Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі ғылым комитеті ш. Ш. УƏлиханов атындағы тарих жəне этнология институты

212

ее видовой структуры» [38, с. 330]. При этом он опирается на отмеченные им три функции зафиксиро-

ванной информации с помощью письменности: передачу информации на расстоянии (различного рода 

корреспонденция), сохранение во времени (записи, констатирующие определенные факты, различные 

сочинения, излагающие житейский опыт или знания), обеспечение целенаправленного распростране-

ния  информации  (например,  в  виде  надписи  на  камнях  или  с  помощью  печати).  Таким  образом,  он 

связывает формы письменных текстов с их прямым назначением.

Далее  он  обращает  внимание  исследователей  на  проблему  изучения  роли  материала  или,  говоря 

терминами  информатики,  носителя  информации,  а  также  техники  письма,  средств  передачи  и  хра-

нения, аппарата сбора и обработки общественно необходимой информации на той или иной стадии 

исторического развития человечества.

В.И.  Бовыкиным  проанализировано  соотношение  непосредственного  и  опосредованного  отраже-

ния  исторической  действительности  в  исторических  источниках  и  соответственно  первичности  или 

вторичности отраженной информации, фиксированности последней в синхронном (например, прото-

колирование, конспектирование или стенографирование) и ретроспективном аспектах (например, лю-

бая информация, зафиксированная postfactum, т.е. спустя какое-то время после ее получения). Крайне 

интересны  его  замечания  по  поводу  наличия  в  историческом  источнике  умышленной  или  неумыш-

ленной, т.е. оказавшейся в тексте информации помимо воли его автора. Еще одна проблема, которую 

предлагает рассматривать ученый, – проблема содержания в письменности будущности информации с 

учетом ее вероятностного характера. В качестве примера он приводит императивные по смыслу тексты 

– законодательные акты, правовые нормы, постановления руководящих органов, инструкции, распи-

сания  и  т.д.,  которым  должны  следовать  члены  общества.  Подобный  нормативный  материал  может 

помочь исследователю, по мнению В.И. Бовыкина, «увидеть в отдельных событиях и поступках людей 

проявление процессов функционирования общественного организма, процессов, имеющий определен-

ную протяженность во времени» [38, с. 335].

В  целом,  говоря  о  многослойности  исторической  информации,  содержащейся  в  письменных  ис-

точниках,  В.И.  Бовыкин  отмечает  различную  соотнесенность  отдельных,  отличных  по  своему  про-

исхождению, ее слоев и прослоек (иными словами, типов исторической информации) с породившей 

их действительностью. В этом контексте автор статьи выражает сожаление, что в традиционном ис-

точниковедческом исследовании решение задачи расслоения (типологизации), содержащейся в тексте 

источника информации, невозможен. Только применяя приемы информационного источниковедения, 

можно  снять  эту  проблему,  опираясь  на  положение  о  том,  что  «всякий  текст,  поскольку  он  служит 

выражением ушедшей в прошлое действительности, безусловно, достоверен, что отнюдь не исключа-

ет наличия в нем не вполне достоверной или даже совсем недостоверной отраженной информации» 

[38, c. 335].

Таким  образом,  разработанные  И.Д.  Ковальченко  и  В.И.  Бовыкиным  вопросы  изучения  истори-

ческого письменного источника в свете теории информации расширяют возможности исследователей 

в определении характера взаимодействия информации и источника, закономерностей ее фиксации и 

распространения, теоретическом осмыслении и эмпирическом их воплощении в ходе источниковед-

ческого анализа.

В целом необходимо отметить, что концепты информационного общества и основные положения 

современной теории информации позволяют историкам подойти на более высоком уровне к традици-

онным проблемам источниковедения, выработать новые подходы к проблеме периодизации всемирно-

исторического развития в целом, и отечественной истории, в частности.

Литература

1 Clark, C. TheConditionofEconomicProgrеss. – L., 1957. – 232 р.; Фурастье, Ж. Великая надежда XX века. – М.: 

АСТ, 2001. – 235 с.; Алексеева, И.Ю. Что такое общество знаний? – М.: Когито-Центр, 2009. – 96 с.

2 Machlup, F. The Production and Distribution of Knowledge in the United States. – Rrinceton, 1962. – 215 р.; 

Machlup, F. Knowledge: Its Creation, Distribution and Economic Significance. – Rrinceton, 1980. – 198 р.

