Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ

 
210 
Баяндауыш ретінде барлық  сөз таптары жұмсалады.     Дегенмен 
өзінің  семантикасы  жағынан  осы  қызметке  ең  бейім  сөздер  - 
етістіктер.  
Олар  предикативтік құрауға қатысатын  формаларды ( шақ, жақ, 
модальдық т. т. ) өзінің морфологиялық тұлғасы етіп алады.    
Көбіне  баяндауыш  қызметінде  –дыкі,  -ныкі,  -тыкі  жұрнақтарын 
жалғаған сөздер жұмсалады: Із арбанікі 
Баяндауыштар  құрамы  жағынан  дара,  күрделі  және    үйірлі   
болып  бөлінеді. 
Баяндауыш  мүшенің   басты  белгілері: 
1.Баяндауыш  мүше  предикативті  білдіретін  мүше  болғандықтан, 
ол  қай  сөз  табынан        жасалса  да,  шақтық  мағынаны  білдіруге  тиіс. 
Өйткені  шақтық  мағына-айтылатын  оқиғаның    болмысқа  қатысын 
анықтайтын  басты  компонент.  Осылай  болғандықтан  есім  сөздер 
баяндауыш  қызметінде  жұмсалғанда,  шақтық  мағына  арнаулы 
синтаксистік  амалдар  арқылы  үстеліп,  дербес  баяндауыштық  
формалар құралады: Ол – техник - Ол техник еді -Ол техник болады.  
2.  Баяндауыш  мүше  формаға  бай  келеді.  Сөйлемнің  стильдік 
түрленуі,  эмоциялық  мағына  үстеуі  көбіне  баяндауыштық  форма 
арқылы жүзеге асырылады.  Ол сөздердің морфологиялық тұлғаларын 
өздігінше  жұмсап  (Ол  шықсашы  үйден)  немесе  аналитикалық 
амалдарды  қатыстыру  арқылы  (жауды  дейсің,  келмек  түгіл  келеді) 
өздігінше дербес баяндауыштық формалар құрайды:  а) Егер көмекші 
компоненттердің 
тіркесуі 
негізгі 
сөздің 
морфологиялық, 
грамматикалық табиғатынан ерекше мағына үстеп тұрса. Мысалы, кең 
еді,  кең  екен…  баяндауыш  құрамындағы  еді    көмекші    сөзі    шақтық 
мағына  үстеп  тұр.  Шақтық  мағына  есім  сөздерге  тән  емес.  Олай 
болса,  еді  көмекші  етістігінің  бұл  жұмсалуы  есім  сөздің 
баяндауыштық  қызметіне  байланысты.  ә)  Көмекші  етістіктер  мен  
есімдер  сөз  табын  талғамай,  тек  сөздің  баяндауыштық  қызметінің 
ыңғайына  қарай  тіркесетін  болса.  Мысалы:  келген  білем,  жас  білем, 
қөрген екен, мол екен, алады екен, келейін деді, алып келді т.б. Мұндай 
жай,  әсіресе  модальдық  мағына  тудыратын  қөмекші  сөздердің 
жұмсалуына  тән.  б)  Көмекші  сөз  негізгі  сөз  сияқты  баяндауыштық 
тұлғада тұрып, соның үстіне  көмекшілік  қызмет  атқарса,   бұл  оның  
баяндауыштық  форма  болғаны:  көрді  болды,  көрді  боп  шықты, 
айтты  қылды,  өлеңдетті  дейсің  т.б.  в)  Баяндауыштық  форма 
қатарына  бір  сөздің  синтаксистік  тіркесу  тәсілімен  қайталанып 
жасалған түрі  жатады:  қөруі  қөрді, келгенім  келген, айтудай айтты. 
т.б.         

 
211 
3.  Дара  және  күрделі  сөздердің  баяндауыш  ретінде  жұмсалуы: 
Шөп көгерді, қөгере бастады, қөгеріп жатыр. Дала ақ сор (сор) т.т. 
сарқырады дейсің, жауды кеп, айтуы айтты, келгенді шығарды.   
4.  Баяндауыштың  формалары  алуан  түрлі,  әрі  көп  болғанмен,  
олардың көпшілігі бір негізгі мағынаны түрліше білдіру үшін қызмет 
етеді.  Сондықтан  баяндауыштарды  атқаратын  қызметіне,  білдіретін 
мағынасына қарай топтап тану керек.    
1.  Іс-әрекетті,  сапаны  болмысқа  шақ  жөнінен  қатынасын 
білдіретін баяндауыштар: келе жатыр, келді, (жүк) ауыр т.т. 
2.  Іс-әрекеттің  қарқынын  білдіретін  баяндауыштар  (жүгірді-ай 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: