Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ

 
257 
кемінде    үш    не    одан    да    көп    компоненттерден      құралып,  
жалғаулықты-жалғаулықсыз болып құрмаласа  береді. 
      Жалғаулықсыз салалас сөйлемдерде компоненттер бірлігі жай 
сөйлемдердің  мағыналық  жағынан  өзара  байланыстылығынан, 
шарттастылығынан,  интонация  тұтастығынан  және  компоненттер 
құрылысындағы  кейбір  ортақ    сиппаттардан  көрінеді.  Мағыналық 
жағынан  алғанда,  жалғаулықсыз  салалас  құрамына  енген  жай 
сөйлемдер бір-біріне жақын, өзара іліктес шарттас, мезгілдес, бірінің 
мағынасын  екіншісі  ашып,  саралап  түсіндіріп  тұруы  мұмкін.  Соның 
арқасында, алдыңғы жай сөйлем айтылғанда ойдың аяқталмағандығы, 
ой  жалғасы  барлығы  байқалып  тұрады.  Мысалы:  Ол  қасқа  айғырға 
қарай  ұмтыла  түсіп  еді,  Бақыт  тізгініне  жармаса  кетті 
(Х.Есенжанов).  Бұл    мысалда      бірінші  компоненттің      интонацияцы  
тиянақсыз  болып,  олардан  кейін  тағы  да  бірдеме  айтылу  қажеттігі 
байқалып  тұр,  компонент  мағыналары  да  өзара  бір-бірімен  тығыз 
байланысты:  Ол  қасқа  айғырға  қарай  ұмтыла  беріп  еді  деген 
компонент  өзінен  кейінгі  Бақыт  тізгінге  жармаса  кетті  деген 
сөйлемсіз аяқталған ойды білдіре алмайды. Өйткені сөйлем бүтіндігі, 
ой тұтастығы бір мезгілдің ішінде болған осы екі компоненттің бірігуі 
арқасында ғана жүзеге асады. Мағыналық және интонациялық бірлік, 
өзара  тығыз  байланыстылық  жалғаулықсыз  салалас  сөйлемнің  қай 
түрінде болса да кездеседі.      
     Жалғаулықсыз  салалас  сөйлем  компоненттерінің  бір-бірімен 
байланысу жолдары: 
     Құрмалас  сөйлемнің  басқа  түрлеріне  қарағанда,  жалғаулықсыз 
салалас сөйлем компоненттерінің бір-бірімен байланысы онша тығыз, 
берік  болмайды,  оларда  дербестік,  формальдық,  тиянақтылық  басым 
келеді. Жалғаулықсыз салалас сөйлемнің тек өзіне ғана тән меншікті 
баяндауыш  формасы  жоқ,  қалыпты  тиянақты  жай  сөйлемдер  де 
баяндауыш қызметінде қолданылатын сөз таптарының, формалардың 
қай-қайсылары 
болса 
да 
жалғаулықсыз 
салалас 
сөйлем 
компоненттерінің баяндауыштары бола алады.   
      1.Етістіктердің  ішінде  жалғаулықсыз  салаластың  бірінші 
компоненті  қызметінде  жиі  қолданылатындар  –еді,  екен,  емес 
көмекшілері.  Бұл  көмекшілерге  аяқталған  компоненттер  көбінесе 
интонациялық  жақтан  да,  мағынасы  жағынан  да  тиянақсыз  мәнде 
тұрады. Тілдік фактілерге қарағанда, жоғарыда аталған көмекшілерге 
аяқталған  жай  сөйлемдердің  көпшілігі  құрмалас  сөйлемнің 
компоненті болып келеді.  
    2. 
Жалғаулықсыз  салалас  сөйлем    компоненттерінің 
баяндауышы  сол  есімдігінен  болады.  Бұл  есімдік  алдыңғы  жай 
сөйлемнің  баяндауышы  функциясында  қолданылғанда,  формальдық 