3 Dordick, U., Wang, G.The Information Society: A Retrospective View. – Newbury, Park-L, 1993. – 128 р.

4 Porat, M. The Information Economy Definition and Measurement. – Washington, 1977; Porat, M. Information 

Worker within Bureaucracies //ASIS Bulletin. – 1984. – № 2. – P. 15-17.

5 Белл, Д. Грядущее постиндустриальное общество. Опыт социального прогнозирования. Пер. с англ. / под 

ред. ИноземцеваВ.Л. – М.: Академия, 1999. – 782 с.

6 Masuda, Y. The Information Society: as Post–Industrial Society. – Tokyo, Japan: Institute for the Information 

Society, 1980. – 171 p.

7 Белл, Д. Социальные рамки информационного общества. Сокращ. перев. Ю.В. Никуличева // Новая технок-

213

ратическая волна на Западе / под ред. Гуревича П.С. (Новое в жизни, науке, технике. Сер. «Философия», №2) 

– М., 1986. – 64 с. – С. 57-59.

8 Служба тематических словарей в Интернет «Глоссарий.ru» [электронный ресурс]. – Режим доступа: http://

glossary.ru/ (дата обращения: 28.11. 2008).

9 Bell, D. The Third Technological Revolution and its Possible Socio-Economic Consequences // Dissent. – 1989, 

Spring. – Vol. XXXVI, № 2. – P. 56-187.

10 Иноземцев, В.Л. Альтернативность общественного развития // Вестник Московского университета. Серия 

6. Экономика. – 1991. – № 4. – С. 3-18; Иноземцев, В.Л. Теория постиндустриального общества как методологи-

ческая парадигма российского обществоведения // Вопросы философии. – 1997. – № 10. – С. 29-44; Иноземцев, 

В.Л. Концепция постэкономического общества // Социологический журнал. – 1997. – № 4. – С. 10-21; Иноземцев, 

В.Л. Постиндустриальный мир Д. Белла. Предисловие к книге Д. Белла «Грядущее постиндустриальное обще-

ство.  Опыт  социального  прогнозирования». – М.:  Академия, 1999. – C. III-LXXXIX; Белл,  Д.,  Иноземцев,  В. 

Эпоха разобщенности. – М.: Центр исследований постиндустриального общества, 2007. – 398 с.

11 Иноземцев,  В.Л.  Современное  постиндустриальное  общество:  природа,  противоречия,  перспективы.  уч. 

пос. для ст-тов эконом. напр-й и спец-стей. – М.: Логос, 2000. – 190 с.

12 Эшби, У. Введение в кибернетику. – М.: Изд. иностр. лит., 1959. – 432 с.

13 Моль, А. Теория информации и эстетическое восприятие. – М.: Изд-во «Мир», 1966. – 352 с.

14 Harrah, D. Communication: A Logical Model. – Cambridge: Massachusetts:The M.I.T. Press, 1963. – 450 p.

15 Карнап, Р. Значениеинеобходимость. – М.: Изд. иностр. лит., 1959. – 327 с.; см. также: Carnap, R. Introduction 

to Symbolic Logic and Its Applications. – New York: Dover Publications Inc., 1958. – 318 p.; Bar-Hillel, J., Carnap, R. 

Semantic Information // The Britich J. for the Philosophy of Science, 4. – 1953. – № 14. – P. 32-48.

16 Шеннон, К. Математическая теория связи. Работы по теории информации и кибернетике. – М.: Изд. иностр. 

лит., 1963. – 398 с.

17 Винер, Н. Кибернетика, или Управление и связь в живых организмах и машинах. – М.: «Советское радио», 

1953. – 535 с.; Винер, Н. Кибернетика и общество. – М.: Изд. иностр. лит., 1959. – 589 с.

18 Шрейдер, Ю.А. Равенство, сходство, порядок. – М.: Наука, 1971. – 215 с.

19 Харкевич, А.А. О ценности информации // Проблемы кибернетики. – М.: Наука, 1965. – Вып. 4.

20 Использование проблемно-ориентированных баз данных по общественным наукам в научно-информаци-

онной деятельности (препринт научного доклада) // под науч. рук. Скомарцевой И.В.. – Ленинград: СППО-2, 

1989. – 56 с.

21 Проблемы  информационного  обеспечения  социально-экономических  исследований  (препринт  научного 

доклада) / под науч. рук. Скомарцевой И.В. – Ленинград: СППО-2, 1988. – 46 с.

23 Юсупов, Р.М., Заболотский, В.П. Научно-методологические основы информатизации. – СПб.: Наука, 2000. 

– 315 с.

24 Историческая информатика / Белова Е.Б., Бородкин Л.И., Гарскова И.М. и др. / под ред. Бородкина Л.И., 

Гарсковой И.М.. – М.: Изд-во «МОСГОРАРХИВ», 1996. – 400 с.

25 Готт, В.С., Семенюк, Э.П., Урсул, А.Д. Социальная роль информатики. – М.: Знание, 1987. – 64 с.

26 Глушков, В.М. Основы безбумажной информатики. – М.: Наука, 1982. – с. 395.

27 Урсул, А.Д. Информация. Методологические аспекты. – М.: Наука, 1971. – 295 с.

28 Романенко, А.Г., Самойлюк, О.Ф. Информационно-поисковые системы: Учеб. пособие. – М.: Рос. гос. гу-

манит. ун-т, 1997. – 85 с.

29 Гарскова, И.М. Базы и банки данных в исторических исследованиях. – Москва-Gottingen: Институт исто-

рии общества Макса Планка, 1994. – 215 с.

30 Иванов, О.В. О социальной информатике [электронный ресурс]// Электронная библиотека социологичес-

кого  факультета  МГУ  им.  М.В.  Ломоносова,Ломоносовские чтения – 2003 г. – Режим  доступа: http://lib.socio. 

msu.ru/l/library_e (дата обращения: 22.11. 2009).

31 Социальная  информация  [электронный  ресурс]/  Сайт  «Википедия». – Режим  доступа: http://ru.wikipedia 

(дата обращения: 12.11. 2009).

32 Варганов, В.В. Социальная информация: сущность и функции [электронный ресурс]// Сайт фундаменталь-

ной библиотеки имени императрицы Марии Федоровны – Режим доступа: http://ftp:lib.hersen.spb.ru/text/varganov_

93_52_61.pdf. – С. 52-61 (дата обращения: 22.11. 2009).

33 Афанасьев, В.Г. Социальная информация и управление обществом. – М., 1975. – 315 с.

34 Соколова, И.В. Социальная информатика. – М.: Издательство МГСУ, 2002. — 256 с.

35 Бовыкин, В.И. Проблемы изучения исторической информации (к вопросу об информационном источни-

коведении) // Информационный бюллетень Ассоциации «История и компьютер». Специальный выпуск. Тезисы 

докладов и сообщений VI конференции АИК. Звенигород, 26-29 марта 1998 г. – 1998. – № 23. – С. 8-9.

36 Ковальченко,  И.Д.  Исторический  источник  в  свете  учения  об  информации:  к  постановке  проблемы // 

История СССР. – 1982. – № 3. – С. 129-148.

37 Ковальченко, И.Д. Методы исторического исследования / И.Д. Ковальченко; Отделение историко-филоло-

гических наук. 2-е изд. доп. – М.: Наука, 2003. – 486 с.: илл.

38 Бовыкин В.И. К вопросу о закономерностях фиксирования исторической информации в исторических ис-

214

точниках // Круг идей: историческая информатика на пороге XXI века / под ред. Бородкина Л.И., Смирнова Ю.П., 

Юшина И.Ф. – М.-Чебоксары: Изд-во Московского городского объединения архивов, Изд-во Чувашского госу-

дарственного университета, 1999. – 456 с. – С. 329-336.

39 Кузин Л.Т. Основы кибернетики. Математические основы кибернетики. Учеб. пособие для студентов вту-

зов. – Т. 1. – М.: Энергия, 1973. – 504 с.: с илл.

САРТҚОЖАҰЛЫ Қ. 

фил.ғ.д., Л.Н. Гумилев ат. ЕҰУ (Астана)

БАЙЫРҒЫ ТҮРІК АРХЕОГРАФИЯСЫНЫҢ ПРАКТИКАЛЫҚ ЖƏНЕ 

ТЕОРИЯЛЫҚ МƏСЕЛЕЛЕРІ ХАҚЫНДА

Түркі этносының алғашқы сызбалары мен мəтіндеріне байланысты ғылыми зерттеулер ХІХ ғасырдың 

соңынан басталды. Н.М. Ядринцев экспедициясы Орхон бойындағы Орда-балық, Күлтегін ескерткішін 

тауып, əлем ғалымдары бұл құндылықтар түркі этносының мұралары екенін анықтаған кезеңнен бас-

тап ежелгі жəне байырғы түріктердің археографясына деген қызығушылық күш ала бастады. 

Оның себебі, Орхон-енисей бітіг мəтіндері ертеорта ғасыр жазба деректерінің бастау басы-қайнар 

көзі. Бұл жазба деректер Байырғы түркілер дəуірінен баба түркі əлем аяқ басарда арқа сүйер діңгегі, жол 

көрсетер бағдаршамы болады. Өйткені ертеорта ғасырда таңбаланып сақталған тілдік, салт-дəстүрлік 

ақпараттар  ежелгі  дəуірдің  дүниетанымын,  дəстүршілдігін  сақтап  сабақтастырады.  Ол  байырғы 

түркіден кейінгі түркілердің рухани əлемін анықтауға, сараптауға адастырмай апаратын алтын арқауы. 

Осы байырғы нұсқаны ғылыми тарихи ақпарат деңгейіне дейін көтерсек нақты тарихи-мəдени əрі ру-

хани түпнұсқа жасалады.

Ертеорта ғасырда тасқа, ағашқа, металға хатталып бізге жеткен алтынның сынығындай асыл мұраны 

ұлттың рухани байлығына айналдыру мақсатында бүгінге дейін біраз тəжрибе жинақталды. 

Нəтижесінде  археографиялық  мəтіндерді  зерттеу,  зерделеу  əдістемесі  қалаптасып,  өзінің  жаңа 

кезеңіне аяқ басып келеді. 

Архографиялық деректерді түпнұсқаға айналдыру бір неше кезеңнен тұрады. 

Онда:

- а) Археологиялық жəне эпиграфиялық сипаттамаларын жасау;

- б) Көне мəтіндер мен тас бетіндегі суреттерді (петроглиф), таңбаларды 

эстемпажға түсіру, қол көшірме жасау, фотоға түсіру;

- в) Көшіріліп алынған мəтіндерді транслитерациялау, транскринция 

жасау;

- г) Аудармасын беру;

- д) Тілдік (грамматикалық), тарихи жағынан түсініктемесін беру.

Міне, осы бес кезеңнен өткеннен кейін ғана көне мəтіндер нағыз ғылыми түпнұсқаға (источник), 

тарихи  дерекке  айналады.  Бұл  процес  ХІХ  ғасырдың  соңғы  ширегінен  бастау  алып,  бүгінгі  күндері 

қалыптасып үлгерді. 

Осы үрдіс қалай жүріліп келгенін таразылап, келешекте қай бағытта дамыту керектігін қарастыруымыз 

жөн сияқты.

1. Археологиялық жəне эпиграфикалық сипаттамасын жасау:

Байырғы  түрік  бітігін  еуропаға  алғаш  таныстырған  Голландиялық  Н.Витсен (1692 ж) [5. с. 23], 

Данецкалық  (Гданьск)  Д.Г.  Мессершмидттен (1722-1735 жж) [11.] бастап  Н.М.Ядринцев (1890 ж) 

[20] , В.В.  Радлов (1891) [13. с. 1-12], Г.И.  Рамстедтқа (1909 ж) [14. с. 40-49] дейін  археологиялық, 

эпиграфикалық сипаттамалары толық берілмеді.

Бұл  кезеңде  зерттеушілер  үлкен  ұстындардағы  мəтіндерге,  майда  жазулардың  текқана  жазуына 

ғана  назар  аударды.  Алып  ұстын  орнатқан  алаңның  ерекшелігіне,  қандай  құрлымда  болғанына  көп 

көңіл  бөлмеді.  Мысалы:  Күлтегін,  Білге  қаған  кешенінде  болған  Н.М.  Ядринцев,  В.В.  Радлов,  Г.И. 

Рамстедттер сынақтық қазба жұмысы жүргізбеген. 1912 жылы В.Л. Котвич Күлтегін кешеніне сынақтық 

(порбной) қазба жұмысын жүргізіп кешеннің құрлымын анықтауға мүмкіндік берген. 1957-1958 жыл-

дары Чех зерттеушісі И. Ийсл [3], моңғол археологы Н. Сэр-оджавтар [20] Күлтегін кешеніне толық 

қазба жұмысын жүргізіп археологиялық сипаттамасын жасап берді. Білге-қаған кешеніне 2001 жылы 

Моңғол-Түркия біріккен археологиялық экспедиция толық қазба жұмысын жүргізіп, археологиялық 

сипаттамасын жасады.

