Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі министерство образования и науки республики казахстан
жүктеу/скачать 5,71 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Транспортная наука и инновации», посвященная Посланию Президента РК Н.А. Назарбаева «Нҧрлы жол - путь в будущее»
- Материалы XXXIX Республиканской научно-практической конференции студентов
- I. Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген сыртқы борыш (I.1+I.2)
- 4,4% 4,3% 4,1% 5,5%
- Анықтама үшін: II. Мемлекет кепілдік
- 148 427,1 сыртқы борыштың % 95,7% 95,6% 95,7% 95,9%
1. Хруцкий В.Е. Внутрифирменное бюджетирование: Настольная книга по постановке финансового планирования. М.:ФиС, 2012. 2. Ержанова А.К., Айтанаева Ҽ,К., Жҧманова Г.Ш., Баянова М.С., Иматаева Ҽ.Е. Бақару есебі. Оқу қҧралы. Алматы: 2013. -304б. 3. Тҿлегенов Э.Т., Басқару есебі. Оқулық – Алматы, Экономика, 2013 4. Рахметов О.У. Басқарушылық есеп жҥйесіндегі бюджеттеуді жетілдіру 5. Қҧлпыбаев. С., Мельников В.Д. Қаржы негідері. Алматы: Оқулық, 2010 – 670 бет. Алматы, 18.02.10ж.
«Транспортная наука и инновации», посвященная Посланию Президента РК Н.А. Назарбаева «Нҧрлы жол - путь в будущее»
214 6. ҚР Ҧлттық Банкі: Статистика: Электронды ресурс. [Режим доступа]: http://www.nationalbank.kz/?docid=285 . Алматы, 18.02.15ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СЫРТҚЫ БОРЫШЫ
Купешова Б. К., аға оқытушы (Алматы қ., ҚазҰУ)
Сыртқы қарыз – шетелдік кредиторлар турасында белгілі бір кҥнге, белгіленген мерзімде ҿтеуге жататын елдің қаржылық міндеттемелерінің сомасы. Елдің сыртқы қарызының болуы орынды ҽлемдік практика болып саналады. Алайда, оның шегі болады, ол шектен мемлекеттік борыштың артуы қауіпті бола бастайды.Мемлекеттік сыртқы қарыз алу бойынша тартылатын қаражаттардың кҿлемі - елдің Ҧлттық банкінің таза алтын-валюта резервтерінің 50 пайызынан acпауы тиіс. Сыртқы қарыздарды кҿптен-кҿп ауқымда тарту кредитор - елдерге экономикалық жҽне саяси тҽуелділікке ҧрындыруы мҥмкін.[1, 502 б.] Қарызы жоқ мемлекет болмайды. Бірақ сыртқы қарыздың шексіз ҿсе беруі кез келген елді дефолтқа ҽкеп соқтырады. 1990-жылдардың басында Қазақстан экономикасын тҥрлендіру кезеңі ҧлттық экономиканың ҽлеуметтік-экономикалық реформалары мен тҧрақты дамуын қамтамасыз етуді қаржыландыру ҥшін қажетті жеткілікті меншікті қаржы ресурстарының болмауымен сипатталады. Бҧл несие капиталының ішкі жҽне сыртқы нарықтарында мемелекеттік қарызға алуды тарту қажеттілігі мен ҚР-ның мемлекеттік қарызының тҥзілуіне себепші болды. 1 кесте - ҚР Жалпы сыртқы борыш динамикасы (млн. АҚШ долл.)
31.12.2010 31.12.2011 31.12.2012 31.12.2013 31.12.2014 I. Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген сыртқы борыш (I.1+I.2) 5 111,4 5 492,7 5 944,6 6 156,7 8 635,1 сыртқы борыштың % 4,3% 4,4% 4,3% 4,1% 5,5% I.1 Мемлекеттік сыртқы борыш (I.1.1+I.1.2) 4 800,9 5 050,7 5 474,0 5 661,5 8 218,7 I.1.1 Мемлекеттік басқару органдары 3 800,3 4 487,4
4 855,1 5 115,7
7 257,3 I.1.2 Орталық банк 1 000,6 563,3
618,9 545,8
961,4 I.2 Мемлекет кепілдік берген сыртқы борыш 310,5 442,0 470,6 495,2 416,3 Анықтама үшін: II. Мемлекет кепілдік бермеген сыртқы борыш 113 111,3 119 828,1 130 973,7 143 774,5 148 427,1 сыртқы борыштың % 95,7% 95,6% 95,7% 95,9% 94,5% Сыртқы борыш (I+II) 118 222,8 125 320,8 136 918,2 149 931,1 157 062,2 оның ішінде фирмааралық берешек 52 274,7 62 576,2 67 608,3 73 930,2 79 201,2 «Транспортная наука и инновации», посвященная Посланию Президента РК Н.А. Назарбаева «Нҧрлы жол - путь в будущее»
215
Ескертпе: [2] ҽдебиетінен алынған.
ҚР жалпы сыртқы борышы 2010 жылы 118 222,8 млн АҚШ долларын қҧраса, 2011 жылдың желтоқсанында ол 125 320,8 млн доллардан асты. Оның iшiнде мемлекет кепiлдiк бермеген жеке сектордың борышы –19 828,1 миллион доллар болды. Cыртқы қарызды айқындайтын бiрден-бiр кҿрсеткiш – оның тауар жҽне факторлық емес қызмет экспортына қатысы. Кепілдік берілмеген қарыз бҿлігінің артуына ең алдымен, мҧнай мен газды барлау, ҿндіру, қайта ҿңдеу мен тасымалдау жҿніндегі ірі жобаларды қаржыландыру себепші болды. 2012 жылдың алғашқы жарты жылдығының қорытындысы бойынша бҧл кҿрсеткiш 95,7 пайызға жеткен. Ҧлттық банк деректерiне сҥйенсек, сыртқы мiндеттеменiң, ҽсiресе, 2010,2014 жылдары едҽуiр ҿскенiн байқаймыз. 2012 жылы елiмiздiң жалпы сыртқы борышы 136 918,2 млн долларға, ал 2013 жылы 13 миллиард долларға ҿскен. Шетелден кҿп қарыз алғанымызбен, қайтарғанымыз аз. 2014 жылдың алғашқы жарты жылдығында сыртқы борыш небҽрi 8 миллиард долларға қысқарған, ал 4 тоқсанындағы жалпы борышы 157 миллиард доллардан асты. 2010-2014 жылдардағы сыртқы борыштардың 90%- дан астамы мемлекеттің кепілдік бермеген борыштары болып табылады. 0 20 40 60 80 100 2010 2011 2012 2013 2014 Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген, % Мемлекет кепілдік бермеген, %
1сурет - 2010-2014 ж. ҚР Жалпы сыртқы борышындағы мемлекеттік кепілдік берген жҽне кепілдік бермеген борыштарының ҥлестері
Ескертпе: [2] ҽдебиеті негізінде автор қҧрастырған. 8,44%
4,19% 5,30%
8,54% 12,60%
51,23% 9,70%
КЕН ? НДІРУ ? НЕРК? СІБІ Ж? НЕ КАРЬЕРЛЕРДІ ? АЗУ ? ? ДЕУ ? НЕРК? СІБІ К? Т ЕРМЕ Ж? НЕ Б? ЛШЕК САУДА К? ЛІК Ж? НЕ ? ОЙМАЛАУ
2 сурет - Заемшылардың негізгі салалары бойынша жалпы сыртқы борыш, 30.09.2014 ж.
Ескертпе: [2] ҽдебиеті негізінде автор қҧрастырған. Қазақстандық банктердің негізгі резидент емес кредиторлары мынадай қаржы ҧйымдары болып табылады: шетелдік банктер (Morgan Stanley Bank International Limited, Standard Bank Plc, Deutsche Bank AG London Branch, банктердің ҽр тҥрлі синдикаттары), Халықаралық қаржы ҧйымдары (ЕБРР, АБР) жҽне басқа да институционалдық инвесторлар (оның ішінде АМК шығарған еврооблигациялардың тҥпкілікті ҧстаушылары
«Транспортная наука и инновации», посвященная Посланию Президента РК Н.А. Назарбаева «Нҧрлы жол - путь в будущее»
216 болып табылатындар). Тҧтастай алғанда, Банктер ҥшін негізгі кредитор елдер ҥлестеріне 45,9 млрд. долл. жалпы берешек сомасының 23,76 % тиесілі Нидерландия жҽне Ҧлыбритания – 15,69 % болып табылады .
Ескертпе: [2] ҽдебиеті негізінде автор қҧрастырған.
Жалпы сыртқы борыштың ЖІҾ-ге қатынасы маңызды кҿрсеткіштердің бірі болып табылады. Оны салыстырмалы параметрлерге жатқызамыз. 2 кесте - Сыртқы борыштың салыстырмалы параметрлері
параметрлері ЖСБ-тың ЖІҾ-ге қатынасы(%-бен, фирмаарлық берешекті қоса) 48-ден аз 48-80 80-нен жоғары ЖСБ-тың ЖІҾ-ге қатынасы(%-бен, фирмаарлық берешекті қоспағанда) 132-ден аз 132-220
220-дан жоғары ЖСБ-тың тауарлар мен қызметтер экспортына қатынасы(%-бен, фирмааралық берешекті қоспағанда) 18-ден аз 18-30
30-дан жоғары Ескертпе: [1, 502 б.] ҽдебиетінен алынған.
ЖСБ-тың 2014 жылғы ЖІҾ-ге қатынасы 34,5% -ды, ал фирмааралық берешекті қоса есептегенде 67,3%-ды қҧрайды, тауарлар мен қызметтер экспортына қатынасы 71,4 жҽне сыйақы тҿлемдерінің қатынасы 5,4% болып отыр. Яғни бҧл дегеніміз қазіргі таңда ҚР жалпы сыртқы борыштары тҿмен берешек деңгейінде.
4 сурет - Жалпы сыртқы борыштың ЖІҾ-ге қатынасы Ескертпе: [2] ҽдебиеті негізінде автор қҧрастырған.
«Транспортная наука и инновации», посвященная Посланию Президента РК Н.А. Назарбаева «Нҧрлы жол - путь в будущее»
217 Республикада жалпы сыртқы борыштың ҿсу ҥрдісі сақталуда, 2014 жылдың ҥшінші тоқсанында оның кҿлемі 134,9 млрд. долларды қҧрап, ЖІҾ-ге шаққандағы оның ҥлесі 67,3% болды, бҧл ретте оның шекті мҿлшері халықаралық стандарттарда қабылданған шамадан 7,3%-ға асып кеткен. Жалпы сыртқы борыш қҧрылымында басқа секторлардың қарызы басым болып отыр. 2014 жылдың аяғында олардың кҿлемі 129,3 млрд. долларды немесе жалпы борыш кҿлемінің 95,5%-ын қҧрады.[3] Барлық елдердің сыртқы борышының жиынтығы бҥгінде 59,4 триллион АҚШ долларына тең болып отыр. Ҽлемдік борышкер елдер тізімінде Қазақстан 36-шы орында. Соңғы жылдары борыштың ішкі жалпы ҿнімге қатынасы 10 жыл бҧрынғы деңгейге дейін тҿмендепті. Атап айтқанда, мемлекеттік борыш 5 миллиард АҚШ долларын, квазимемле- кеттік сектордың борышы – 21, екінші деңгейдегі банктердің борышы – 8 жҽне корпоративтік сектордың борышы 90 миллиард АҚШ долларына жеткен. Сол 90 миллиард доллардың 60 миллиарды тікелей шетелдік инвестициялардың бір бҿлігі болып табылатын фирмааралық берешектің ҥлесіне тиесілі жҽне резиденттердің шетелдік қаты- сушылары мен тҽуелді кҽсіпорындарының алдындағы міндеттемелерін білдіреді.[4] Қорытындылай келе, Қазақстан қазіргі кезде халықаралық қаржы институттары ҥшін сенімді жҽне тартымды қарыз алушы болып табылады. Мҧнда елдің қаржы нарығындағы ресурстардың артылып қалуы мемлекеттік қарыз алу саясатын сыртқы нарықтардан ішкі нарықтарға қайта бағдарлау қажеттілігін мҽжбҥр етеді. Тіпті пайдасы аздау жағдайда да мҧндай саясат ең қолайлы кҿрінеді. Біріншіден, бҧл елдің қаржы нарығындағы ҿтімді қҧралдарының ҿткір тапшылық проблемасын тҿмендетуге мҥмкіндік береді. Екіншіден, қарызды ҿтеуге бағытталған бюджет қаражаты, Қазақстанда қалатын болады да елдің экономикасына жҧмыс істейтін болады. Сыртқы борыштың едҽуір айтарлықтай, сонымен бірге тҧрақты ҿсіп отыратын бҿлігін, ҧлттық компаниялардың міндеттемелері қҧрайды. Қолданыстағы заңдар бойынша, бҧл қарыз алуды ҚР-нің ҦБ мемлекеттің қарызына қоспайды. Мемлекеттік жҽне кепілдік берілген мемлекеттік қарызды тікелей басқару жҽне елдің жеке меншік қарызының қҧрылымын қалыптастыруды жанама басқаруды жҥзеге асыру ҥшін арнайы органды қҧру қажет. Мҧндай органның қажеттілігі сырттан қарыз алуды тікелей шектей шын мҽнінде мҥмкін болмайтынымен шартталған. Мҧндай қарыз алулар берілген агенттікті бҧл жҿнінде хабардар еткеннен кейін, сондай-ақ сырттан қарыз алуды резервтік талаптар мҿлшерлемесін есептеу базасына енгізу арқылы жҥзеге асырылуға тиіс. Мемлекет, қарыз алуды мемлекет немесе жеке кҽсіпорындар жҥзеге асыруына тҽуелсіз сенімді қарыз алушы беделін сақтап қалу ҥшін басқа елдер алдында ҿз субъектілерінің қарыз бойынша бақылауын жоғалтпауға тиіс.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1.
Қҧлпыбаев. С., Мельников В.Д. Қаржы негідері. Алматы: Оқулық, 2009 – 670 бет. Алматы, 18.02.13ж. 2.
статистикасы. Электронды ресурс. [Режим доступа]: http://www.nationalbank.kz/?docid=285 . Алматы, 18.02.15ж. 3.
порталы қоғамдық-саяси интернет басылым. 25 қаңтар, 2013 жыл. Электронды ресурс. [Режим доступа]: http://ult.kz/kz/article/view?id=1023. Алматы, 17.02.13ж. 4.
мамыр. Электронды ресурс. [Режим доступа]: http://www.egemen.kz/2012/05/15/335243/. Алматы, 25.02.13ж.
«Транспортная наука и инновации», посвященная Посланию Президента РК Н.А. Назарбаева «Нҧрлы жол - путь в будущее»
218
Купешова Б. К., аға оқытушы
Қазақстан Республикасының, Ресей
Федерациясының жҽне
Беларусь Республикасының басшылары Еуразиялық экономикалық одақ туралы шартқа қол қойып, соған сҽйкес мҽлімдеме жасауы ХХІ ғасырдағы Қазақстан экономикасының жаңа серпінмен дамуына жол ашты. Оған дейін ел экономикасын тиімді жолдармен дамыту тек республика территориясымен ғана шектеліп қалса, ендігі таңда, Еуразиялық Экономикалық Одақ кеңістігіне дейін экономика аясы ҧлғайды. Сол себепті де «жасыл экономика» Қазақстанның толғандыратын мҽселесі ғана емес, одаққа мҥше ҥш елдің де бірлесе отырып атқаратын қызметтерінің бірі болып отыр. «Жасыл» экономика дегеніміз табиғи қорларды тиімді пайдалану арқылы қоғамның ҽл-ауқатын сақтауға бағытталған, сондай-ақ соңғы пайдалану ҿнімдерін ҿндірістік циклге қайтаруды қамтамасыз ететін экономика. Ол экономиканың негізінде – таза технологиялар жатыр. Жасыл экономика тҧжырымдамасы бойынша мҧндай бастама еліміздегі бай табиғи қорларды барлау мен қолданудың тиімді жолдарын анықтай отырып, инфрақҧрылымды жетілдіруге септігін тигізеді. Оның нҽтижесінде мемлекетте экономикалық прогресс орын алып, Жалпы ішкі ҿнімнің ҿсуі, ел табыстарының ҧлғаюы, жҧмыссыздықты азайту, халық ҥшін жаңа жҧмыс орындарын қҧру тҽрізді оң ҿзгерістер жҥзеге асады. Қазіргі уақытта «жасыл экономиканы» дамытудың басым жеті бағыты айқындалып отыр, соның ең біріншісі ретінде – «Жаңартылатын энергия кҿздерін енгізуді» атап кҿрсете аламыз. Қазақстан Республикасы табиғи, пайдалы ресурс кҿздеріне бай екендігін ескере отырып, оларды ҧтымды қолдану, ары қарай сақтау - маңызды мҽселе. Мҧнай мен газ ең кҿп, ҽрі ең ірі энергия беруші болғанымен, уақыты келгенде сарқылуы заңды болып табылады. Сол себепті балама энергия кҿздерін табу ел болашағы ҥшін қарастырылуы қажет. Мемлекеттің аумағындағы кҿңіл толарлық экожҥйе, қҧнарлы жер қыртысы жҽне орман ресурсының болуы «жасыл экономиканы» дамытуды айтарлықтай арттырады [1].
Сурет 1 – Қазақстанның 2013 жылғы электроэнергетика кҿздері, пайызбен [Ескерту: сурет Автормен [2] ҽдебиет кҿзі негізінде қҧрастырылған] Сурет 1-ден
кҿріп отырғанымыздай, Қазақстан Республикасында электростанциялардың тҿрт негізгі тҥрімен 99,8% электроэнергетика ҿндіріледі, ал басқа балама кҿздерге 0,2%-дан тҿмен ҥлес келеді. Оның ішінде кҥн энергиясын Қазақстанда қолдану елеулітҥрде емес, себебі, кҥн шуағының жылдық ҧзақтығы 2200-3000 сағат жылына, ал орташа қуаттылығы 130 – 180 ВТ/м2. Мҧндай жағдай келесілер мҽселелермен байланысты: - Қазақстандағы электрикалық энергияның бағасы қатысты тҥрде тҿмен, сол себепті кҥн электростанцияларына жылу жҽне дизельдіктермен бҽсекелесу қиын;
«Транспортная наука и инновации», посвященная Посланию Президента РК Н.А. Назарбаева «Нҧрлы жол - путь в будущее»
219 - Қазақстанда жеке меншік кҥн элементтері мен батареяларын шығаратын жалғыз ҿндіріс орны бар. - мемлекетте бҧл саланы дамыту таяу жылдары ғана қолға алынды. [2] Қазақстандағы электростанциялардың типі бойынша ҿндірістің ең ауқымды бҿлігін жылу электростанциялары қҧрайды. Барлық жылу электростанциялары, қолданылатын отыннан тҽуелсіз, дҥниежҥзілік жылымыққа ҽкеліп соқтыратын кҿмірқышқыл газының аса ірі кҿлемін ауаға шығарады. Шетелдік ЖЭС-тармен салыстырғанда біздің елімізде сыртқа шығатын газдарды тиімді тазарту жҥйелері жоқ. Қазба байлықтарды салыстырмалы тҥрде арзан болғанына қарамастан, олар орны толмайтын табиғи байлық болып табылады. Қазіргі таңда ҽлемде негізгі энергетикалық ресурстар кҿмір (40%), мҧнай (27%) жҽне газ (21%). Кейбір бағалауларға сҽйкес, қазіргі кездегі тҧтыну қарқынымен ҽлемдік қор сҽйкесінше 270, 50 жҽне 70 жылдарға жетеді [3]. Елімізде «жасыл экономика» аясында кҿптеген жобалар жҥзеге асуда. Қазақстандық ғалымдар қазіргі кездегі аналогтарына қарағанда 7 есе мықты кҥш беретін жетілдірілген кҥн батареясын жасап шығарды. Бҧл ҿнертапқыштық ҽл-Фараби атындағы ҚазҦУ-де тҽжірибелік жҽне теориялық физиканың Ғылыми Зерттеу Институтының жартылай ҿткізгіштік қҧрылымдары технологиясы лабороториясында қҧрылған. Отандық фотопластина қуаттылығы 15 Ватт, ал шетелдік аналогтарды аталған кҿрсеткіш 2,2 ватттан аспайды. Мҧндай нҽтиже фотоэлементтің электрлік кедергіні елеулі кішірейту арқасында алынды. Технологияны жасау барысында ғалымдар зауыттық пластинаны негіз ретінде алып, оның ток ҿткізгіш схемасын ҿзгерткен. Бҧл жҥйе электроэнергияны біршама ҥнемдеуге мҥмкіндік бере отырып, энергияның кҿмекші кҿзі ретінде қойылады. Бір жер ҥйді толығымен электроэнергиямен қамтамасыз ету ҥшін он шаршы метр ауданды кҥн батареясы қажет. Сонымен қатар, қҧрылғы жылу энергиясын да ҿндіреді, ол арқылы тҧрғын ҥйді жылытуға болады. Ең тиімдісі, ауыл шаруашылық саласындағы қолданыс. Жобаның тиімділігіне қарамастан қазақстандық кҽсіпкерлер оны инвестицияландыруға қызығушылық білдірмеді. Отандық кҥн батареяларын ҿндіретін ҥлкен емес кҽсіпорын шығындар 2 жылда ҿтеледі деп қарастырылса да, ғылыми зерттемеге қаражат салуға бизнесмендер ынта кҿрсетпеді. Сонымен қатар, қазақстандық ҿнертабысқа шетелдік елдер кҿңіл бҿлді. Мысалы, Оңтҥстік Корея ғалымдарды қазақстандық технология бойынша кҥн батареяларын ҿндіру желісін жасауға шақырды [4]. Бҧл жобаны іске асыру инвестиция болмаудың арқасында тҧрғанымен, Қазақстандық-Ресейлік Кҿмір ҿндіруші «Богатырь Комир» компаниясы бірден тҽжірибесін іске асыруға кіріскендігін айтуға болады. 2013 жылы жазда Баянауыл Ҧлттық паркінің Жасыбай кҿлінің жағасында орналасқан «Березка» демалу орталығында кеншілер кҥн су жылытқыштарын жасап, қолданысқа енгізді. Кҥн су жылытқыштары - экологиялық таза ҿндіріс. Оларды халық арасында кҥн батареялары деп те атайды. Бҧл қҧрылғы бір сағат ішінде 5000 литр суды 45 градусқа дейін жылытуға қабілетті. Оны қҧруға кҽсіпорын 2,5 миллионнан аса теңге бҿлген. Экономисттердің айтуы бойынша шығындар бір жарым жыл ішінде ҿтеледі. Осылайша компания 2015 жылға дейін есептелген энергия сақтау бағдарламасының іске асырылуын жалғастырып отыр. Бҧл қҧжатқа сҽйкес жобаны жасап шығарудың жалпы мақсаты кҽсіпорынды энергия ҥнемдеу режиміне кҿшіру болып табылады. Аталған шарттар ресурстарды жоғары тиімділікпен пайдалануды, оларды қолданудың ҥлестік деңгейін тҿмендетуді қамтамасыз етеді. Бағдарлама жоғарыда қарастырылып ҿткен ел Президенті Н. Назарбаев ҧсынған Қазақстан Республикасын «жасыл» экономикаға кҿшіру тҧжырымдамасымен сҽйкестендірілген. Ол Қазақстан халқының ҿмір сапасын, дҽулеттілігін кҿтеру жҽне қоршаған ортаға кҥш тҥсіруді, табиғи ресурстардың деградациясын тҿмендетіп мемлекеттің жаңа формациядағы экономикаға кҿшу мақсатымен терең жҥйелік қайта қҧрылуларға негіз етіп қалыптастырады. «Богатырь
|