 
258 
құбылыстарға  ұшырап,  сонша,  соншалық,  сондай,  соншама  болып 
айтылады.  Мысалы,  Тек  бір  ғана  тілегім  сол  –  сендер  тату 
болыңдаршы!  Бұл  сөйлемде  баяндауышы  сілтеу  есімдігінен  болған, 
компоненттері  іс–әрекет,  жай  күйді  өзі  баяндамайды,  кейінгі 
компонентте баяндалатындығын білдіреді, соған сілтейді. Мағыналық 
қатынастары  жағынан  бұлардың  барлық  түрлері  бірдей  емес.  Сол 
есімдігі  арқылы  құрмаласатын  салаластың  бірінші  компоненті 
жалпылауыштық,  сілтеу  мәнінде  айтылады  да,  екінші  конпоненті 
тұтасымен  бірінші  компоненттегі  бастауыштың  баяндауыштың 
функциясында, яғни сол есімдігінің орнына жұмсалады. Сенің жөнің 
бөлек  дегенім  сол  –  сен  сонау  жиналған  буынның  қайнаған 
ортасындасын  (М.Әуезов).    Салалас  құрмалас  сөйлемнің  бірінші 
компонентінің мағыналық, әсіресе, интонациялық жағынан аяқталмай 
тұруы  -  жалғаулықсыз  салалас  сөйлемнің  ең  негізгі  белгісі  болса, 
екіншіден, 
оның 
құрамындағы 
компоненттерді 
бір–бірімен 
байланыстырып, құрмаластыратын басты тәсіл болып табылады. 
      3.Жалғаулықсыз 
салалас 
сөйлемнің 
құрамындағы  
компоненттердің      бір-бірімен  құрмаластық  қатынасы  компонент 
баяндауыштарының  бірі  бастауышқа  ортақтасып  тұруы  арқылы 
да,    бір  сөздің  бірінші  компонентте  де,  екініші  компонентте  де 
қайталанып  айтылуы    арқылы    жалғаулықсыз    салалас    жасалады. 
Мысалы, Інісі оған жәбірлеген жоқ, ұзай берген ағасының желкесіне 
ай  сәулесін  түсірем  деп,  әурелеген  бойы  қала  берді  (Ғ.Мүсірепов). 
Сөйлемдегі  бастапқы  компоненттегі  інісі  деген  бір  бастауышқа  ғана 
ортақтасып,  сол  арқылы  компоненттер  бірлігі,  ой  тұтастығы 
қамтамасыз  етіліп  тұр.    Жолдасын  таппаған  ер  азады,  басшысын 
таппаған  ел  азады.  Тұғырына  саңғыған  сұңқар  оңбас,  үйірінен 
қаңғыған  тұлпар  оңбас.  Еңбек  ерлікке  жеткізер,  ерлік  елдікке 
жеткізер.  (Мақал).  Мұнда  да    компоненттер  бірлігі,  олардың  өзара 
байланыстылығы  әр  салалас  сөйлемнің  бірінші  компоненттерінде 
айтылған  сөздің  екінші  компоненттерінде  функцияларды  қайталап 
айтылулары арқылы қамтамасыз етілген.  
      4.Салалас 
құрмалас 
сөйлемнің 
мұндай 
құрылыстағы 
түрлерінде  кейде  алдыңғы  компонентте  айтылған  сөздің  орнына 
екінші компонентте есімдік қолданылуы да мүмкін. Мысалы: Омбыға 
оқуға  бару  үшін  маған  облыстан  қағаз  керек,  соны  бергісі  келмеген 
Сейтақты  Боржабай  жалынып  әрең  көндірді.  (С.Мұқанов)  деген 
құрмалас  сөйлемде  бірінші  компоненттегі      куәлік  қағаз  екінші 
компонентте  ол  сөздің  өзін  қайталамай,  оның  орнына  соны  деген 
сілтеу есімдігін қолданылған. 
      5. Бірнеше жай сөйлемдердің бір ғана бастауышқа немесе бір   
баяндауышқа    ортақтасып  барып  құрмаласуы  жалғаулықсыз  салалас  

 
259 
сөйлем   жасайды. Мысалы,  Ер Төстік беліне садақ байлайды, қолына 
таяқ алады, аяғына темір етік киеді, ай жүреді, жыл жүреді, талай 
елді,  талай  жерді  аралайды.  Таяқ  тайға  жеткізер,  Тай  құнанға 
жеткізер,  Құнан  атқа  жеткізер,  Ат  мұратқа  жеткізер    (Мақал). 
Мысалдағы  алты жай сөйлем  Ер Төстік деген бір ғана  бастауышқа  
ортақтасып  тұрса,  екінші    мысалдағы      жай  сөйлемдердің  бірлігін  
өзара  құрмаластырып  тұрған  жеткізер  деген  бір  сөздің  төрт  жай 
сөйлемнің  төртеуіне  де  баяндауыш  болып,  қайталып  айтылуы. 
Баяндауыштары  қайталап  айтылған  бір  сөзден  болған  жалғаулықсыз 
салалас  сөйлемнің  компоненттері  кейде  ықшамдалып,  өзара 
сыйыстырылып 
айтылады. 
Ондай 
ықшамдаулар 
алдыңғы 
компоненттің  баяндауышы  айтылмай,  түсіріліп  қалдырылуы  арқылы 
жасалып,    күрделенген      жай    сөйлемге    айналады.    Бірақ  бұлар 
құрылысы  жағынан  жай  сөйлем  болғанмен,  мағыналары  жағынан 
әрқайсысынада  бір-бір  күрделі  ойдың  барлығы,  компоненттер 
баяндауыштарының жасырын екендігі байқалып тұрады.  
      6.  Жалғаулықсыз  іргелес  құрмаласатын  жай  сөйлемдерді  бір-
бірімен  байланыстыруда  баяндауыштардың  жақтық,  шақтық  сан 
мөлшерлік жақтарынан бірыңғай, біртектес болып келулері арқылы  
жалғаулықсыз  салалас  жасалады.     
Құбылып бурыл гүлдеді, 
Табаны жерге тимеді, 
Тау мен тасты көрмеді, 
Төрт аяқты сермеді, 
Тер шыққан соң өрледі. 
Адырды көзі көрмеді, 
Көлденең жатқан көк тасты  
Тікпен тиген тұяғы  
Саз балшықтай иледі.  («Қобыланды батыр») 
Жеті жай сөйлемнен құралған бұл шумақтың басын қосып тұрған 
ритмикалық  бірлік  жай  сөйлемдердің  баяндауышы  болған 
етістіктердің  бірыңғай  жақтық,  бірыңғай  шақтық  мағынада  
айтылулары арқылы берілген.   

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: