Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті м. О.ӘУезов атындағЫ Әдебиет жәНЕ

ОРХОН ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІНДЕГІ ОРТАҚ САРЫНДАР

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

бет	2/26
Дата	18.11.2023
өлшемі	1,65 Mb.
	#124343
түрі	Монография

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 26

ОРХОН ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІНДЕГІ ОРТАҚ САРЫНДАР

Көне түрік әдебиетінің тарихы қай уақыттан басталады деген көкейкесті сұрақ соңғы жылдары әдебиеттанушы ғалымдарды ойлантып жүргені рас. Түрік әдебиетінің тарихы туралы сөз болғанда көптеген ғалымдарымыз әдеби жәдігерлерімізді Орхон, Енисей және Талас өзендері бойында тасқа қашалып жазылған ескерткіштерден бастап, ХV ғасырда елінің тыныштығы үшін жер шолып, жердің ұйығын іздеген Асан Қайғы мен «мұсылман мен кәуірдің арасын өтіп, бұзып дінді ашқан» Сүйінішұлы Қазтуған жырауға әкеліп тірейді. Одан бергі әдебиетті түрік халықтары бөліп, жекешелендіріп алған.

Шындығында түрік әдебиеті одан бұрын және кейін болмаған ба? Бұл сұраққа түріктанушы әдебиетшілер әлі нақты жауап берген жоқ.
Кез-келген халық өзінің әдебиет тарихын танып, білу үшін оның түп-төркінін, бастау негіздерін, даму сатыларын, дәстүр жалғастығын, қазіргі әдебиетпен үндестігін, ұқсастығы мен ерекшеліктерін анықтауға тырысатыны белгілі. Уақыт өткен сайын ежелгі мұраларды зерттеу күрделене түсетіні де ақиқат. Осы тұрғыдан келгенде көне түрік әдебиетінің қалыптасуы мен даму жолдарын, ондағы тарихи шындық пен көркемдік болмысын жан-жақты қарастыру қазіргі әдебиеттану ғылымындағы өзекті мәселе.
Көне түрік әдебиеті дегенде ойымызға бірден Түрік қағанаты тұсында тасқа қашап жазылған жазулар түсетіні белгілі. Рас, ол жазулар түрік әдебиетін қалыптастыруда үлкен қызмет атқарды. Сол кездегі бітікшілер қоғамдық жағдайларды тарихи деректермен бірлікте жаза отырып, өз заманындағы көркемдеу, бейнелеу, сипаттау тәсілдерінен де сыр шерткенін ешкім жоққа шығармасы анық. Десек те, Түрік қағанатынан ілгері кезеңге үңіліп, түрлі тарихи жазба деректер мен шығармаларға аса зер сала қарайтын болсақ әдебиетіміздің бастауынан сыр шертетін мағлұматтарды ала аламыз. Мұндай мәліметтерді антик заманындағы грек тарихшылары мен ойшылдарының, қытай жылнамашыларының жазба деректерінен, «Авеста», «Хуастуанифт», «Шахнама» секілді ежелгі діни нанымдар негізінде жазылған шығармаларды жатқызуға болады. Оған шығысы Ордостан батысы Дунайға дейінгі кең байтақ жерден табылған археологиялық жәдігерлерді, атадан балаға ауызша жеткен фольклорлық мұраларды қоссаңыз ілкі замандағы әдебиет үлгілерінен там-тұмдап хабардар боламыз.
Көне түрік әдебиетінің бастауларын халық тудырған фольклорлық шығармалардан бөліп қарастыру мүмкін емес. ХХ ғасырдың басында-ақ әдебиет тарихын зерттеп, зерделеген жазушы-ғалым Мұхтар Әуезов ауызша тараған халық әдебиеті туралы айта келіп: «Әдебиетті әдебиет тарихы бойынша тексергенде екіге бөлінеді. Біріншісі халық әдебиеті, екіншісі жазба әдебиет. ... Жазба әдебиет болса, халықтың әлгі мәдениетке аяқ басып, араларына өнер-білімнің таралған, сөздің қадірі артқан, іштерінен белгілі ақындар, шешендер шыққан шағында, солардың қолымен жазып, яки тасқа бастырып шығарған өлеңдері, үлгілі сөздері»^¹⁶, – деп жазба әдебиеттің басталу жолы туралы анықтама береді.
Халық әдебиеті – жазба әдебиеттің негізі. Оны дәлелдеп жатудың өзі артық. Ауыз әдебиеті өз ішінде түрлі жанрларға бөлінеді. Көптеген ғалымдар фольклорлық шығармаларды сала-салаға бөліп, жіктеп көрсеткен. Басын ашып алатын мәселе біз өз зерттеуімізде фольклорлық шығармалардың жанрлық ерекшеліктеріне тоқталмаймыз. Тек түрлі жазба деректер мен шығармаларда сақталған сақ-ғұндарға қатысты тарихи аңыздарды, әпсаналарды көне түрік әдебиетінің бастауы ретінде қарастырамыз. Себебі, «әуел басында тарихи шындыққа, нақтылы деректерге негізделіп туған әңгімелер кейіннен халықтың ауызша айтатын аңыздарына айналған. Бұл әңгімелер бертін келе әр түрлі қоғамдық жағдайларға, халық тілегіне сәйкес өзгеріп, жаңара берген, оған бергі заманның өмір шындығынан туған жаңа оқиғалар, көзқарастар қосылған. Солардың бәрінде жаңағы адамдардың аттарын айнытпай сақтай отырып, соңғы кездің тілектерін көрсететін аңыздар да туған»^¹⁷. Демек жазба әдебиет фольклорлық шығармалардан бастау алады деп есептесек онда ауыз әдебиетіне, атап айтқанда, аңыз-әңгімелерге негіз болған тарихи шындық пен оның көркемдік болмысын нақтылау әдебиеттану ғылымының қажеттілігінен туындайды.
Көне түріктер өздерінің ой-армандарын, бір тұтас ел болу тілегін, даналық сөздерін, ерлік жырларын, үлгі-насихаттарын тасқа қашап: «biŋ yïllïq: tümen künlik: bitigimin: bilgümin: anta: yašï tašqa: yarattïdïm:» (МЧ. 21-22) «Мың жылдық: түмен күндік: бітігімді: білігімді: сонда: жазық тасқа: жараттырдым (жаздым):», – деп келешек ұрпаққа мәңгілікке жазып қалдырған еді. Десе де, ол арман-тілектері, жазба мұралары, әдеби шығармалары біздің заманымызға тұтастай келіп жетпеді. Оның түрлі себептері де бар.
Біріншіден, түріктердің көшпенді дәстүрді ұстануы. Түріктер өздерімен қатар жатқан Қытай, Иран, Византия елдері секілді тұтас күйінде отырықшыланған қағанат құрмағандықтан орталықтандырылған мұрағаты болмады. Сол себептен де күнделікті іс қағаздары мен жазба мұралары уақыт ағымымен жоғалып кетті. Біздің заманымызға дейін сақталған тасқа қашалған аздаған ескерткіштерден бөлек түрік дүниесіне қатысты құнды деректер жоғарыда аталған елдердің ғасырлар бойы жалғасын тапқан мұрағаттарынан алынғаны да жасырын емес. Соның өзінде де аталмыш елдердің тарихшылары мен жылнамашылары көп жағдайда түріктердің тарихи деректері мен әдеби мұраларын өз халқының мүддесі үшін бұрмалап, теріс аударғанын да қаперде ұстаған жөн.
Екіншіден, жаугершілікті өмір салтына айналдырған түріктер жазба ісіне аса ден қоймаған. Келісім-шарттар ауызша жасалып, оны берік тұтты. Ел тарихына қатысты маңызды оқиғалар, тектік шежірелер, аңыз-әңгімелер атадан балаға ауызша жеткізілді. Бұл жөнінде Орта Азияның мәшһүр тарихшысы Рашид-ад-дин (1247-1318): «Моңғол-түріктердің көнеден жеткен салт-дәстүрі бойынша, олар өздерінің ата-тегін, ру шежіресін есте сақтауға айрықша мән беріп отырады. Олар балаларына өзге жұрт сияқты тәрбие беру үшін тілі шығысымен-ақ құлағына ру туралы, ру шежіресі туралы аңыз-әңгімелерді құйып қояды. Бұл дәстүрден олар бұрын да, қазір де еш ауытқыған емес»^¹⁸, – деп жазып қалдырған. Халық әдебиеті көне замандарда өмірде болған нақты деректер мен тарихи шындыққа негізделіп туған. Тарихшы жазып кеткендей көне түріктердің өлең-жырлары, ерлік дастандары ауызша тарады. Ауыздан ауызға тараған мұндай тарихи оқиғалар халық жадында сақталып, уақыт өте сүйіп айтатын аңыздарына айналған. Тек бірлі-жарымды жыр жолдары қытай жылнамаларына қытайша аударылып берілді.
Үшіншіден, дін және мәдениет қақтығысында үстем болған тараптар түріктердің діни және мәдени құндылықтарын түбегейлі жойып жіберуге тырысты. Себебі, діні мен мәдени құндылығынан айырылған халық өмір бойы өзге елге бодан болатыны анық. Түріктерді наным-сенімі мен мәдени мұрасынан айыру үшін сырттан келгендер өздерінің дінін, жазуын, мәдениетін алға тартты. Оларға түрлі саяси айла-шарғылармен келген қытайларды, тибеттік дін мен соғды жазуын әкелген ұйғырларды, манихей дінін уағыздаған ирандықтарды және ислам дінін таратушы мұсылмандарды жатқызуға болады. Бұл туралы Мұхтар Әуезов: «... ескі дінді еске түсіретін ұғымның бәрін жоғалтып жіберді... Сондықтан жылдан-жыл өткен сайын ескілікті еске түсіретін нәрселер жоғалып барады»^¹⁹, – деп жазған болатын.
Аталған себеп-салдарлар әдебиетіміздің қайнар көзін біліп-тануға зор қиыншылық тудырды. Ауызша және жазба мұраларымызды тереңдеп зерттеуге мүмкіндік туғызбады. Әр жаңа мәдениет өзіне дейінгі мәдени құндылықтарды жоюға тырысты. Сол себептен де көне түрік мәдениеті, тарихы, тілі, әдебиеті, жазуы көптеген өзгерістерге ұшырап, асылынан айырылды.
Сан ғасырлық даму жолы бар ежелгі түрік жазуы да бізге өткенімізді танып-білуге көп септігін тигізіп келеді. Бұл түрік бітіктің табылуы мен зерттелуінің өзі үлкен бір тарих.
XIV ғасырда Алтын Орданың Әмір Темір тарапынан күйреуі, ХV-XVI ғасырлардағы Қырым хандықтарының өзара қырқысы, 1552 жылы Қазан, 1556 жылы Хажы Тархан хандықтарының орыстардан жеңілуі Ресейдің шығысқа, әсіресе, кең байтақ жері бар қазақ хандығы мен байлығы мол Сібірге деген құмарлығын арттырды. Шығыс халықтарының тілін, мәдениетін тереңірек зерттеу мақсатында орыстың ұлы патшасы І Петр нақты іс-шараларды қолға алды. 1696 жылы Еділ бойы мен Каспий жағалауынан бастап Қиыр Шығысқа дейінгі ұлан-ғайыр жердің сызбасын жасау үшін белгілі географ әрі этнограф С.Е.Ремезовке тапсырма беріледі. С.Е.Ремезов дайындаған «Сібірдің сызба кітабында» тұңғыш рет Каспий мен Арал теңіздері екіге бөлініп көрсетілген. Кітапта Қазақ хандығы туралы, Сібірдің қазыналы қойнауы жайында, Сібір мен Алтайдағы жергілікті халықтың тіршілігі мен салт-дәстүрі хақында баяндалады. Сондай-ақ, ғалым әр жерде кездескен тас бетіне түсірілген суреттер мен түсініксіз жазулар жайында да жазып кетеді.
Ресей патшалығы Шығысқа нақты қадам басу үшін көптеген ғылыми экспедициялар ұйымдастырды. Кейбір ғалымдарды Еуропадан арнайы шақырумен алдырды. Олардың арасындағы ең беделділерінің бірі І Петрдің шақыруымен келген неміс ғалымы Данил Готлиб Мессершмидт еді. Ол патшаның тікелей тапсырмасымен Батыс Сібір, Даурия, Моңғолия жеріне барған экспедицияны басқарады. Ғылыми-зерттеу тобы аталған аймақтарда жеті жыл тынбай еңбек етіп, тарих, тіл, этнография, география, ботаника және т.б. салалар бойынша мол деректер жинайды. Жиналған материалдардың арасында немісше-татарша, татарша-немісше сөздік те болған. Академик А.Н.Кононовтың жазуы бойынша Д.Г.Мессершмидт экспедициясы тарапынан жиналған қолжазбалар мен заттық мұралар 1747 жылы Кунсткамера өртенгенде бірге отқа оранған. Десе де, ғалымның жолжазбалары сақталып, оны 1782 жылы П.С.Паллас құрастырады. Кейіннен Берлин қаласынан кітап болып бірнеше рет жарыққа шығады^²⁰.
Мессершмидт экспедициясына сол жылдары Тобыл қаласында өмір сүрген Филипп Иоганн (Табберт) Страленберг (1676-1747) көп көмектеседі. Ол орыс-швед соғысында қолға түскен Швед армиясының капитаны еді. 1711 жылдан бастап, он екі жыл Сібірде айдауда болған Ф.И.Страленберг Сібір халықтарының аңыз әңгімелерін, тілі, тарихы, әдет-ғұрыптары жөнінде мол мәлімет жинайды. Оның «Новое географическое описание Великой Татарии» және «Северная и восточная часть Европы» атты екі еңбегі ғалымның есімін әлемге паш етті. Аталмыш кітаптарда түрік халықтары туралы және олардың жұмбақ жазуы жайындағы мәліметтер келтіріледі. Осы еңбектерінде автор Сібір жерінен табылған құпия жазудың сыртқы келбеті Скандинавиядан табылған руникалық әріптерге ұқсас болғандықтан алғаш рет «түрік руна жазуы» деп атайды және бұл атау содан бергі түріктану ғылымында қалыптасқан терминге айналады.
Ф.И.Страленберг есімін тарих пен түріктану ғылымында қалдырған мұралардың бірі Әбілғазы баһадүр ханның «Шежіре-и түрік» атты шығармасы еді. Ф.И.Страленберг Тобыл қаласында жүргенде «Шежіре-и түріктің» қолжазбасын кездестіріп, оны Бұхар ахунына орысша аудартады. Филип Страленберг қолжазбаны 1720 жылы Петербургтағы медецина факультетінің басшысы И.Д.Блюментросқа жіберіп, орысша мәтінді швед Шенстремге немісше тәржімалатады. 1726 жылы «Шежіре-и түрік» француз тіліне аударылып, Лейден қаласында жарық көреді.
Ресей империясы ХІХ ғасырдан бастап түрік халықтарына қатысты деректерді шығыстану пәні негізінде жинақтап, зерттеуге кірісті. Ғылым Академиясында шығыстану мен түріктану саласына көптеп қаржы бөле бастады. 1803 жылғы 25 шілдедегі жаңа қаулы бойынша шетелдерден шығыс халықтарының тілін, мәдениетін білетін ғалымдарды академияға шақырды. Олардың қатарында Юлиус Клапрот (1783-1835) пен Я.И.Шмидт (1779-1847) те бар еді. Олар орыс елшілігімен бірге Қытай, Моңғол, Тибет жерлеріне барып, ондағы халықтардың тұрмыс-тіршілігі туралы құнды деректер жинап, Шығыс Сібірдің оңтүстік аймағындағы халықтардың тарихына, тіліне, этнографиясына қатысты мағлұматтар мен тас бетіндегі белгісіз жазулар жайында жазып қалдырды.
Түрік бітігін жариялауда орыс ғалымы Григорий Иванович Спасскийдің (1783-1864) еңбегі ерекше. Ол шығыстану саласы бойынша алғашқы корреспондент мүше болып сайланған ғалым. 1803 жылдан бастап 12 жыл бойы өзінің бар күш-жігерін Сібір тарихы мен түріктану саласына жұмсаған. Г.И.Спасский 1818-1824 жылдары «Сибирский вестник» журналын шығарып, онда Сібір халықтары туралы құнды деректер мен Сібір, Саян және Минусинск аймағынан табылған белгісіз жазуларды бастырады. Кейін аталмыш журналдағы материалдар «Древности Сибири» деген атаумен жеке жинақ болып жарияланады.
1859 жылы М.А.Кастреннің «Письма из путешествия в Сибирь» атты еңбегінде «құпия жазулар фин-угорлардың арғы ата-бабаларынан қалуы мүмкін» деген гипотезасынан кейін фин археологтары 1875 жылы Минусинск қаласына екі рет экспедиция ұйымдастырады. 1887 жылы И.Р.Аспелиннің басқаруымен фин ғалымдары Енесей бойындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын одан әрі жалғастырады. Нәтижесінде 1889 жылы Отто Донердің құрастыруымен ең алғаш рет «Енесей жазулары» атты 32 кестелі 8 фотосуретті атлас жарыққа шығады.
1889 жылы Ресей Ғылым Академиясының Шығыс Сібір Қоғамы тапсырмасы бойынша ғалым Николай Михайлович Ядринцев (1842-1894) Шыңғыс хан әулетінің астанасы Қарақорымның орнын анықтау және сонда археологиялық барлау жұмыстарын жүргізу мақсатында Моңғолия жеріне жіберіледі. Экспедиция барысында Н.М.Ядринцев хан Ордасы Қарабалғасұнда, Орхонның сол жақ шығыс бетіндегі Көшө-Цайдамда ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Ғылыми сапар барысында ғалымды Көшө-Цайдамдағы екі ірі тас ескерткіш ерекше таң қалдырады. Бұл тас ескерткіштер туралы ол: «Биіктігі − 3,5 метр, төменгі ені − 1,32 метр, жоғарғы жағының ені − 1,22 метр. Биіктеген сайын жіңішкереді. Жоғарғы бөлігі өрнектелген. Тастың төрт жағы бірдей жазу. Батысқа қараған бетінде қытай жазуы, қалған беті толық руна жазуымен жазылған» − деп сипаттама береді. Н.М.Ядринцев құпия жазу мен иероглифті көшіріп алып, 1890 жылдың басында Мәскеу қаласында өткен VIII халықаралық конгресте ғалымдардың назарын Орхон бойынан табылған құпия жазуға аударады. Көп кешікпей Ядринцев өзінің ғылыми есебін көпшілікке ұсынады.
1890 жылдың 15 мамырында фин ғалымы А. Гейкель Моңғолия жеріне барып, үш ай бойы Орхон бойындағы құпия жазулардың эстампажын, сызба суреттерін жасайды. Күлтегін, Білге қаған ескерткіштері мен маңайындағы мүсінтастардың фото суреттерін алады. 1892 жылы А.Гейкель «Inscription de L´Orhon recueillies par l´expedition Finnoise 1890 et publiees par Societe Finno-ougrienne (Helsingfors.1892)» атты алғашқы Орхон атласын баспадан шығарады^²¹.
1891 жылы Ресей Ғылым Академиясы құрамында Н.М.Ядринцев, Д.А.Клеменц, С.М.Дудин, И.И.Щеголов және А.Вильборг бар ғылыми экспедицияны В.В.Радлов басқаруымен Орхон бойына жібереді. Бұл топ та тас бетіндегі құпия жазуларды көшіріп, фотоға түсіреді. Сол жылдың өзінде-ақ экспедиция материалдары жарық көре бастайды. Ал 1892 жылы зерттеу нәтижесінде қол жеткен жазу көшірмелері мен мүсінтас фотолары басылған «Атлас древности Монголии» атты еңбек жарияланады.
Тас бетіне жазылған құпия жазу туралы ғалымдар түрлі пікірде еді. Мәселен, Г.Спасский жазуды моңғол немесе қалмақтарға жақындатса, М.А.Кастреннен бастап фин ғалымдары оны фин-угорлардың ата-бабаларынан қалған деп есептейді. Ю.Клапрот − гректердікі, Ф.И.Страленберг − скандинавиялық болуы мүмкін деп пікір айтады. Бірақ бұл жорамалдардың ешбірі толық нәтиже бермейді.
Құпия жазудың кілті 1893 жылы 25 қараша күні ашылады. Дания ғалымы, Копенгаген университетінің салыстырмалы тіл білімі кафедрасының профессоры Вильгельм Томсен Дания Корольдік Ғылым Академиясының мәжілісінде Енесей және Орхон бойынан табылған құпия жазудың оқылғаны жөнінде қызықты баяндама жасайды. Ол ең алдымен «Тәңірі», «Күлтегін» және «түрік» сөздерін ежіктеп шығады. Ғалым осы сөздер таңбаланған тоғыз дыбысты анықтаған соң, бұл түріктердің байырғы жазуы екенін түсінеді. Белгілі болған таңбаларды түрік тіліндегі басқа сөздерге салып көне түрік жазуының өзге әріптерін де анықтайды. Бұл ғылыми баяндама 1894 жылы «Dechiffrement des inscription de L´Orkhon et de L´Jenissei» атты тақырыппен Дания Корольдік Ғылым Академиясының 1893 жылға арналған бюллетенінде жарияланады. В.Розеннің аударуымен мақала сол жылы орыс тіліне тәржімаланады.
В.В.Радлов В.Томсеннің анықтаған түрік әріптерін қолдана отырып, 1894 жылы өз аудармасын ұсынады. Бірақ В.Радлов мәтіннің транскрипциясы мен аудармасында көптеген қателік жібереді. Мұны байқаған В.Томсен 1896 жылғы «Inscriptions de L´Orkhon» атты еңбегінде В.Радловтың қателіктерін көрсетіп, түрік ескерткішінің толық аудармасын, транскрипциясын және түсіндірмесін жасайды. Томсенннің еңбегінен кейін В.Радлов Орхон мұраларына байланысты аудармасын қайта қарап, толықтырып, түзетіп 4 томдық атласты жарыққа шығарады.
В.В.Радлов Ресей Ғылым Академиясында түріктанудың негізін қалаумен қатар оның одан әрі жалғасуы үшін де көп еңбек сіңірген қайраткер. Түрік бітігін оқып, ғылыми зерттеулер жүргізу үшін шәкірттер даярлайды. Сондай шәкірттерінің бірі Платон Михайлович Мелиоранский (1868-1906) еді. Ол ұстазы В.Радловпен бірге 4 томдық атласты құрастыруда аянбай еңбек етеді. Өзі де Орхон ескерткіштері туралы ғылыми мақалалар жариялайды. 1899 жылы П.М.Мелиоранский «Памятник в честь Кюль-тегина» деген тақырыпта түрік жазуына қатысты ең алғашқы магистрлық диссертацияны қорғап, оны ғылыми жинақта жариялайды.
Бұдан кейінгі кезеңдерде В.В.Бартольд, Г.Рамстедт, В.Л.Котвич, А.Н.Самойлович Орхон-Енисей бойынан табылған тастағы жазбалар туралы ғылыми мақалалар жазды.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан бастап, екінші дүниежүзілік соғыстың аяғына дейін түрік бітігін зерттеу ісі саябырсығанымен, бірлі-жарым еңбектер жарияланып тұрды. 1950 жылдардан кейін Кеңес Одағының ғалымдары С.Е.Малов, И.А.Батманов, В.М.Насилов, С.Г.Кляшторный түрік жазуын зерттеп, ғылыми еңбектер жазды^²².
1956 жылы моңғол археологы Ц.Доржсүрэн «Бұғыты» ескерткіш кешенін, Тариат бітіктасын табады. 1957 жылы Н.Сэр-Оджав басқарған моңғол экспедициясы Тоныкөк (кейбір ғалымдар «Тұңықұқ», «Туй-ұқұқ», «Тонюкук» деп оқып жүр) ескерткіш кешенінде археологиялық қазба жүргізеді.
1958 жылы моңғол ғалымы Н.Сэр-Оджав пен чех ғалымы Л.Йисл бастаған Моңғол-Чехословакия бiрлескен археологиялық экспедициясы Күлтегін ескерткiш-кешенінде археологиялық қазба жұмыстарын жүргiзеді. Л.Йисл өз зерттеуін Прага қаласында жариялап, оны Қани Қабдиұлы 1998 жылы қазақшалап «Жұлдыз» журналында бастырады^²³. Моңғолия-Чехия ғалымдарының археологиялық қазба жұмыстары көптеген ғылыми табыстарға жетті. Әсіресе, Күлтегін мен оның әйеліне арналған ескерткіштердің бет-бейнесі табылуы үлкен жаңалыққа саналды. Сонымен қатар, байырғы түріктер өздерінің лауазымды адамдарын жерлеуде қолданатын дәстүрлерінің біразы белгілі болды.
Орхон-Енисей жазуларына Кеңес Одағы ғалымдарының қызығушылығы арта түсті. Зерттеушілер бұл ескерткіштерді ғылымның әр саласы тарапынан қарастырып, өздерінің тұжырым-пайымдарын ғылыми басылымдарда жариялап тұрды. Мәселен, Л.Р.Кызласов тастағы жазбаларды тарихи дерек ретінде «Новая датировка памятников енисейской письменности» («Советская археология», 1958, № 3, стр. 152-161.), «Тува в период тюркского каганата (VI-VIII вв.)» (Вестник МГУ, серия ІХ, 1960. №1, стр. 51-76) және т.б. мақалалар жазып, кейіннен докторлық диссертация қорғаса, И.В.Стеблева 1965 жылы кандидаттық диссертациясында VI-VIII ғасырдағы түрік поэзиясын зерттеп, осы зерттеуін сол жылы монография қылып шығарады^²⁴.
Қазақ ғалымдары да түрік бітігін зерттеуден шет қала алмады. Ғұбайдолла Айдаров пен Алтай Аманжолов өздерінің кандидаттық жұмыстарында Орхон-Енисей маңынан табылған жазуларды тілдік тұрғыда талдады. Ғылыми ізденісін одан әрі жалғастырған Ғ.Айдаров түрік жазуларына қатысты бірнеше монография шығарса^²⁵, А.Аманжолов та түрік руникасын талмай зерттеп, неше жылғы еңбегін 2003 жылы жинақтап, жеке кітап қылып бастырады^²⁶.
Тасқа қашалған мәдени мұралар қазақ әдебиеттану саласында да зерттеу өзегіне айналды. Қазақтың ұлы жазушысы М.Әуезов батырлық жырлар мен «Манас» эпосын алғаш рет Күлтегін ескерткішіндегі мәтіндермен салыстыра зерттесе^²⁷, Х.Сүйіншәлиев көне түрік жазуларын әдебиетіміздің қайнар бұлағы ретінде қарастырды. 1967 жылғы «Ертедегі қазақ әдебиеті нұсқалары» атты оқулық-хрестоматиядан кейін көп ұзамай Б.Кенжебаев «Көне әдебиет туралы» атты еңбекті жарыққа шығарды. Түрік қағанаты тұсындағы жазба мұралар жөнінде қазақ әдебиеттану ғылымында алғаш рет Мырзатай Жолдасбеков 1969 жылы «Көне түркі әдеби ескерткіштері және олардың қазақ әдебиетіне қатысы» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады.
Қазақ әдебиеттану ғылымында әдебиетіміздің шежіресін сақ, ғұн замандарынан бастау керектігін нақты дәлелдермен тұжырымдаған Ә.Марғұлан мен Ә.Қоңыратбаев еңбектері ерекше. 1985 жылы Құлмат Өмірәлиев тас бетіндегі көне жазу аудармасының бір нұсқасын жасап, түрік әдеби ескерткіштерін сол кездегі қоғамдық-әлеуметтік жағдайларымен тығыз байланыста қарастырып, ескерткіштің жанрлық ерекшеліктеріне, стиліне, тарихына қысқаша тоқталды. 1986 жылы Н.Келімбетов «Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі» атты еңбегін жариялады^²⁸.
Ғалымдар түрлі зерттеу мақалаларын жариялап тұрғанмен де, көне түрік әдебиетін түбегейлі зерттейтін мамандар қалыптаспады. Әдебиеттанушы ғалымдар әдебиетіміздің ежелгі мұраларын негізгі зерттеу нысанына алмау себебін ғалым Бауыржан Омаров: «Мұның әртүрлі себептері бар. Біріншіден, идеологияланған қоғамда тарихтың тереңіне, ұлттық бастауларымызға үңілуді көздеген зерттеушілерге кеңінен өріс ашылмады. Екіншіден, ізденушілер қарастырылатын тақырыптың қиындығына байланысты бұл саланы меңгеруге тәуекел ете қоймады. Үшіншіден, әртүрлі себеп-салдарға байланысты ғалымдардың кейінгі шәкірттерге көңіл бөліп, ғылыми жұмысына жетекшілік етуге мүмкіндігі бола бермеді»^²⁹, − деп түсіндіреді.
Қазақстан тәуелсіздік алған алғашқы жылдардан бастап көне жәдігерлерімізді жинап, оларды түбегейлі зерттеуге деген құлшыныс арта түсті. Астана мен Алматыда Түркология ғылыми-зерттеу орталықтарының жұмыс істеуі, Түркістан қаласында Түркология ғылыми-зерттеу институтының құрылуы, 1970 жылдан Кеңестер Одағы ыдырағанға дейін Баку қаласында шығып тұрған «Советская тюркология» журналының заңды жалғасы болып есептелетін «Түркология» журналының Түркістан шаһарында басылуы сөзімізге дәлел бола алады. Қазақ түркологиясы 2005 жылы М.Жолдасбеков пен Қ.Сартқожаұлы құрастырған «Орхон ескерткіштерінің толық атласымен» толықты.
Әдебиетші ғалымдар Б.Жетпісбаева, А.Тиливалди-Хамраев, Т.Еңсегенұлы сынды зерттеушілер ежелгі жазба ескерткіштеріне әдебиет тұрғысынан келіп, көне түрік әдебиетіндегі өлең ұйқастарының жасалу жолын, тасбітіктегі жоқтау, мадақ жанрларының ерекшеліктерін анықтауға тырысады.
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты әзірлеген он томдық «Қазақ әдебиеті тарихының» 2-томында қазақ әдебиеті тарихының хронологиясы кеңейіп, әдебиет шежіресі сақтар мен ғұндар кезеңінен бері қарастырылып, зерттелді^³⁰. Сондай-ақ, Институт көне әдеби мұраларымыздың маңыздылығын арттыру және халыққа кеңінен таныстыру мақсатында жиырма томдық «Әдеби жәдігерлер» сериясын дайындауды қолға алды. Онда көне түрік тілінде жазылған мәтіндер алғаш рет қазақ тілінде академиялық басылым ретінде жарияланды. «Әдеби жәдігерлер» сериясының 1-томы сақ-ғұн кезеңіндегі аңыз-әңгімелерден бастап, түрік бітікпен тасқа қашалған жәдігерліктерді қамтиды^³¹.
Көне түркі жазба ескерткіштерінде жазылған қызықты мәліметтер түркітанушы ғалымдарды күннен күнге таңқалдыруда. Түркі бітігінің оқылу кілтін алғаш ашқан В.Томсен мен В.Радловтан бері көптеген ғалымдар саналы ғұмырын құпиялы жазудың сырын ашуға жұмсады. Тасқа қашалып жазылған бітік құпиясын ғалымдарға бірден аша қоймады. Сондықтан да түркітанушылардың кейінгі толқыны алғашқы буынның жетістіктерін пайдалана отырып, кемшіліктерін толықтырды. Түрлі жорамалдар жасап, елеулі жаңалықтар ашты. Ашылған жаңалықтар негізінде түркі тарихы қайта түзілді. Сол себептен де тасқа сыналап түсірген тарихи-әдеби ескерткіштерде жазылған оқиғалар желісі мен онда баяндалатын тұлғалардың кесек бітім-бейнесін, ой-танымдарын, ғұрып-дәстүрін, сөз қолданыстарын кеңірек түсіну үшін сол кезеңнің тарихынан да мол мағлұмат алу абзал. Қазақтың ұлы жазушысы, академик Мұхтар Әуезов «Манас» жырына қатысты көлемді зерттеуінде: «Тарихшылар мен әдебиетшілер үшін өте қызғылықты, шын мәнісінде маңызды проблемалар – ежелгі тарихи ескерткіштер мен эпостың арасындағы ақиқат көрінеу байланысты ашу және табу мәселелері» деп көрсеткен болатын^³². Ондай болмаған жағдайда тарихи-әдеби жәдігерлердің шындығы мен көркемдігін ажырату қиынға соғары анық. Сол себептен де әдеби шығармаларды, әсіресе, көне түркі әдебиетін қарастырғанда тарихи-типологиялық және синтездік байланыста қарастырудың мағызы жоғары. Шығарманы типологиялық және синтездік тәсілмен зерттеу қарастырылып отырған нысанды жан-жақты танып, білуге септігін тигізеді.
Кез-келген ғылымда типологиялық әдіспен зерттеу бұрыннан қалыптасқан. Типология дегеніміз – белгілі бір заттардың ұқсастықтары мен ерекшеліктеріне қарай бөлу, жіктеу. Бұл пікірімізді «Типология – классификация предметов или является пообщности каких-либо признаков»^³³, – деген тұжырыммен нақтылай түсеміз. Демек, типологиялық талдау арқылы жаратылыстың: адам, жануар, жәндік, өсімдіктердің түр-тұлғасын, сыр-сипатын танып-білуге, анықтауға болады. Сыртқы және ішкі ортақ белгілері мен ұқсастықтары және ерекшеліктері бойынша топтастырылады.
Мәселен, тілдер генеологиялық (туыстық) және типологиялық (ортақ ұқсастықтар) тұрғыда жіктеледі. Генеологиялық классификация дегеніміз дүние жүзі тілдерін өзара бір-бірімен туыстығына қарай салыстырмалы-тарихи тұрғыдан топтастыру. Соған байланысты алынған тілдердің топтары тілтану ғылымында тіл жанұялары деп аталады, олар өзінің ішінен жақын туыстығына қарай бірнеше топтарға бөлінеді. Ал, типологиялық классификацияда тілдер грамматикалық құрылыстар мен тұлғаларының ұқсастықтарына негізделеді.
Көркем әдебиетті де жанрына, тақырыбына, шығармадағы кейіпкерлердің сырт келбеті мен психологиясының ұқсастығына қарай топтау қарастырылып отырған туындыны жан-жақты аша түседі. Әдебиеттанудағы типологиялық әдіс бір дәуірдің немесе әр кезеңнің шығармаларын салыстырмалы түрде терең зерттеп, тиянақты тұжырым жасауға мол мүмкіндік береді.
Көне түркі жазба ескерткіштерінің тарихи шындығы мен көркемдік шешімін көрсету үшін тарихи-әдеби жәдігерліктердегі типтілік пен ұнамды образдарды жасау мәселелерін талқылау, сол арқылы ортақ сарындар мен өзге мұраларға ұқсамас ерекшеліктерін анықтау аса қажет. Себебі, типтендіру, типтік образ жасау мәселелері әдеби шығарманың құрылымында ерекше орын алып, шығармадағы оқиғалар желісінде ұнамды образ жасау арқылы шынайы өмірден алынған нақты деректермен қатар халықтың көкейкесті арман-тілегі де көрініс табады.
«Түрік» деген термин алғаш рет 542 жылы аталды. «Түрік» этнонимі алғашқы кезде білгілі бір адамның ата−тегі шонжар топтан немесе әскери ақсүйектерден шыққанын білдірген. Кейінірек бұл сөздің семантикасы бірте−бірте ұлғайып, билік жүргізуші, үстемдік етуші, яғни, «патша» шыққан тайпаның символы болған. Бертін келе сол билік етуші тайпаға бағынышты болып қалған тайпаларды да көршілері түріктер деп атап кеткен.
Түрік қағанатының әлеуметтік, саяси және қоғамдық өмірінде әскери істер аса маңызды орын алып, үлкен рөль ойнағаны тарихтан жақсы мәлім.
Сол себептен де көне түркі әдебиетіндегі типтілік проблемасына қатысты ұнамды образ туралы сөз еткенде тек Түркі қағанаты дәуірімен немесе Білге, Күлтегін, Тоныкөкке арнап қойылған ұстын тасқа түскен тарихи-әдеби шығармалармен ғана шектелу жеткіліксіз. Осы орайда Қытай жылнамаларында түркі ру-тайпалары жөнінде жазылған тарихи деректерді, халық арасында тараған шежірелік аңыз-әңгімелерді, ерлікке толы батырлық жырларды, кейінгі жазба мұраларды кең ауқымда салыстыра қарастыру қазақ әдебиетінің даму кезеңдерін жүйелеуде көп жетістікке жеткізеді.
Жазба әдебиетте тарихи шындық туралы күмәндар мен түрлі пікір таластар болып тұратыны белгілі. Себебі, көп жағдайда ақын немесе жазушы өз шығармасында белгілі бір оқиғаны суреттеуде сезім мен шабытқа беріліп, ұнамды кейіпкерлерін дәріптеп суреттесе, ұнамсыз кейіпкерді керісінше сипатта көрсетеді. Әсіресе, Орхон бойындағы жазба ескерткіштерін осы тұрғыдан қарастырып, ондағы тарихи оқиғалар мен көркемдік шешімнің ара-жігін ажырату әдебиеттану ғылымында аса маңызды.
ҮІІ-ІХ ғасырлар түрік халықтарының тарихында алтын әріппен жазылып қалды. Осы кезеңде тасқа ойып жазылған түріктің көне бітігі түрік тайпаларының өркениетін көрсетсе керек. Көне бітік ескерткіштері түріктердің шығу тарихы мен даму жолдарынан, сол кездегі жер-су атауларынан, кісі есімдерінен аз да болса мағлұмат береді.
Тастағы жазулардағы көне түріктердің тәуелсіз қағандық құру жолындағы елдік мұрат-мақсаттарын айшықтау, ондағы тарихи шындық пен көркемдік шешімнің ара жігін ажырату, сол кездегі жер-су атауларының нақты орнын анықтау қазіргі түрколог ғалымдарының үлкен міндеттерінің бірі. Себебі, көне түріктер өздерінің ой-армандарын, бір тұтас ел болу тілегін, сыртқы жаудан қорғану үшін жасаған жорықтарын, жүріп өткен жолын, кешіп өткен көлін тасқа қашап: «biŋ yïllïq: tümen künlik: bitigimin: bilgümin: anta: yašï tašqa: yarattïdïm:» (МЧ. 21-22) «Мың жылдық: түмен күндік: бітігімді: білігімді: сонда: жазық тасқа: жараттырдым (жаздым):», – деп келешек ұрпаққа мәңгілікке жазып қалдырған еді. Десе де, ол арман-тілектері, жазба мұралары, әдеби шығармалары біздің заманымызға тұтастай келіп жетпеді. Оның түрлі себептері де бар.
Түріктердің шығу тегін, елдік мұрат-мақсаттарын, кісі есімдері мен жер-суының аталуын анықтау үшін олардың жазба ескерткіштері мен тарихи жырларына, аңыз-әңгімелеріне ден қойсақ, біршама жайтты анықтауға болады.
Біздің жыл санауымызға дейінгі деректерге сүйенсек Алтай мен Қара теңіз, Сібір мен Сырдария арасында мекендеген тайпалар бір-біріне түсінікті жақын тілде сөйлескен. Сондай-ақ, кейбір тайпалар соғыс арқылы немесе әлеуметтік мұқтаждық себепті бірігіп, рулар мен ұлыстарға айналды. Ұсақ тайпалардан құралған рулар мен ұлыстар күнделікті тұрмыс-тіршілік барысында бір-бірімен тығыз араласты. Жаңа қоныстарға көшу арқылы өзге рулармен қарым-қатынас орнатты. Мұндай байланыстың дамуы тілді едәуір жақындатып, нәтижесінде ортақ тіл пайда болды. Біз бұл тілді шартты түрде «скиф-сақ тілі» деп атай аламыз. Себебі, жазба деректерде сақтар қай тілде сөйлескені туралы нақты деректер жоқ. Десе де, грек тарихшылары мен қытай жылнамашылары жазып қалдырған аңыздарға, әңгімелерге, жер-су атауларына қарап, скиф-сақтардың, үйсіндердің, қаңлылардың, ғұндардың тілі түрік тілі дамуының алғашқы баспалдақтары екенін нақтылауға болады.
Мәселен, антикалық тарихшылар сақтардың шығу тегіне қатысты қызықты әрі шынайы дерек келтіреді. Біздің жыл санауымызға дейінгі 500 жылдары өмір сүрген грек тарихшысы Геродот сақтардың түп атасы «Тарғытай» туралы аңызды жазып қалдырған. Тарихшы сақтар туралы еңбегінде: «Скифтер өз халқының шығу тегі туралы былай деп әңгімелейді, өздерінің есептеуі бойынша, олардың тұңғыш патшасы Тарғытайдың билік құрған заманы мен олар Дарийдің жеріне шабуыл жасаған жорығына дейінгі аралықта тұп-тура мың жыл уақыт өтіпті»^³⁴, – деп көрсетеді. Геродот «өздерінің есептеуі бойынша» деп түрік жұртының арғы тегінен бастап жалғасып келе жатқан шежіре айту дәстүрін меңзесе керек. Шежіре айту дәстүрі атадан балаға ауызша мирас болып қалып, ел тарихындағы елеулі оқиғалар кейінгі ұрпаққа аңыз-әңгіме күйінде жетіп отырғандығын жоғарыда айттық. Ал, тарихи мәлімет бойынша парсы патшасы Дарий б.з.д. 516-512 жылдары шамасында сақ жеріне бірнеше мәрте жорыққа аттанғаны белгілі. Осы тарихи жорық болған уақытқа мың жылды қоссақ, Тарғытай шамамен біздің заманымызға дейінгі 1500 жылдары өмір сүрген болып шығады. Үлкен Плинийдің куәлік беруіне қарағанда Геродот бұл аңызды Яксарт (қазіргі Сырдария) өзенінің солтүстігіндегі көшпелі халықтардың айтуы бойынша қағаз бетіне түсірген^³⁵.
Аңыз бойынша Тарғытай ол өңірге солтүстік шығыстағы «жалғыз көзді» аримаспалар мен «алтын қорыған грифтер» мекенінен қоныс аударған. Антикалық қалам иелерінің жазуына қарағанда скифтерден жоғары исседондар, одан әрірек – аримаспалар қоныстанған. Аримаспалардың арғы жағында ызғарлы Борей желі мен ешқашан қары кетпеген Рипей тауы орналасқан. Ал Рипей тауынан ары қарай теңізге дейінгі аралықта гиперборилер мен «алтын қорыған грифтер» мекендейді екен. Бұл қоныстану реттілігін Геродот та, Дамаст та, Аристотель де, Плиний де еш өзгертусіз жазып қалдырған [4]. Біздің шамалауымызша исседондар – қазіргі Жетісу мен Тарбағатай өңірін мекендеген үйсіндер. Грек тарихшылары «Борейді» терістік желінің құдайы деп түсіндіреді. Көне түркілердің нанымдары бойынша әр нәрсенің өз иесі бар. Жердің иесі – Ұмай, судың иесі – Сулай-Каан (Суғдай хан), жел иесі – Чилдей хан, ызғарлы қар аралас суық жел иесі – Борей (Борей хан). Қазіргі тілмен айтқанда – Боран. Ал, Рипей – алтын қорына бай Алтай өңіріне дәл келеді. Б.з.д. 2000 жылдар шамасындағы қытай жазбаларында және тасқа жазылған түрік бітіктерінде Алтай тауы «Алтын таг» немесе «Мүз таг» деп берілген. Археологиялық қазбалардың дәлелдеуі бойынша Жетісу мен Алтай аймағы сақтардың көп шоғырланған мекені болған.
Аңыздағы кісі есімдері, географиялық антропонимдер, этнонимдер түркі тілінің тарихы тереңде жатқанынан хабар берсе керек. Бұл ойымызды Есік қорғанынан табылған күміс тостағанға түсірілген жазу да нақтылай түседі. Аталмыш тостаған туралы белгілі түріктанушы ғалым Алтай Аманжолов: «Как позволяет судить предложенная расшифровка, надпись на серебрянной чашечке относится к довольно ранней разновидности тюркской руники, тесно связанной с алфавитными письменностями Среднеземноморья середины І тысячалетия до н.э. Данная надпись сделана на древнетюркском языке, на котором, по видемому говорили ранние кочевники Семиречья»^³⁶, − деп Жетісуды мекен еткен көне түріктердің өзіндік тіл ерекшелігі болғандығын және өздерінің әліпбиін біздің дәуірімізге дейінгі мың жылдай бұрын түзгендігін дәлелдейді.
Бұмын, Истеми, Елтеріс, Біліге қағандар тұсында түркі халқы шығыста Қадырхан жынысынан (Үлкен Хянган тауы) бастап батыстағы Темір қақпаға дейін (Дербент), оңтүстігі Түбіттен (Тибет) солтүстігі Байырқуға (Сібір) дейінгі аралықта билік жүргізді. Біліге қаған мен Күлтегін ескерткіштерінде осынау ұлан-ғайыр мекендегі бірнеше атау көрсетілген. Мәселен, көк түріктер Өтүкен жерін қасиет тұтып мекен етсе, Түргі-ярғун көлде жауын күйрете жеңген. Алтын жынысын (Алтай тауы) айнала, Ертіс өзенін кеше түргештерді қуып, Болчудағы қиян-кескі шайқаста оларды да ойсыратқан. Тізе бүккен халыққа рахым етіп, Табардан қоныс берген. Інжу өзенін кешіп өтіп, Темір-қақпа тұсында Соғдақ жұртымен шайқасқан. Қарлұқтарға қарсы Ыдуқ-баш пен Қаракөлде күрескен. Тоғыз-оғызбен бір жылда бес рет соғысып, ең әуелі Тоғла өзенін жүзіп өтіп, Тоғу-балықта, екіншісінде Андарғу мен Құшлұғұғда, үшіншісінде Болчуда, төртіншісінде Шу бойындағы Езгент-қадазда айқасқан. Ағуда екі ре үлкен соғыс жүргізген. Шұғай жынысының оң жағындағы Төгүлден бергі жазықты өз иелігіне қаратты.
Осынша жерге билік жүргізген түркі «begleri: budunï: tüzsüz: üčün: Tabγač budun: teblegin: körlüg: üčün: armaqčïsïn: üčün:» («бектері: халқы: тура жолда болмағандықтан: Табғаш халқының: тепкісін: көргендіктен: алданғандықтан:») бек ұлдары құл болды, сұлу қыздары күң болды. Табғаштың тіліне, дініне, салт-дәстүріне, азын-аулақ сыйына, қылымсыған қызына бойсұнған түрік бектері біржола табғаштанды (Күлтегін жазуын қараңыз). Тұқымы азды, елі жойылды. Жер-су атаулары әскери, діни, мәдени жаулаушылардың ықпалымен өзгеріске түсті.
Орхон жазуларының сыры әлі де жұмбақ күйінде. Мәселен, Күлтегін, Білге қаған ескерткіштерінің жанры, түрі, сипаты жөнінде түрлі пікірлер айтылып келеді. Негізгі тұжырым екіге жарылған: Бірі – қағандық тұсында болған оқиғаны суреттеген тарихи дерек көзі, екіншісі – әдеби шығарма. Қазақ әдебиеті тарихын зерттеу жайында бұл ескерткішке ең алғаш назар аударған Мұхтар Әуезов болатын. Ол «Манас» эпосының халықтық нұсқасын жасау керек» атты мақаласында: «Орхон жазулары деген не? Бұл күнге дейін оларды тіл тарихының ескерткіштері ретінде зерттеп жүр. Соған қоса олар фольклордың мейлінше көне үлгілерінің де ескерткіштері емес пе? Сол жазуларда эпостық аңыздардың шағын да ықшам фабулалық желілері бар ғой. Егер мұндай ескерткіштер қара тастан ойылып, қашалып тұрып жасалса, сол жырлардың ауызша айтылып таралған әрі бұдан да толық нұсқалары болмауы мүмкін бе?»^³⁷ – деп орынды мәселе көтереді. Енді бір тұста «Олардың мазмұнында эпостық баяндау сазы басым, аңыздың көркемдік түрі де соған орайлас. Күлтегін, Тоныкөк немесе Суджа жазуларында қанша адам, қанша ерлік, қанша оқиға бейнеленген десеңізші?! Оларда әралуан рулар мен тайпалардың кескілескен шайқастарының, соғыс суреттерінің, батырлар ерлігінің, жорықтардың шежіресі бар... Ол жазуларда хронологиялық тәртіп те бар... Сол жазуларда Тоныкөк тек батыр ғана емес, соғыс тактикасын жасауға қатысушы, дипломат болып та көрінеді. Онда тағлым ретіндегі өсиет те бар»^³⁸, – деп ескерткіш жанрының көп қырлылығына назар аударады. Демек, ғасырларды артқа тастап, осы күнге жеткен жәдігерлерді біржақты ғана қарастырып, бір жанрға телу ғылымға қиянат болары анық. Бұл ескерткіштерде хронологиялық тәртіппен жазылған тарихи мәліметтер де, аңыз-әңімелерге сүйенген фольклорлық элементтер де, адамның жанын шабыттандыратын поэзиялық үлгілер де, тұрақты сөз тіркестерінен құрылған шешендік сөздер де, көркем ойды жеткізетін қарасөз тізбектері де кездеседі. Мұнда пәлсапалық ой-тұжырымдар мен тұтас ел болу идеясына қатысты саяси ұстанымдар да сөз болады.
Түркі жазба ескерткіштерінде есімі жазылған Бумын қағанның тарихтағы орны ерекше. Ол туралы Күлтегін жазуында «Жоғарыда көк Тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаралған. Адам баласы үстіне ата-бабам Бумын қаған, Істемі қаған [таққа] отырған. [Таққа] отырып түрік халқына, еліне, төріне [билік] тұтқа болған, қалыптастырған»^³⁹ [1. 170-б.] – деп жазылған.
Бумын қаған туралы тарихи мағлұматтарды біз қытай жылнамаларынан көре аламыз. Қытай жазба мәліметтеріне қарағанда тарихта Түмен деген екі қаған өткен. Біріншісі, ғұндардың билеушісі – Түмен қаған. «Тарихи жазбалар» 110-бумада ол жайында: «Ғұнның Түмен деген тәңірқұты бар еді. Ол Чин әулетінің әскери тегеуірініне төтей алмай солтүстікке ығысты»^⁴⁰ деп жазылған. Түмен – алғаш жазбаға түскен ғұн билеушісі, Түменнің тұсында ғұндар шығысында шығыс ғұндармен, батысында нүкіспен, оңтүстігінде Чин иелігімен шектесті. Б.з.б. 215 жылы Чин Шыхуаң патша өзінің қолбасшысы Мың Тянды 100 мың адамдық әскермен солтүстікке жіберіп, Сарыөзеннің оңтүстігіндегі ғұндардың атақонысы Хытау өңірін тартып алған еді. Мың Тяң басып алынған жерге қорғаныс қамалдарын тұрғызып, Ұлы қорғанды ұзартты. Чин патшалығының ғұндармен шекаралас аймағын басқарып тұрған Мың Тян өлген соң кейбір рулар өз билігін құрғысы келіп, Чиннен сырт айналды. Шекара қорғаушылар қамалды тастап, елдеріне қайтты. Осы сәтті пайдаланған Түмен Сарыөзеннің оңтүстігін бірте-бірте алып, ежелгі қонысты қайтарып алды. Бұл Түмен – тарихта Мөде деген атпен белгілі ғұн тәңірқұтының әкесі.
Екінші Түмен шамамен біздің заманымыздағы VI ғасырда өмір сүрген. Бұл Түмен Түрік қағандығының негізін қалаушы ретінде тарихта қалған. «Солтүстік әулеттер тарихы» 99-бумадағы дерекке сүйенсек Түмен қаған тұсында ұлысы күшейіп, жер ауқымы кеңейіп, Қытай билеушілерімен қарым-қатынас орната бастаған. Түріктердің (Л.Гумилевтің жазуы бойынша – түркіттер^⁴¹) әлеуетімен санасқан Батыс Вэй патшасы Жоу Уын 545 жылы цзюцюньдық соғды Ань Нопаньтоны^⁴² елші ретінде Түменның ордасына мол сый-сияпатпен жібереді. Бұл кезде түріктер жужандарға бағынып, темір өндірумен айналысатын еді. Түмен ордасына келген елші зор құрметпен қарсы алынады. «Бүгін ұлы қағанаттан елші келді. Енді еліміз көркейетін болды» деп жұрт бірін-бірі құттықтасып, қатты қуанады^⁴³. Түмен де өз кезегінде Батыс Вэй астанасына мол тарту-таралғы жіберіп, өзі бағынышты болып отырған жужандардың ата жауымен одақ құрады. Дегенмен, мұны жужандарға білдірмей екі тараппен де қарым-қатынасты үзбейді.
Жужандарға бағынышты рулардың бірі телелер Жужан халқының аяусыз озбырлығына шыдамай көтеріліске шығып, Жужан ханы Анахуа сарайына бет алады. Жолда олар түрік әскеріне тап болып, Түменге бодан болып, елу мыңдай ауыл мойынсұнады. Осылайша түріктер саны едәуір артады.
Халқының саны артып, әскери күші де кемеліне келген Түмен Жужанның ханы Анахуаға елші жіберіп, қызын айттырады. Өзі бағынышты болып отырған билеушінің қызын айттыруы – «менің дәрежем енді сеніңкімен бірдей, менімен санасуға тиіссің» деп сес көрсетуі еді. Бұған бұлқан-талқан болған Анахуа: «Менің темірші құлым бола тұра, мұндай сөйлеуге қалай батылың барады»^⁴⁴, – деп елші жібереді. Түменнің да күткені осы еді. Ол Анахуаның елшісін өлтіріп, жужандармен арадағы қатынасты бірден үзеді де Батыс Уй патшасынан қыз айттырады. Жоу Уын патша Түмен тілегін қабыл алып, 551 жылы қытай ханының қызы Чанлені Түрік қағанына ұзатады. Бұл Түменның атақ-абыройын көшпелілер арасында асқақтата түседі^⁴⁵. 552 жылы Түмен жужандарға шабуыл жасап, ойсырата жеңеді. Қайғыға шыдамаған Анахуа өзін-өзі өлтіріп, баласы Яньлочен Чи патшалығына қашып кетеді. Осы жылы Түмен «Елхан» лауазымын алады, көп ұзамай қайтыс болады. Түмен өлген соң баласы Қара «Ыссық қаған» лауазымымен таққа отырады.
Қытай деректеріндегі Түрік қағандығының негізін салушы Түмен мен Күлтегін жазуында аталатын Бумын бір кісі екені тарихшы және түрколог ғалымдар тарапынан әлдеқашан дәлелденген.
Қытай жылнамашылары түрік есімдері мен жер-су атауларын өздерінің тіліне сай бұрмалап жазатынын ескерсек және көне қытай жазуы мен қазіргі иероглифтерінің біршама өзгеріп, дыбысталуында да айтарлықтай айырмашылық бар екенін қаперде ұстасақ тарихи тұлғалар мен географиялық атауларды танып-білу біршама қиындықтар туғызатынын аңғаруға болады. Дегенмен, қытай деректемелерін аударып, түсіндірмелері мен ескертулерін жазған отандық синолог-ғалымдар Б.Еженханұлы мен Ж.Ошанның еңбектерін ерекше айтып өткеніміз жөн. Біз өз зерттеуімізде қытай деректерінің түпнұсқасы ретінде Н.Я.Бичуриннің «Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена» атты еңбегімен қатар Б.Еженханұлы мен Ж.Ошан аударып, құрастырған «Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері»^⁴⁶ атты еңбекті де пайдаланамыз. Н.Я.Бичурин еңбегі жарияланған уақыттан бергі қытайтануға қатысты мәліметтерді молынан пайдаланғандықтан және аударма мәселесінде ұлттық ерекшелікті сақтағандықтан «Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері» көп жағдайда негізгі қайнар көз ретінде алға шығады.
Бумын есіміне қатысты тың ғылыми жорамалды түрколог-ғалым, филология ғылымдарының кандидаты Орынбай Бекжан ұсынады. О.Бекжан 2011 жылы «Ана тілі» газетінің 31-35-сандарында «Бумын қаған – Алпамыстың өзі» атты көлемді мақала жариялады. Автордың тұжырымы бойынша І Шығыс Түрік қағанатын құрушысының есімі түркологтардың қате оқуы себепті Бумын болып өзгертілген. Оның пікірінше Күлтегін ескерткішіндегі үлкен жазудың бірінші жолындағы › таңбасы ОДЖ⁴, ҰУДЖ⁴, ДЖ⁴О, ДЖ⁴ҰУ дыбысын білдіреді де, қаған есімі Б¹ОДЖ⁴МаН¹ болып оқылу керек екен. О.Бекжан: «Бұл Боджман, қазіргі айтылуында БОЖБАН, Қоңырат тайпасының негізгі руларының бірінің аты. Біздің бұл Божбанның сол Көктүрік қағанатын құрушы Боджман қаған екеніне көптеген бұлтартпас дәлелдеріміз бар»^⁴⁷, - деп «Қазақ Совет энциклопедиясында» келтірілген Божбан ата шешіресін ұсынады^⁴⁸.
Божбан мен Алпамыс батыр есімін Бумын қаған тұлғасымен байланыстыру оңай шаруа емес. Ол үшін Орынбай Бекжан көрсеткендей есімдердің сыртқы ұқсастықтарын көрсету және ішкі дыбыстар мен буындардың орнын ауыстыру арқылы дәлелдеу аздық етеді. Тіл тарихын зерттеу кезінде жекелеген сөздердің шығу төркінін анықтауда мұндай әдіс қолданатыны рас. Дегенмен, әріптер мен буындардың орнын алмастыру логикалық тұрғыда қисынға келгенімен, нақты дерек болмағандықтан ғалыми дәлел бола алмайды.
Рашид-әд-дин мен Әбілғазы ханның жазуы бойынша Қоңыраттың шығу тегі Оғыз қағанға барып тіреледі. Шежіре бойынша Қоңыраттың шыққан тегі Моңғолдың Қият деген тайпасынан екендігі айтылады. Қияттың Жорлықмерген деген батырының Қоңырат деген баласы өскенде еліне билік құрады. Кейін ел соның есімімен аталып кетеді. Қолда бар деректерге қарағанда Қоңыраттан Байбөрі, Құлтай, Шыныбай, Байсары, Дарақожа тарайды. Алғашқы төртеуінен тараған ұрпақ өзбек халқының құрамына кірген^⁴⁹. Ал, қазақтардың құрамына енген Дарақожадан – Ұзынсопы – Нағанай өрбиді. Қоңырат шежіресіне қатысты бір аңызда «Қоңырат Нағанайдың лақап аты болған: Нағанай да, балалары да өңкей қоңыр атқа мініп жүргендіктен, ел оларды қоңыр аттылар деп айтады екен. Олардың қоңырат атану себебі осы болса керек»^⁵⁰, – деп жазылған. Шежірелік аңыз бойынша Нағанайдың отыз ұлы болыпты. Өзі өте бай кісі екен. Үргеніш ханына тарту апарғанда, оған Емен, Семен деген екі құл сыйлапты. Нағанай ол екеуін құлдықтан азат етіп, өзіне бала қылып алыпты. Емен мен Семенді де өз баласы санағандықтан Нағайдың отыз екі баласы бар болған деп есептеледі^⁵¹. Белгісіз себептермен 29 баласы басқа жаққа ауып кетіп, Мелдеби, Орынби және Жығалымырза атты ұш ұлы атақоныста қалып, қазақ халқын құраған іргелі рулардың біріне айналады. Осыдан кейінгі гендерлік жалғастық: Мелдебиден – Сүйеніш – Жолдыбай – Игілік (Божбан) болып өрбиді. Осылай тарқату шежірешілердің барлығына ортақ десек те болады. Аңыздардың бірінде Игілік жуас, момын кісі екен, сөйлемей бозарып отыра бергендіктен «Божбан» аталыпты десе^⁵², енді бірінде Игілікті әкесі «Бозжігітім», «Бозжаным» деп жүріп, ол «Божбан» атанып кетеді деген уәж айтылады^⁵³.
Түрлі шежірелерді салыстыру арқылы Игіліктен (Божбан) – Нұрым, Нұрымнан – Құтым, Сырым, Бекарыстан, Мұрат (Тоқпақ), Жұмық, Ұржық тарайтынын көруге болады. Дегенмен, Есіркеп Кәрібайұлының жазбалары бойынша шежірені түзген Байбота Серікбайұлы Қошым-Ноғай Божбан мен Нұрымның арасын былайша жалғастырады: Игілік (Божбан) – Байбөрі – Алпамыс – Жәдігер – Жанайәлі –Теңізбай – Жантақ – Нұрым. Шамасы түрколог-ғалым О.Бекжан осы шежіреге сүйенсе керек. Осы орайда бұл ататекте Байбөріні әуелі Божбанның (Игілік) алтыншы атасы Дарақожамен (кері санағанда: Игілік (Божбан) – Жолдыбай – Сүйеніш – Мелдеби – Нағанай – Дарақожа – Қоңырат) бір туған деп атап, кейінгі тұста оны Божбанның ұрпағы ретінде көрсетуіне де назар аударған жөн. Біз шежіренің дұрыс немесе бұрыстығына кесімді пікір айтудан аулақпыз.
«Алпамыс батыр» жырының Жүсіпбек Шайхысламұлы 1899 жылы Қазан қаласында шығарған нұсқасында Байбөрінің әкесімен бір туған Құлтай, Шыныбай есімді немере ағалары болған десе^⁵⁴, Әбдірайым Байтұрсынұлы жырлаған нұсқада:

Қоңыраттың ішінде

Ордабай деген данасы.
Туыпты онан үш бала
Берген ата-анасы.
Байбөрі, Құлтай, Шыныбай,
Бұған жоқ ешкім таласы.
Қатыны мен Шыныбай
Өтіп кетіп дүниеден,
Артында қапты жетім боп,
Тортай деген баласы.
Үлкені – Құлтай, кішісі –
Байбөрі болған шамасы^⁵⁵, –

деп берілген.

Қытай жылнамаларындағы деректерге сүйенсек Бумынның ататегі Ашинаға барып тіреледі. «Суйшу», 84-цзюань, «Туцзюе баяны» жазбасында «Туцзюелердің (түріктердің – А.Ә.) арғы тегі – Пинлян жеріндегі аралас хулар болатын. Олардың әулеттік атауы – Ашина. Соңғы Вейдің Тайву патшасы Цзюцюй әулетін жойған кезде Ашина 500 отбасын бастап жужуларға қашып барып паналаған»^⁵⁶ – деп көрсетілген. Бұдан әрі жылнамада түріктер ұрпақтан-ұрпаққа Алтай тауында тұрып, теміршілікпен айналысқаны, Алтай тауы сырттай қарағанда дулығаға ұқсайтыны, дулығаны кейде түрік деп атайтындығы жазылған.
«Алпамыс батыр» жырының барлық нұсқасында Қоңыраттардың жері Сырдарияның бойындағы Жиделі Байсын деп көрсетілсе, Бумынның арғы аталары сан ғасырлардан бері Алтай өңірін, Өтүкен жерін қоныстанғанын аңғаруға болады. Осы арада академик Рахманқұл Бердібаевтың мына пікірін назардан тыс қалдырмағанымыз абзал: «В.М.Жирмунский өзінің «Тюркский героический эпос» (1974) деген еңбегінде «Алпамыс батырға» негіз болған оқиғалық желілердің төркінін, олардың Алтайдан Орта Азияға дейінгі таралу географиясын шолып өткен. Кейінгі зерттеушілер бұл болжамға соқпай өтпейтіні белгілі. Оқиғалық аңыздың сүйегі ерте заманнан келе жатқан батырлық ертегінің көркемдігі биік, классикалық эпосқа айналуын тексеру керек-ақ. Кейбір фольклоршылардың «Алпамыс батырдың» қоңырат редакциясы оңтүстік Өзбекстанда толысып жетілген деген долбары дәлелді болып естілмейді. Эпостың жасалу ортасын оғыздардың өмір кешкен, қоныс еткен өлкесінен (Сыр бойы, Оңтүстік Қазақстан) жырақтан іздеу ғылыми негізі жоқ, жасандылыққа апармай қоймайды...»^⁵⁷. Р.Бердібаев өзіне дейін осы тақырыпты зерттеген В.М.Жирмунскийдің, М.Әуезовтің, Ә.Қоңыратбаевтың еңбектерінде айтылып жүргендей бұл жырдың «Қорқыт ата кітабының» үшінші бөлімімен өте жақын екендігіне назар аударып, «Алпамыс батыр» жырының түп төркінін, эволюциясын қарастыру үшін «Қорқыт ата кітабын» негізгі әрі сенімді тірек ретінде алуды ұсынады.
Күлтегін ескерткішінде ағасы Білге қаған екеуінің ата тегі «Жоғарыда көк Тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаралған. Адам баласы үстіне ата-бабам Бумын қаған, Істемі қаған [таққа] отырған. [Таққа] отырып түрік халқына, еліне, төріне [билік] тұтқа болған, қалыптастырған» деп жазылған. «Синь Тан шу», 215-цзюань, «Батыс Туцзюе баяны» дерегінде Күлтегін мен Білгенің ата-тегі былайша көрсетіледі. «Батыс Туцзюенің арғы атасы – Надулудың немересі Ту-у еді. Ол Да еху (Ұлы Ябғу – А.Ә.) деп аталды. Оның тұңғыш ұлы Тумэн Или кэ хань болатын, екінші ұлының аты Шидяньми делінді. Оның аты Сэдими деп те аталды. Сэдими қағанның баласы Датоу қаған еді, оның аты Буцзя қаған деп те аталды. Бастапқыда олар Шығыс түріктермен бірге байырғы Усунь жеріне бөліне қоныстанған болатын. Ол кезде жерінің шығысы түріктерге, батысы Лэйчжу теңізіне, оңтүстігі Шулэге, солтүстік жағы Ханхайға дейін созылып, астананың солтүстік жағында 7000 ли шалғайда жатты»^⁵⁸. Қытай жылнамашысы атаған Буцзя қаған Орхон жазуындағы Білге қағанның қытайша аталуы.
Біз өз зерттеуімізде Алпамыс батыр мен Бумын шежіресін берудегі мақсатымыз – көне жазба ескерткіштеріміз бен жыр-дастандардағы тарихи шындықты анықтау. Жоғарыда келтірілген екі шежірені салыстыра келіп, екі есім бір тұлғаға тиесілі емес екеніне көз жеткізуге болады.
Орхон жазба ескерткіштерін фольклорлық мұраларсыз қарастыру мүмкін емес. Тасқа қашалып жазылған ерлік жорықтарын жалпы түркі халықтарына ортақ батырлық эпостармен салыстыра талдау және оларды тарихи деректермен нақтылап көрсету ескерткіштің құндылығын арттыра түсері сөзсіз. Сол себебептен де, біз тарихи жазба ескерткіштен батырлық эпостардың толық нұсқасын, қалыптасқан тұлғасын іздемей, түркі халықтары эпостарында кездесетін ұқсас жекелеген сюжеттерді, типтік образдарды анықтасақ әлдеқайда тиімді болары анық. Өйткені, фольклор мен ежелгі әдебиет арасындағы сюжеттер мен образдар, жанр мен құрылымы бірде ұқсас, бірде ерекше болуы мүмкін.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында түркі халықтарының жазба әдебиетін Орхон ескерткіштерінен бастау қалыптасқан. Дегенмен бұл жазба әдебиеттің алдында түркілердің атадан балаға сан ғасырлардан мирас болып қалған аңыздары, ерлік дастандары, ауызша тараған өлең-жырлары бар еді. Күлтегін мен Білге қағанның жорықтары мен ерліктерін тасқа сыналап жазған авторлар сол ауыз әдебиетінен, қуатты поэзиядан, бабалар сөзінен нәр алып, сусындаса керек. Олар өз заманының қағаны мен батырының ерлік жорықтарын тек хронологиялық-тарихи шежіресін ғана беріп қоймай, сонымен қатар, дәстүрлі поэзия өрнектерімен де әдіптеген. Сол себептен де тас жазуларын эпостармен салыстыра зерттеуді алға тартқан М.Әуезов, Ә.Марғұлан сынды ғалымдардың ой-тұжырымдары әлі де мәнін жойған жоқ. Эпостық дәстүрі ерекше дамыған қазақ халқының бай мұрасын Орхон мұраларымен байланыстыра қарастыру тарихи жәдігерлердің ұлттық әдебиетіміздегі құнын арттыратыны анық.
М.Әуезов өз сөзінде эпостың шығу төркіні туралы: «Халық арасында әлде бір батырдың қоштасуы және соны жоқтауға байланысты таралған өлең-жырды алғашқыда бір ақын жинап, басын құрауы, сөйтіп тұңғыш эпостық дастанның тууына негіз қалауы ықтимал»^⁵⁹, – деп дұрыс айтқан. Белгілі бір батыр қайтыс болғанда артында қалған жұрт руының, елінің қорғанышы болған әлгі адамның туылғаннан бастап өлгенге дейінгі өмірі тізбектеліп, қадір-қасиетін, ерлік жолдарын, тіршілігін айтып жоқтап, қаза болған кісіні сағынып, егіле жылайды. Бұл жоқтау елден-елге ауызша тарап, кейінгі таратушылар батырды дәріптеп өз жанынан жыр қосып, алғашқы жоқтау жан-жақты толығып, үлкен бір эпосқа айналады. Осы тұрғыдан алғанда Күлтегін жазуы қазақ эпостарына бір табан жақын.
Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк ескерткіштерінің негізгі мазмұны – қағандықты құру, елдікті сақтау, сыртқы жаудан қорғану, ерлікті дәріптеу. Онда Түрік қағандығының қысқаша тарихы, елдік мұрат-мақсат, тәуелсіздік үшін күрес, ерлік жорықтар жазылған.

Биікте көк тәңірі,

Төменде қара жер жаралғанда,
Екеуінің арасында адам баласы жаралған.
Адам баласы үстіне ата-тегім
Бумын қаған, Істемі қаған отырған.
Отырып, түрк халқының ел-жұртын
Қалыптастырған, иелік еткен.

Төрт бұрыштың бәрі дұшпан екен,

Сарбаздарымен аттанып,
Төрт бұрыштағы халықты
Көп алған, бәрін бейбіт еткен,
Бастыны еңкейткен,
Тізеліні бүктірген,
Ілгері (шығыста) – Қадырқан қойнауына дейін
Кері (батыста) – Темір қақпаға дейін жайлаған^⁶⁰.

Бұл – Күлтегін жазуында көрсетілген Бумын қаған мен Істемі қағанның билік жүргізген территориясы. Жазудың алғашқы жолдарында-ақ Түрік қағандығын құрушы Бумын мен Істемидің иелігіндегі ұлан-ғайыр жерді көрсету арқылы олардың мемлекет қалыптастырудағы орасан еңбегін көрсетсе керек. Жоғарыда көрсеткеніміздей қытай жылнамаларында Түмен-Бумынның ел билеудегі дипломатиялық саясаты, әскери қабілеті ашып жазылған.

Көптеген эпостарда негізгі кейіпкердің руын, елін, жерін алдын-ала суреттеу маңызды рөл атқарады. Батырдың өмірге келгенге дейінгі елінің ахуалын көрсету композициялық тәсіл ғана емес, мұнда идеялық мазмұн да бар. Болашақ кейіпкердің қарапайым отбасынан емес, керісінше текті, ауқатты әулеттен шыққанын көрсетіп, сол әулеттің мүддесі үшін күресетін қаһарман тұлғасын сомдау арқылы жырдың негізгі мақсатын көрсетеді. Мәселен, «Алпамыс батыр» жырында батырдың елі былайша суреттеледі:

Жиделі байсын жерінде,

Қоңырат деген елінде
Байбөрі деген бай шықты,
Тоқсан мың екен қорасы.
Мұрындық, ноқта тимеген,
Түйешілер мінбеген
Сексен мың екен маясы.
Шұрқырап жатқан бір жылқы,
Тоғай сайын мың жылқы,
Есебі жоқ көп жылқы
Жиделі байсын даласы.
Өз алдына бір бөлек
Торысы мен қарасы.
Аңдай болып көрінген
Бозы менен аласы^⁶¹.

Көл-көсір байлық пен мыңғырған малға ие болып, мамыражай тірлік кешкен бейбіт ел түрлі себептермен сыртқы жауларына кіріптар болып, басындағы бағынан, алдындағы малынан ажырайды. «Алпамыс батыр» жырында Байбөрінің малын бірде Тайшық хан айдап кетсе, енді бірде Ұлтан Алпамыстың елде жоқтығын пайдаланып ата-бабасына, баласы Жәдігерге мал бақтырып, қарындасын күңше жұмсап, әйелі Гүлбаршынды әйелдікке алмаққа күш салады.

Ел басына түскен ауыртпалық «Қобыланды батыр» жырында да кездеседі. Қобыландыға түсінде бабасы қалмақтың ханы Алшағырдың ел-жұртына жасаған озбырлығы жайында:

Тізесіне тон жетпей,

Бұтында жоқ ыстаны,
Қаратабан қойшы боп,
Әкең ойда жүр екен.
Алпыста шешең Аналық
Арқан есіп, жүн түтіп,
Қайғыменен қан жұтып,
Қасіретті көп тартып,
Тезек теріп анаңыз,
Қозы бағып бүкшеңдеп,
Құрт қайнатып жүр екен.
Қарындасың Қарлығаш
Әбдестесі жанында,
Бес кесесі қолында,
Белдемшесі белінде,
Қызылбастың елінде
Шай қайнатып жүр екен.
Өзіңнен қалған Құртқаны
Қалмақтың ханы Алшағыр
Аламын деп жүр екен^⁶², –

деп аян береді.

Эпостарда батырдың елін жау шабуы қаһарманның туған жерінде болмауымен байланыстырады. Алыс сапарда жүрген батыр ел басына күн туғанын тек аян арқылы біледі. Орхон жазуларында елдің азуы, қағанаттың бүлінуі басқаша түсіндіріледі. Мұнда Бумын мен Істемі қаған өлген соң билік басына келген адамдардың біліксіз, ел басқару қабілеті жоқтығынан сыртқы жау түрлі айла-шарғымен Түрік қағандығын бұрынғы әлеуетінен айырғандығы айтылады.

Біліксіз қағандар отырға екен,

Жалтақ қағандар отырған екен.
Әміршілері де біліксіз екен,
Жалтақ болған екен.

Бектері, халқы ымырасыздықтан,

Табғаш халқының тепкісіне көнгендіктен,
Арбауына сенгендіктен,
Ағалы-інілі дауласқандықтан,
Бекті-халқы жауласқандықтан
Түрік халқы елдігін жойды.

Қағандығынан айырылды.

Табғаш халқына бек ұлдары құл болды,
Пәк қыздары күң болды.

Әрине, құлдықтағы ерді, күңдіктегі әйелді, жәутеңдеген баланы азаптан құтқаратын эпостар мен жазба деректердегі басты кейіпкер. Тозған елді топтастырар да, кеткен малды қайтарар да батырлар. Батырлардың негізгі мақсаты – елін, жерін қорғау, намысты қолдан бермеу. Сол себептен де қаһарман қиын-қыстау заманнан елді құтқарып, бұрынғы шат-шадыман дәуірін қалпына келтіреді.

Байбөрінің малын қайтарып, туған-туысын Ұлтан құлдың озбырлығынан құтқаратын – Алпамыс, Алшағырды шеңгелінен әке-шешесі мен қарындасын, сүйген жары Құртқаны босататын – Қобыланды болса, Табғаш халқының езгісінен Түрік халқын арашалайтын – Бумын мен Күлтегін және Тоныкөк. Дегенмен, Алпамыс пен Қобыланды бір атаның, бір рудың намысын жоқтаса, керісінше, Орхон ескерткіштеріндегі мәтінде елдік, мемлекеттік мүдде алға шыққан.
Күлтегін ескерткішінде батырдың жастық шағынан қайтыс болған қырық жеті жасқа дейінгі өмірі айтылады.
Адам баласы жаратылғаннан бастап құдайға жалбарынып, құлшылық етіп келеді. Жер жүзіндегі адамзат атаулының құдайға жасаған ғибадаттары әртүрлі болғанымен де, негізгі мақсаттары жаратушыға жалбарынып, дұға оқу арқылы жақсылықты тілеу, жамандықтан құтылу. Құдайдың рақымшылығымен күнәсінен арылу. Бұл бүкіл дінге ортақ ұғым.
Есте жоқ ескі замандағы адамдар өздерін табиғаттан бөліп қарастырмаған. Олар төңірегіндегі нәрсенің барлығы адамша өмір сүреді деп ойлаған. Анимистік сенім бойынша адамдар кез-келген аңға, құсқа, тасқа, аспан денесіне айналып кетуге болады деп түсінген.
Рулық қауым қалыптасқан кезеңдерде адамдар табиғаттың тылсым күшінен қорқып, оны құдірет иесі ретінде қабылдады. Аспан, күн, ай, жел, су, от, найзағай сынды табиғат құбылыстарының иесі бар деп сенді. Өздерінің ата-бабалары белгілі бір аң-құстан, табиғат құбылыстарынан, тылсым күштерден тараған деп түсінді. Сол себептен өзінің «шығу тегін» құрметтеп, оған сыйынды. «Шығу тек» түрлі жорықтар (аң аулау, соғыс, көшіп-қону) мен қиыншылықтарда жәрдем береді деп иланды. Осы түсінік негізінде ырымдар мен ғұрыптар, тыйымдар, мифтер пайда болды. Сөзімізге жерді мүйізімен көтерген көк өгіз, түркі халықтарындағы көк бөрі, қимақтардың шығу тегіне қатысты жылан және тағы басқа мифтік әңгімелер дәлел бола алады.
Рулық қоғам дамыған уақытта шамандық наным кең етек алды. Шамандық наным алғашқы қауымнан келе жатқан кейбір сенімдердің басын біріктіріп, өз кәдесіне жарата білді. Шамандық наным бойынша басты қызметті бақсы (шаман) атқарған. шаман адамдар арасында тылсым күштердің сырын білетін, ауру-сырқауды емдеп, бәле-жаланы қуа білетін, болашақты болжап, ауа райын өзгертуге құдіреті жететін жаратылысы бөлек жан саналған. Бақсылар өлген адамның әруағымен сөйлесіп, жын мен перілерді шақыра алады деп түсінген.
Көне түріктердің арғы аталары саналатын сақтар, үйсіндер, қаңлылар, ғұндар тарихына қатысты грек, парсы, қытай жазба деректеріне көз жүгіртсек шамандық наным біздің дәуірге дейінгі сан ғасырлардан бері жалғасып келе жатқанын аңғаруға болады. Мәселен, жазба деректерге сүйенсек сақтар да, үйсіндер де, ғұндар да күнге табынған. Гередоттың айтуы бойынша сақтар Күнге арнап ең жүйрік жануар ретінде жылқыны құрбандыққа шалған. Мұндай іс-шараларда бақсылар негізгі күшке ие болған. Оған ру, тайпа билеушілерінен бастап қара халыққа дейін бағынған. Ру, тайпаның күнделікті өміріне қатысты көші-қон, жорықтар, құрбандық мезгілі және т.б. мәселелер бақсының айтуы бойынша шешілген.
Десе де, көне түріктер де, олардың арғы аталары саналатын сақтар мен үйсіндер де бір жаратушыға құлшылық етіп, содан медет тілеген. Өкінішке орай олардың ұстанған діндерінің қағидалары мен құлшылық қылу шарттары бізге белгісіз күйде қалуда. Тек олардың о баста бір тәңіріге жалбарынғаны ақиқат. Уақыт өте келе әртүрлі наным-сенімдердің араласуына байланысты негізгі діни ұстаным өз құндылығын жоғалтып, өзгертілгенін аңғарамыз. Көне түріктер жөнінде жазылған фольклорлық және этнографиялық ғылыми еңбектерде олардың тәңіршілдікпен қатар шамандық наным-сенімге де бой ұрғаны жазылған. Біз ғалымдардың бұл тұжырымын жоққа шығара алмаймыз. Расында арғы ата-бабаларымыз бір тәңірге сыйынып, түрлі тылсым күштерге сенді. Табиғат құбылыстарының кереметінен, әруақтардан, жын-перілер мен албастылардан қорқып, түрлі діни іс-әрекеттер (ритуал) жасады. Мұндай іс-әрекеттерді жасауда бақсылар негізгі күшке ие болды. Олар бақсылық ойын көрсетіп, жын-перілердің көмегімен адам сенгісіз кереметтерді жасаған. Көптеген ғалымдар бақсылар ойынындағы тылсым күшті әруақтар деп түсіндіреді (шамасы орыс тіліндегі «дух», «душа» сөздерінің баламасы ретінде алса керек). Шындығында әруақ дегеніміз не?
«Әруах» араб тіліндегі «рух» сөзінің көпше түрі. Қазіргі тілмен айтқанда адамның жаны. «Жан» − парсының сөзі. «Әруақ» та, «жан» да түрік тіліне ислам дінімен қатар енген. Көптеген фольклортанушы және түркітанушы ғалымдар көне түркі-моңғол бірлестігі тұсында адамның денесінен шыққан жанды «онгон» дейтіндігін алға тартады. «Онгон» − моңғол сөзі. Моңғол тілінде «онгон» сөзі әлі де қолданады. Демек, әруақ та, жан да, онгон да түркі сөзі емес. Ал, көне түркілер қазіргі қолданыста жүрген «әруақ» пен «жан» ұғымын қалай атаған? Шамандық наным-сенім бойынша бақсыларды, қарапайым адамдарды желеп-жебеп жүретін немесе қаскөйлік әрекет жасайтын тылсым күш қызметін денеден бөлініп шыққан жан яғни әруақ атқара ала ма? Тылсым күштер ілкі заманда не деп аталған? Бұл сұрақтарға жауап табу үшін фольклорлық мұралар мен көне жазба жәдігерлерді екшелеп қарасақ біраз жайтқа қанығарымыз анық.
Көне түркі тілдерінде әруақ пен жанды «өз» деп атаған. Түркі тілдерінің ең алғашқы салыстырмалы сөздігін құрастырған Махмұт Қашқаридің «Диани лұғати-т-түрк» шығармасында: «Өз − рух, жан; көкіректің ішінде қарекет жасайтын нәрсе», − деп анықтама берілген [1. 73-б.]. Сондай-ақ, анықтаманы нақтылай түсу үшін:

ﺒﺮﺪﻯ ﻛﻭﺯﻭﻡ ﻳﺮﻭﻗﻰ

ﺁﻟﺪﻯ ﺃﻭﺯﻡ ﻗﻧﻘﻰ
ﻗﻧﺪﺍ ﺁﺮﻧﺞ ﻗﻧﻳﻘﻰ
ﺁﻣﺪﻰ ﺍﻭﺬﻳﻦ ﺍﻭﺬﻏﺮﻭﺮ

деп сол кездегі жыр үлгісінен мысал келтіреді. Бұл жолдарды кирилл әрпімен транскрипциялайтын болсақ

Барды кузум йаруқы,

Алды өзум қонуқы.
Қанда эринж қаниқы,
Емді үдзун үдзғұрұр.
Аудармасы:
Бар-ды көзімнің жарығы,
Алды өзімді (кеудемде)^⁶³ қонған.
Қайда екен қанеки,
Енді уақытын оздырар
(Ауд. – А.Ә.)

Қазіргі уақытта қазақтар «өз» сөзін түп мағнасында болмаса да соған жақын. мәнде қолданады. Мәселен, өзім, өзің, өзі. Абайша айтқанда:

Ақыл мен жан − мен өзім, тән − менікі,

«Мені» мен «менікінің» мағнасы − екі.
«Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,
«Менікі» өлсе өлсін, оған бекі.
Бақсылар өздерінің ойынында ата-баба әруағы көмектеседі деп елді сендіреді. Әруаққа сыйыну үрдісі есте жоқ ескі заманда түріктердің арғы ата-бабалары сақ тайпаларына өзге жұрттан енген секілді. Рас, сақтар өлген кісінің бейітін қастерлеп, олардың әруағын еске алып, рухына дұға оқыған. Қайтыс болған кісінің қырық күндігі мен жылдығында тәңіріге мал шалып, әруағына бағыштау сақтар дәуірінен жеткен дәстүр. Бірақ сақтар да, одан кейінгі түріктер де әруаққа сыйынбаған. Біз мұны грек оқымыстысы Лукиан жазған мына әңгімеден көреміз:
«Мнесипп. Сен мынаны айтшы, Токсарид. Осы, сендер, скифтер, Орест пен Пиладқа (сақтардың қайтыс болған қадірлі адамдары болса керек – А.Ә.) арнап құрбандық шаласыңдар, сонда оларды құдай деп санайсыңдар ма?

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 26