Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ

 
263 
жарық көрген алғашқы зерттеулерден бастап сөз болып келеді. Бірақ 
терминдік  жағынан  болсын,  жасалу  жолдарын  айқындау  жағынан 
болсын  әр  зерттеуші  әр  кезеңде  әр  түрлі  пікір  білдірген.  
А.Байттұрсынұлы  оқу  құралдарында  салаластың  бұл  түріне 
«қайырыңқы салалас сөйлем» деп атаған да, оған «соңғысы алдыңғы 
сөйлемге қарсы мағыналы болып қиысады» деген анықтама берген.   
      Қарсылықты  салалас  қайшы  мәнді  жалғаулықтардың    дәнекерлігі 
арқылы  да,  жалғаулықсыз  да  жасалады.  Компоненттерді  бір-бірімен 
ұштастырып,  олар  арасындағы  мағыналық  қатынасты  айқындай, 
дәлелдей  түсетін  дәнекерлер  қатарына  бірақ,  дегенмен,  әйтсе  де, 
алайда,  солай  болғанмен  деген  жалғаулықтар  және  жалғаулық  мәнді 
сөздер  жатады.  Бұл  дәнекерлер  екі  компонент  арсында  келеді  де, 
өздерінен  кейінгі  сөйлем  құрамына  енеді.  Мысалы:  Онша  үлкен 
төрелігім жоқ, әйтсе де айтып қараңыз (Б.Майлин).   
 Жай  сөйлемдерді  құрмаластыру  функциясында  қолданылғанда 
қарсылық мәнді өзгешеліктері жоқ, бірінің орына бірі қолдана береді.   
        Мағыналары  бір-біріне  қайшы  келетін  жай  сөйлемдер  кейде  ал 
жалғаулығы арқылы да құрмаласады. Мысалы: Ондай студенттер көп 
кездеседі,  ал  ана  доктар  бақытты  кісіге  ғана  кездеседі.  Салаластың 
сөйлемнің мұндай түріндегі қарсылықты мағына екі түрлі құбылысты, 
затты,  іс-әрекетті,  көрністі  салыстыра  баяндауға  негізделеді. 
Сондықтан  ал  жалғаулығы  арқылы  құрмаластын  жай  сөйлемдер 
барлық  жағдайда да қайшы мәнді айтыла бермейді. Мысалы: Әрине, 
кескін-кейіп күн нұрымен жайнар еді, ал тұла бойын көктем  шуағы 
жайлар  еді  (М.  Әуезов),  -  дегенде  жай  сөйлемдер  бір-біріне 
мағыналары  қайшы  әректтерді  баяндап  тұрған  жоқ,  жарыса  қатар 
болған екі түрлі жайды білдіріп тұр. 
     Компоненттердің  мағыналық  қатынастары  жағынан  қарсылықты 
салаластың  жалғаулықты  түрі  мен  жалғаулықсыз  түрі  арсында 
ешқандай өзгешелік жоқ.    
      Компонеттер мағынасы арасындағы қайшылық түрлі  болады:  
     1.  Заттың,  құбылыстың  бұрынғысы  мен  қазіргі  күйін  қарсы 
қою  арқылы    салыстырады.  Мысалы,    Бұрын  бай  еді,  болыстыққа 
таласамын деумен-ақ, малын құртып алды. (Б.Майлин)   
      2.  Бірінші  компоненттегі  субъектінің  іс-әрекетіне,  ой-ниетіне 
екінші компоненттегі субъектінің әрекеті, ісі қайшы келеді. Мысалы,  
Қасындағы ұсақ қыздар мен қалыңдықта күліп алдаусыратпақ болып 
еді, Абай мен Ербол оған көнген жоқ. (М.Әуезов)   
      Талғаулы  салалас  сөйлем.  Салаластың  бұл  түрі  А.Байтұрсынұлы 
еңбегінде  «айырыңқы  салалас»  деп  аталған,    Қ.Жұбановтың 
басқарумен  1936  жылы  шығарылған  мекткп  бағдарламасында 
«Талғама салалас» делінген.     

 
264 
       Талғаулы салаластың осы атқа ие болып, мағыналық жағынан да, 
жасалу  жағынан  да  бір  ізге  келуі  1939  жылы  шығарылған  «Қазақ 
тілінің грамматикасы» атты мектеп оқулығынан басталады.  
       Талғаулы  салалас  сөйлемде  оның  компонентерінде  баяндалған 
әрекетердің  екшеліп,  талғанып  бірінің  ғана  болатындығын  немесе 
болу керектігі баяндалады. 
       Талғаулы  салаластың  компонентері,  салалас  құрмаластың  басқа 
түрлерінде емес, тек интонациялық жағынан ғана болмаса, мағыналық 
жағынан бір-бірінен тәуелсіз дербес әрекеттерді баяндайды. Мысалы: 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: