. Ал, Үмбетей жырау: «//Батыры ханға сай болды, //Елің жалпақ бай болды, //Қыс қыстауы тау болды, // Жаз жайлауы көл болды, //Салқын сары бел болды, //Елге лайық ел болды, //Сарыарқа деп таңданып, //Өзге жұрт аңсар жай болды» деп, толғауды эпифоралық әдіспен әдемі үйлестіре отырып, құтты қоныстың келбетін сипаттайды. Жыраулық поэзиядағы құтты мекен іздеудің бір сыры – жыраулардың елді жау аяғы жетпейтін жерге ауа көшіру идеясында ашылады. Себебі, үнемі жаугершілік заманды басынан өткеріп отырған қазақ халқы үшін бейбіт жерге қоныс аудару – аса қажет. Жыраулық өнердегі бұл сарын Абылай ханның кеңесшісі Бұқар жыраудың Асан үлгісін өз толғауында жаңғыртуында байқалады; Асанның: //Желмая мініп, жер шалсам, //Тапқан жерге ел көшір» сарынын соңғысы «//Сырдарияның суынан, //Көлделең кесіп өтіңіз, //Үш жыл малды ту сақтап, //Жиделі Байсын кетіңіз» деп, ұлы дала данышпанының «тапқан жерге ел көшірсем» деген ұлы мұратын жалғастырып, бет түзеп, көшер құтты мекен, жердің ұйығы – Жиделі Байсын деп, оған жетудің жолын көрсетіп, нақты іс-әрекетке көшеді. Аты аңызға айналған тұлға, «Жерұйық» ілімінің иесі, Қазақ хандығы кезінде өмір сүрген Асан Сәбитұлы қазақи дүниетанымның төл басшысы бола отырып, «ертеден бері жалғасып, әрі қарай дами түскен жалпытүркілік руханияттың мұрагері ретінде бұрынғы бабалардан қалған мирасты сақтап қана емес, оны байытып, жаңғырта дамытуға міндетті болып, соған күш салды» 218. Түркі дүниетанымының алтын арқауының үзілмей, желі жалғасуына елеулі үлес қосқан ойшылдардың бірі – Х ғасырда Отырар жерінен шыққан философ, ғұлама ғалым, әдебиетші Әбу Насыр әл-Фараби. Ойшыл еңбектерінің ішінде елдің бірлігі мен тұтастығы, елдігі мен кемелділігі, азаматтығы мен адамгершілік ізгі мақсат-мұраттарының басты ұстындары сөз болған әлеуметтік-философиялық трактаттарында «ел болу» деген идеяның бүтін бір құрылымы жүйеленіп, жеке мемлекет, кемел қоғам құру үшін аса қажет құтты қонысты қалыптастыру мәселесінің алғышарттары айқындылық тапқан. Мұралары адамзат игілігіне айналған екінші ұстаз дүниетанымындағы елдіктің ең биік тұтқасы, мемлекеттіліктің негізі болған қайырымды қоғам, құтты қоныс идеясының заңды жалғасы – Асан Қайғының «Жерұйығы». Жерұйық – елдіктің мұраты. Мұратынан қол үзуге шақ қалған тұста жыраудың құтты қоныс идеясына елді жұмылдыруы – тарихи ерлік. Фараби «Азаматтық саясат» атты трактатында адамзат баласын өзіндік қауымдасу, топтасу, белгілі бір жерге қоныстану арқылы ғана қол жетімді болатын қайырымды қалаға – құтты қонысқа ұмтылдыра отырып, қоныстық идеяның тұғырын барынша нақтылай кетеді: «...адамдар бәріне ортақ жерге қоныстанып, біріксе, онда бәріне ортақ қоныс қайырымды қала болып табылады»219 деп, елдіктің бастамасын қайырымды, абзал және бақытты адамдар топтасқан құтты қоныстан іздейді. Қонысты ортақ етпей, бытыраңқылыққа ойысқан халықты Әл-Фараби «бұратана» санатына қосып, «бақытсыздыққа ұшырағандар» қатарына жатқызады: «...бұлар ортақ қонысқа бірікпей, әр қилы жерде тұратын болса онда мұндай жердегі адамдар бұратана болып табылады»220. Фарабидің ойынша, парасаттылықтың шыңына тек қана қайырымды қоғамда қол жеткізуге болады, бұған қаладан да төмен, аз кемелденген бір қауымдастықта жету – мүмкін емес. Ойшыл «құтты қоныс» идеясын нақтылауда халықты тек бір орталыққа қауымдастыру ісімен ғана шектелмей, саны жағынан да, мәдениеті жағынан да рухани кемелденген қоғамды жасайтын қала тұрғындарының іс-әрекеттерін де анықтап беруді мақсат етеді: «Қайырымды қаланың әрбір тұрғыны өмір сүруші барлық нәрселердің алғашқы бастамасын, олардың бағынышты сатыларын, бақытты қайырымды қаланың басшылығын, бұл басшылықтың сатыларын, бақытқа жетуге бастайтын мақтаулы істерді біліп алуға тиіс. Бұл істерді білумен ғана шектелуге болмайды, қайырымды қаланың тұрғындары оған әрекет қылулары керек»221. «Адамның қоғамдасу және өзара көмекке мұқтаж екендігі туралы сөзінде» ғалым «...адам ие болған табиғи жаратылысының өзіне берілуінің мақсаты болып табылатын кемелдікке тек қана бір-біріне көмек беретін бірнеше адамның бір жерде болуымен ғана қол жеткізе алады. Қоғамның бірігуінің нәтижесінде баршаның өмір сүруі мен кемелдікке ұласуы үшін қажетті нәрселерге мүмкіндік туады»222 деп, адамзат баласына қоныс боларлық «дамыған» қоғам туралы сөз қозғап, оларды «үлкен», «орта», «шағын» топтарға бөледі. Одан әрі ойшыл: «Қауым-ел – бір ұлттың өмір сүріп жатқан жердің бір бөлігі» екендігін алға тартып, қауымды қалыптастыратын жердің – құтты қоныстың маңыздылығын нақтылайды. «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасында» ғалым өзі арман еткен қонысты – қайырымды қаланы басқарушы әділетті патша бейнесін сомдайды. Фарабидің «басқа біреудің басшылығын мүлдем керек етпейтін ғылымдары мен білімдерінің мүлдем жетілгені сонша, бұл жөнінде өзіне басшылық ететін адамға мүлдем тәуелді болмайтын дәрежеде шын жетілген адам. ...ол басқалардың бәріне тамаша басшылық етуге қабілетті»223 деп, қайырымды қаланы басқарудың тізгінін рухани кемелденген, ізгі әрі көреген тұлғаға ұстатуынан ғалымның ақылмен басқарылатын, мығым да тұрақты іргелі қоғамға деген аңсары сезіледі. Әл-Фарабидегі ізгілікті басшының қоғамды басқарудағы қызметінің мәні оның «Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері» трактатында ашылады; билеушінің іс-әрекеті мұнда дәрігердің қызметіне ұқсатылады: «Жанның саулығына немесе науқастығына қарау мемлекет қайраткерінің және әміршінің міндетіне жатады... Жанды емдейтін мемлекет қайраткері немесе әмірші бүкіл жанды, оның бөлшектерін, жанға және оның әрбір бөлшегіне зақым келтіретін кемшіліктер мен кеселдерді, олардың қайдан және қаншама кеселдерден туатынын білуі керек; адамның игілікті істер істегендегі жай-күйлерін, бұлардың қанша екенін, қала тұрғындарының кемшіліктерін қалай жоюды, қала тұрғындарының жан-жүйесіне біткен қайырымдылықты қалай нығайтуды, оларды (бұл қайырымдылықтарды) қалай сақтауды, сөйтіп, олардың жойылуына жол бермеуді білуі керек»224. Екінші ұстаз дүниетанымындағы «қайырымды билеуші» образы жыраулар шығармашылығында хан бейнесінде көрініс береді. Елінің тәуелсіздігі мен бостандығы үшін бар ғұмырын арнаған, сол жолда батырлығымен де, ел басқарушылық ерекше қасиеттерімен де әрқашан оқ бойы озық тұратын, әл-Фараби армандаған «қайырымды билеуші» тұғырына дейін көтеріле алған тұлғаның бірі – Абылай хан. Бұқар жырау Абылай ханнан мінсіз әміршінің идеалдық образын жасаған; Абылайды ол өте ақылды да, әділетті хан деп білген: «//Қиядан қиқу төгілсе, //Аттың басын тартпаған, //Қисапсыз қол көрінсе, //Қорқып жаудан қайтпаған» деп сипаттайды Бұқар жырау. Абылайдың ерлігін «Қалмақпен соғыс болғанда, //Шарыштың басын қаққанда, //Абылайлап шапқанда» деп, Үмбетей жырласа, Жанақ ақынның «Аузын айға басқан сан менменнің, //Үрей-құтын ұшырып ебін алған, //Түркіменнің түбінен малын алып, //Арыстанның аузынан жемін алған, //Жаудан қорғап, мал менен басын билеп, //Қазақтың сары алтынын тегін алған» деп, Абылайдың айбатын арыстаннан да асыра, асқақта бейнелеп, батырдың ерлік істерін әсірелей суреттеп, айбынды басшының мұраты әркез ел мүддесіне арналғандығын айшықтай түсуі – екінші ұстаз іліміндегі «қайырымды билеуші» бейнесінің Абылай тұлғасы арқылы сомдала түскенін айқын аңғартады. Түбі бір түркі халқының төл перзенті, ғұлама ғалым Әл-Фарабидің елінің тәуелсіздігі мен елдік мұраттарын аңсап, сол жолда өзінің ғылыми тұжырымдарын жүйелеуі ортағасырлық отандық жыраулар поэзиясындағы ұлттық идея санасына өзек болып тартылды. Қазақ хандығы дәуірлеп тұрған кезде қатарласа бой көрсеткен жыраулық дәстүр қазақ қоғамының бірлігі мен елдігін сақтауда Фараби негіздеген елдік идеяны толғау жанрында жаңғыртып, ғалымның «қайырымды қоғам» туралы жалпылық сипаты басым парасатты пайымдауын нақты бір қоғамның – қазақ елінің мүддесіне арнады. Қорыта келгенде айтарымыз, осындай ақындар әр кезеңде әдебиетті жасайды да дамытады. Егер олар болмаса, өлеңнің сырын, мәнін түсіндіретін жандар сарқылып азаяр еді. Осындай көркем сөз шеберлерінің құнды туындыларының арқасында өткен әдебиетіміз тамырын терең жайып отыр деп сенімді түрде айта аламыз. Қарахандықтар тұсындағы жазба әдебиеттің белгілі өкілдерінің бірі – Сүлеймен Бақырғани. Ол – түркі даласына сопылық ілімді алғаш үгіттеген әрі осы жолда жаңа бағыт салған Құл Қожа Ахмет Иасауидің талантты шәкірттерінің бірі. Ұстазына рухани жағынан байланған ақын иасауия тариқатын берік ұстап, осы силсиланы жыр-жолдарымен үгіттеп отырған. Бақырғанидың осы салада жазған бірнеше даналық сөздері біздің заманымызға дейін жетіп келді. Оның қаламынан туған “Ақыр заман кітабы”, “Миғражнама”, “Бибі Мариям” секілді шығармалары сопылыққа ден қойған дәруіштердің қолдан тастамайтын негізгі діни кітаптарына айналған. Арада бірнеше ғасырлар өтсе де, ақын мұрасы кейінгі ұрпақ тарапынан бірнеше рет көшіріліп, атадан балаға жеткізіліп отырған. ХІХ ғасырға дейін осындай құймақұлақтар мен хұснихатшылардың негізінде аман-есен жеткен оның хикметтері Қазан қаласында баспахана ашылған соң, онда жиі-жиі жарық көріп тұрды. Қолда бар деректерге қарағанда, Бақырғанидың “Ақыр заман кітабы” алғаш рет Қазан университетінен 1846 жылы жарық көрсе, содан кейін түркі тілдерінде ұзын саны он алты рет баспа көріпті. Өкінішке орай, кезінде осындай сұраныспен жарық көрген ақын еңбектері біраз уақыт бойына қайта шығуына тыйым салынып, кітапхана сөрелерінен алынып тасталды. Бірақ, шынайы ақиқаттың жерде жатпайтынындай, Бақырғани хикметтері араға бір ғасырға жуық уақыт салып барып, қайта жаңғыра бастады. Орта ғасырлық шайырларда өз аттарын шығарудан бұрын, өздерінің туған жерінің даңқын өсіруді қалаған жақсы қасиет болған. Қожа Ахмет Иасауи, Жүсіп Баласағұни, Ахмет Йүгнеки, Бурхануддин Рабғұзи, Сейф Сараи секілді ақындар есімдерінің соңында арабтың қатыстық сын есіміне жалғанатын “и” дыбысын қабылдап тұрған Иасауи, Баласағұни, Йугнеки, Рабғұзи, Сараи деген аттар олардың қай жерден шыққанын анықтап тұр. Сүлеймен Атаның атымен қабаттаса жүретін Бақырғани деген атауға қарап, оның Бақырған қыстағында дүниеге келгенін аңғаруға болады. Бірақ, осы күнге дейін ақынның қашан әрі қай жерде туылғаны туралы ғылымда бір пікір қалыптасқан жоқ. Мысалы, “Оңтүстік Қазақстан. Шығармашыл зиялылар” деген кітапта ақынның туған жерін: “Хәкім Атаның туған жылы белгісіз. 1186 жылы Хорезмде қайтыс болғанымен туған жері Түркістан қаласының іргесіндегі Өзгент шаһары (Бұл күндері Жаңақорған ауданының кеңшары)”, — деп берсе, профессор Немат Келімбетов өзінің “Ежелгі әдеби жәдігерлер” атты кітабында ақынды бүгінгі Қарақалпақ жеріндегі Бақырған кентінде дүниеге келген деп көрсетеді. Ал, “Қазақ совет энциклопедиясында” ақынның Арал теңізіне таяу, Қарақалпақстан жеріндегі Қоңырат қаласының Үстірт жағындағы Темір жазығында туылғаны, Түркістан, Сайрам, Үргеніш сияқты кенттерден білім алғандығы хақында дерек келтірілсе,6 «Түркістан халықаралық энциклопедиясында» оның дүниеге келген жері Қарақалпақстандағы бұрынғы Бақырған қаласы деп берілген. Сүлеймен Бақырғани өз заманында Хәкім Ата лақабымен танымал болған. Оның аты-жөні Қазаннан шыққан кітаптарының кейбірінде “Хәкім ата кітабы” болып жазылса, кейде “Бақырған кітабы” деп те беріледі. Ақын өзі туралы хикметтерінің соңында бұл жолдарды жазған “Құл Сүлеймен сөйледі, Сырын Хақтан іздеді” деп, “Құл Сүлеймен” деген қолтаңба қалдырса, кейбір даналық сөздерінде “Хәкім Сүлеймен құл-дур, сатып жесін дәруіштер” деп, “Хәкім Сүлеймен” екендігін айтады. Ақынның атымен қосарлана жүретін “Хәкім” лақабының сырын Әлішер Науаиының еңбектерінен кездестіреміз. Оның “Нәсаимул мухаббат” деген кітабында Бақырғани туралы аз-кем мәліметтер берілген. Науаиының “Насаимул мухаббат мин шамаимул футууат” (“Ұлылық хошиістерін таратушы махаббат жолдары”) деген еңбегі 1496 жылы жазылған. Ұстазы Әбдірахман Жәмидің “Нафахатул унс мин хазаратил қудс” атты жинағының негізінде дүниеге келген болатын. Алайда, түркі ақыны “Нәсаимул мухаббатты” жазбастан бұрын, Жәмидің шығармасымен толық танысып шығады. Ұстазының кітабында түркі оқымыстылары мен әулиелері туралы ешбір дерек жазылмағанына баса назар аударған Науаи осы секілді еңбек жазуға кіріседі. Алайда, ол Жәмидің кітабын қайта көшіріп шықпастан, оның ішіне көптеген мәліметтерді кіргізеді. Оған енгізілген деректердің баршасы дерлік түркіден шыққан оқымыстылар мен ақын, ғалымдарға қатысты еді. Бұл туралы ол: “Түркі машайықтары туралы дерек аз еді. Содан Хазірет шейхул машайық (машайықтардың ұстазы) Қожа Ахмет Иасауиден бүгінге дейінгі барлық (оқымыстылар туралы) деректер мен олар хақындағы мәліметтерді сол қалпында кіргіздім”,– деп жазған. Науаиының осы еңбегінде Сүлеймен Бақырғанидың неліктен “Хәкім” аталғандығы былай берілген: “Хәкім ата – аты Сүлеймен. Қожа Ахмет Иасауидің мүриді. Бір күні Қожа тамақ пісіруге әмір бергенінде, ашпаз отын жетпейді депті. Ол шәкірттеріне отын әкеліңдер деп жұмсағанда, жаңбыр жауып кетіпті. Шәкірттер отын теріп келгенінше жауынға малынып су болыпты. Хәкім ата терген отындарын тонына орап, құрғақ етіп әкеліпті. Қожа хазірет сонда: “Ей, перзент, хәкімдік іс қылдың”, –депті. Содан бастап, бұл лақап оған телініпті. Хәкім атаға содан хикмет тілі беріліпті”. Сонымен бірге, Бақырғанидың Хәкім лақабына қатысты осыған ұқсас тағы бір аңыз бар. Бір риуаятта даладан отын теріп келу оқиғасы Қызырдың Иасауиге қонақ болып келуімен байланыстырылады. Сүлейменнің тапқырлығына сүйсінген Қызыр оған “Бұдан былай лақабың Хәкім болсын. Жым жүрме, жақсылықты үгітте” деп батасын беріпті. Содан бастап, Сүлеймен хикметтер шығара бастапты. Бақырғани есімімен қатар жүретін “Ата” сөзі сопылық дүниетаныммен тікелей байланысты. “Хәкім Ата” лақабымен танымал болған ақын “Ата” титулын қартайғандығынан емес, қайта жастайынан көреген болғандығынан алған. Қазақтың діни дүниетанымында әлі күнге Қошқар ата, Ибрахим ата, Ысмаиыл ата секілді әулиелерге “ата” сөзін қолдануында өзіндік мәні бар. Себебі, тариқатқа кірген мүридті ақиқатқа жетелеуші ұстаз арабша “шейх”, парсыша “пір” деп аталады. Бұл сөздердің тікелей тәржімасы кәрі, жасы келіп қалған адам деген мағына береді. Яғни, түркіше баламасы “ата”. Махмұд Қашқаридың “Диуани лұғат түркінде” бұл сөздің жасы келіп қалған кәрі адамға қарата айтылатыны жазылған. Ал, “Ата” сопылық дүниетанымда бұл “шейх” пен “пирдің” орнын басатын, ақиқатқа жетелеуші рухани ұстаз. Парсы тілінде жазылған “Санглах” атты түсіндірме сөздікте бұған мынадай анықтама берген: “Ата – сөзінің үш түрлі мағынасы бар. Бірінші, әкені айтады, екінші, сопылық және захидтік жолдағы машайықтың ерекше атауы, үшінші, атау сөзінің бұйрық райы”. Осыдан Сүлеймен Бақырғанидың есімімен қосарлана айтылатын “Ата” сөзіне қарап-ақ, оның өз заманының белді рухани ұстаздарының бірі болғандығын аңғарамыз. Жоғарыдағы парсы сөздігінде келтірілген “захид” термині де, сопылық дүниетанымдағы ақиқатты іздеуші адамға қарата айтылады. Тариқат жолында ұстаз бен шәкірттің, пір мен мүридтің арасында толық түсінік пайда болмайынша, Хақты іздеуші ақиқатқа жете алмайды. Осы жағынан алғанда Бақырғани ұстазының қасиетті дұғасын алып, оның белді ізбасарына айналған. Пір мен мүридтің арасында рухани байланыс Сүлеймен Хәкімнің он бес жасынан бастау алғандығы кейбір деректерде айтылады. Кәмелетке жаңа толған Бақырғани медресеге қатынағанында басқа балаларға ұқсап Құранды желкесіне аспастан, екі алақанымен көтеріп барып, сабақ аяқталған соң үйіне келгенше артына бұрылып қармайды екен. Бір күні мешіт қасында отырған Ахмет Иасауи бұл жағдайды көріп, таң қалыпты. Содан бастап, Түркістанның пірі Сүлейменге Құран оқыту үшін қасына алыпты. Он бес жастан оған мүрид болыпты. Ұстаз тәрбиесіне қанық шәкірт Иасауиді дәріптеп жыр-жолдарына қосып отырған. Сүлеймен Бақырғани – өзінің мағшұғын іздеген ғашық адам. Осы жолда барша қиындықтарға щыдауға, жалындаған оттың азабына төзуге де дайын. Оның жер басып жүруіне де, ғашықтық себеп болған. Өмірінің бар мәні де, осы әлеммен тікелей байланысты. Басқалар ойын қуып, әлсіз шаһуаттың соңында жүргенінде, бұның көзіне жас алып биабанды тентіреп жүруі де осы ғашықтықтың салдары. Бақырғанидың нәзік жүрегі қашан мағшұғын таппайынша зікір салуын тоқтатпайды. Сүлеймен Бақырғани: “Ғашықтардан дүние ісін сұрамаңыз”, – деп жырласа, ұстазы Қожа Ахмет Иасауи: Ғашық құлдар бұ дүниені көзге ілмес, Дүние ышқын захид құлдарр тілге алмас, — деп, шын ғашықтардың дүние ісіне алданбайтындығын, діндарлардың оны ауызға да алмайтындығын айтқан. Себебі, бұл дүние – Жаратушы мен жаралғанның арасындағы негізгі бөгет. Мұндай жолда ғашық болу – кез-келгеннің маңдайына жазбаған. Иасауидің “Тағала Алла ғашықтарға берді ғашқын”, – деп жырлауында осы мәселе жатыр. Себебі, адам ғашық болмайынша Хақтың жамалын көре алмайды. Сопылардың түсінігіндегі ғашықтық әлемі бұл – сыр. Иасауидің жазғанындай, ол сырды жан баласына жеткізуге болмайды. Айтсаң болды, айнала төңірегіңдегі тас жүректер сені жазалауға дайын. Сүлеймен Бақырғани Хақ жамалын көру үшін ғашық болды. Машұқына жету үшін бар ғұмырын құлшылықпен өткерді. Бұл ғашықтық дегеніміз – Алла дидарына жеткеретін бір құрал ғана. Иасауидің: “Ғашиқ болсаң, ишқ иулида фана болғыл”, – деп жырлағанындай, ғашықтық жолдың жемісі – фана. Сопылар “Рахман” сүресіндегі “Куллу мән ғәләйһә фән” деген аятты осы әлеммен байланыстырады. Алладан басқасының бәрі жоқ болады. Сонда, ғашықтықтың соңы Жаратушымен бірігу, онымен қауышуға алып барады. Бұны былай түсіндірген дұрыс. Ғашық жоқ іздеген жолаушымен тең. Жол-жөнекей әртүрлі қиыншылықтар кездеседі. Оны басып өту үшін бәріне шыдап бағу керек. Тіпті, өлетін жерде өлу тиіс, яғни “өлместен бұрын өл” қағидасын меңгеру қажет. Әуелгі, саты шариғатта жақсы тамақтанып, тариқатта оның жоғын тауып берер пірмен жолдас болып, мағрифатта кез-келген сынаққа дайын болмақ шарт. Сонда ғана жолаушы мақсатына жетеді. Ол – түпсіз Мағшұқ әлемі. Ғашық дарияға кіріп ғайып болады да, Жаратушымен бірігіп, Бақилыққа сапар шегеді. жүктеу/скачать 1,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|