215

Моңғол  жеріндегі  майда  жазулардың  эпиграфикалық  сипаттамалары 1976-жылдан  бастап  жаса-

ла  бастады.  Майда  жазулардың  орналасқан  орны,  координаты,  мəтінмен  бірге  қашалған,  жазылған 

таңбалар оның сипаттамалары 1976 жылға дейін берілмей келгендіктен зерттеу, зерделеу жұмыстары 

жартыкеш жүріліп келді. Бұл жұмысты зерттеушілер 1976 жылдан бастап қолға алып өткен кезеңдердегі 

кемшіліктің орнын толтырып келеді (Қараңыз. Қ. Сартқожаұлы, 2003; 2012).

2. Археографиялық құндылықты көшіру қақында:

Байырғы  түрік  үлкен,  кіші  мəтіндердің  əрқайсысына  қолкөшірме  жасалып  келді.  Қолкөшірмесіз 

түпнұсқа  толық  болмайды.  Мəтіндерге  бір  мəрте  емес 1-10, 12 мəрте  көшірме  жасап  жүрміз. 

Өйткені  тастың  беті  эрозияға  түсіп  əріп  таңбалары  өшіп  кетеді.  Осылайша  көшірме  жасаған  кезде 

ауыртпашылық  туындайды.  Оның  сыртында  бұған  дейінгі  арнаулы  «Макеланттық»  қағазды  пайда-

ланып эстампаж жасап, қалып алынып келді. Бұл əдіс əрбір əріптің өлшемін, əріп ойылған ырманың 

тереңдігін, жалпақтығын өлшеуге көмегін тигізеді. Онымен қатар мəтін таңбаларының полиграфиялық 

ерекшелігі анықталады. Қазіргі заманғы қуатты фотоаппараттар эпиграфист зерттеушілерге аса үлкен 

көмек етуде. Қуатты фотоаппараттың күшін бүгінге дейін толық пайдалана алмай келіп едік. Соңғы 

жылдары түркия тарапының инженер программистері электрондық фотодан сызба суреттің қалыбын 

жасау əдісін практикаға енгізді. Бұл жаңалық зерттеушілердің жұмысын біраз жеңілдетуге мүмкіндік 

туғызды. Əріп кескіндерінің полиграфиялық ерекшелігін дəл беру негізінде зерттеушілер қиналушы еді. 

Енді сол қиындықты жеңетін мүмкіндік туды. Қазіргі кезде осы инновациялық əдістемені тəжірибеден 

өткізу үстіндеміз. Электрондық қалыптаудан кейін эстампаж жасаудың қажеті жоқ болды.

3. Мəтінді оқу:

Байырғы түрік бітігінің əріп кескіндері, олардың граммотологиялық құпияларының барлығы ашыл-

ды. ХІХ ғасырдың соңынан ХХ ғасырдың алғашқы ширегіне дейін көшіріліп алынған мəтіннің əрбір 

əріптеріне транслитерация жасап келгенді. Қазір танылмайтын əріп кескіндері аз кездеседі. Сондықтан 

рунологтар үлкен мəтіндерге бірден транскрипция жасап оқып аударуға кіріседі.

Өкінішке қарай ж.с.б дəуірдің (сақ, ғұн) майда жазулары мен шығыс еуропадан табылып отырған 

майда  жазулардың  құпиясы  толық  ашылмай  отыр.  Шығыс  еуропа  түрік  бітігімен  айналысқан  Ю. 

Немет [12], А.М. Щербак [20. с. 111-134], С.Я. Байчоровтардың оқылымы үш түрлі. Əлі күнге дейін 

бір арнаға түскен жоқ. Бұл дегеніңіз ежелгі сақ, ғұндардың пайдаланған бітігінің ғылыми жүйесі толық 

анықталмағанын дəлелдейді.

Орхон-енисей жазуларының хронологиясын зерттеушілер анықтап, əріп кескіндерінің мəнін бір ізге 

түсіріп үлгерді.

Ғұн дəуірінен б.з. 552 жылға дейінгі аралықта фонограммалық ережесіз жазу жүйесін түркі этно-

сы қолданып келген. Осы жазулар табылған кезеңді Алтай-саян кезеңі деп атап келеміз [18. 121-146 

бб]. Бұған дейін ғалымдар Алтай-саяннан табылған майда мəтіндерді енисей жазу нұсқасына қосып 

қарастырып,  енисей  бітіг  жазуы  Орхоннан  бұрын  пайда  болған  деген  тұжырым  жасап  келген  еді. 

Алтай-саян бітіг жазуының ережесіз жазылған грамматикалық ерекшелігін еске ала отырып Орхоннан 

бұрынғы дəуірге жататындығы қарастырылды.

Алғашқы Көк Түрік қағанатының екінші қағаны Істемі (Дизабул=Стеми) қаған Батыс түрік хандығын 

басқаруға кеткеннен кейін Қағанаттың (империя) тағына Мұхан қаған отырды. Мұхан қаған 4 түрлі ре-

форма жүргізді. Онда: 

5.  Қағанаттың  əкімшілік  басқару  жүйесін  бұрынғы  Ғұн  дəуіріндегідей  оң,  сол  қанатқа  (тардуш, 

төлес) жəне Ішкі Ордалық деп үшке бөліп, əр-қайсысына көсемдер тағайындады.

6. Салық жүйесін жаңалады.

7. Тəңірлік дін институтына реформа жасап, тəуететін ғибадатханалар салдырды.

8. Байырғы түрік бітіг (руника) алфавитіне реформа жасап, түркі тілінің ішкі заңдылығы бойынша 

ғылыми грамматикасын жасатты. 

Міне осы кезеңнен бастап түрік бітігінің арнайы ережелерін дайындап жалпы халықтық алфавитке 

айналдырды. Түрік қағанат қоластындағы ə (и), һ (ж) диалектілі түркі тайпалары бір ғана алфавитті 

жазу жүйесін пайдалана отырып, əрқайсысы өз-өзінің диалектісінде оқи беретіндей мүмкіндік туғызды. 

Нəтижесінде байырғы түрік бітіг алфавиті түркі халықтарын топтастыратын саяси құралға айналды.

Бүгінгі күнгі ғылыми биіктіктен баға берсек, байырғы түрік алфавиті түркі этносының өздерінің 

шығармашылық өнімі, түркі этносының рухани күш қуатының, парасат пайымының, ойлау қабілеті 

мен ішкі жад, зердесінің нəтижесінде, əлем өркениетіне қосқан аса үлкен үлесі. Қазір дүниежүзінде 

38 түркі халықтары өмір сүреді. Осы халықтардың ортақ мұрасы. Түркі этносының жазба тарихы мен 

тілінің алғашқы іргетасы-байырғы түрік бітіг мұралары.

Байырғы  түрік  бітіг  жазуын  зерттеуге  бүкіл  өмірімізді  арнадық. 40 жылғы  тəжірибемізбен, 

216

зерттеулеріміздің  нəтижесінде  Орхон  түрік  мəтіндері  түркі  тіл  тобының  ішіндегі  қыпшақ  тілімен 

жазылғандығын дəлелдедік. Əрине, бұл мəтіндерде оғыз тілінің элементтері бар екенін жоққа шығара 

алмаймыз. Бұл тұжырым Орхонның 10 үлкен мəтіні мен 100-ден астам майда жазуларын зерттей оты-

рып осындай тұжырымға келдік. Бүгінгі жағдайда біздің бұл тұжырымдамамызға қарсы уəж айтқан 

пікір естілген жоқ.

Түркі  мəтіндеріне  транскрипция  жасап  оқи  бастаған  кезеңнен  бастап  байырғы  түрік 

  кескінін 

«а», «ä» деп оқып келген-ді. Соңғы жылдары ғалымдардың тереңдете зерттеулерінің нəтижесінде б.з. 

Х ғасырына дейін «ä» (ə) дыбысы болмағанын дəлелдеді [9. с. 47-54]. Онымен қатар байырғы түрік 

кескінін «ni» (ни)  деп  оқып  келген-ді.  Бұл  оқылым  теріс  екенін  ғалымдардың  сараптамалары [10. 

с. 197-213] мен қатар Турфанның Тояк көне қала қирандысынан табылған бір парақ қағаздағы дерек 

ділелдеп берді. Онда, байырғы түрік бітіг алфавиттерінің мəнін манихей алфавитімен берген. Сонда, 

 кескіннің мəнін «j» (и) деп берген. Осы аталмыш жаңалықтарды бұрын табылған мəтіндерді қайта 

оқығанда, жəне жаңадан табылып жатқан жазуларды оқу практикасына кең түрде түркологтарымыз 

қолданып отыр. 

жүктеу/скачать 4,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: