Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі «Өрлеу» Ұлттық біліктілікті арттыру орталығЫ» АҚ филиалы

166 
 
 8.Нуржанов  Б.Г.Модерн.  «Постмодерн.  Культура».  -  Алматы:  «Онер», 
2012.-336 стр. 
Трилогия Ильяса Есенберлина «Кочевники» в аспекте национальной идеи 
«Мәңгілік ел» 
С.М.Романенко  
Казахстан, г. Петропавловск, ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по СКО  
 
В Республике Казахстан большое внимание уделяется патриотическому и 
гражданскому  воспитанию  учащейся  молодежи.  Мы  предприняли  анализ 
(научный  проект  по  литературе)  национальной  эпопеи  Ильяса  Есенберлина    в 
аспекте национальной идеи «Мәңгілік ел». 
В  2015  году  мы  отметили  100-летие  И.  Есенберлина  и    республиканская 
акция  «Одна  страна -  одна  книга»  2015  года  посвящена  этому  роману 
писателя.    Книгу,  по  словам  Президента,  «отличают  эпический  размах, 
динамизм  действия,  живые  и  неповторимые  образы  выдающихся  деятелей 
казахской  истории,  точный  и  выразительный  язык»,  т.е.  она  имеет 
безусловную  ценность  и  с  точки  зрения  социально-общественной,  и    - 
литературной. В независимом Казахстане, отметившем в этом году 20-летие 
Конституции,  очень  многие  размышляют  о  судьбах  государства  и  его 
основного  закона.  550  лет  казахской  государственности  тоже  заставляют 
задуматься  об  уроках истории.  Возможно, что выбор  трилогии «Кочевники» 
связан и с этим значимым юбилеем.   
В  1976  году казахский  писатель  Ильяс  Есенберлин  завершил  работу  над 
исторической  эпопеей,  главная  тема  которой    -  путь    казахского  народа,  его 
«степная  одиссея», его  поиск  «жерұйык».    В  настоящей  работе  мы, обозначая 
духовные ориентиры кочевников, покажем облик казахской государственности, 
запечатленный в художественном произведении.  Автор поставил перед собой 
задачу:    показать  в  романе  народный  взгляд  на  историю,  народные 
представления  о  нравственном  идеале,  народные  бытовые  обычаи.    В  связи  с 
этим он преднамеренно/непреднамеренно обратился к эпической традиции.  
В  эпосе  показывается  движение  к  идеалу,  гармоничному  и 
благополучному  состоянию  мира  и  человека  (эпическая  гармония  и 
соразмерность),  в  эпопее  –  движение  народов  и  человечества.    Это  закон 
истории и жанра одновременно.  «Кочевники» -  это история идеала казахского 
народа.    Казахи  в  книге  –  степной  Одиссей,  восстанавливающий  путь  домой, 
Коркыт,  ищущий  место,  где  есть  жизнь,  а  не  могила. 
Теглайн 
фильма  по 
мотивам  романа  неслучаен: «Каждый  воин,  каждый  народ,  каждая  любовь 
должны иметь своё отечество».  
Исторический роман-трилогия «Кочевники» стилизован под фольклорный 
эпос  казахского  народа  «жыр»,  который  отличает    широкий  охват  времени  и 
пространства  (в  эпических  циклах);  конкретизация  времени  и  пространства  в 
отличие  от  мифологического;  эпический  синкретизм  -    целостная 
(нерасчлененная)  картина  эпического  мира  как  «всё  во  всем»:  изображение 

167 
 
национального  характера  через    богов  и  первопредков  (в  архаическом  эпосе)  
идеальных  героев  (в  архаическом  и  классическом),  собирательность  образов, 
воплощающих  идеалы  народа;  единство  людей  в  эпосе:  один  за  всех  и  все  за 
одного;  стремление  к  гармоничному  состоянию,  близкому  к  идеалу; 
гиперболизация;  манипулятивность;  повествование  гомеровского  типа  «без 
гнева»;  стилистическое  и  циклическое  развертывание.    Все  перечисленные 
эпические  ориентиры  произведения  заслуживают  отдельного  разговора,  но  в 
аспекте духовного пути нации нам представляется наиболее важным обратить 
внимание  на  мифологический  текст  в  романе.  Поскольку  универсальность 
мифологических  образов  (мифологем)  проверена  временем,  они  воплощают 
некие  сущности,  значимые  и  способные  к  семантическому  расширению 
конфликты.  Усвоенный  миф  становиться  своеобразным  ориентиром,  как  в 
жизненной  практике,  так  и  в  художественной  деятельности.  Миф  оставляет 
образцы  для  подражания,  он  способен  воспроизводиться  в  иных 
обстоятельствах и ситуациях, повторяться и варьироваться.   Мифологические 
черты  в  эпических  жанрах  имманентны  произведениям,  что  объясняется   
«генетической» 
связью 
с 
фольклорным 
эпосом, 
где 
мифологемы 
функционируют  как  «рудименты»  древнего  мировоззрения  и      как  способ 
поэтизации.  В рамках выступления мы рассмотрим  конкретную мифологему 
«дан».  
Дан  –  путь,  по  определению  В.Н.Топорова,  это    -  «образ  связи  между 
двумя  отмеченными  точками  пространства  в  мифопоэтической  и  религиозной 
моделях  мира. В  пути  выделяется начало  (исходный  пункт),  конец  пути  (цель 
пути),  кульминационный  момент  пути  и  некоторые  участники  пути»[1,  23]. 
«Дан»  играет  принципиальную  роль  в  воплощении  каждой  души  и  целого 
народа:  это  дорога,  следуя  которой  развиваются  люди;  но  это  также  и  некие 
«исток и основа», с которых начинается нравственное «образование» человека. 
Наиболее  распространенным  символом  «дана»  является  змея,  но  также 
«спирали», «нити», «лабиринт», и т. д. В этом свете становится также и более 
понятным  символизм  ткани,  выражающий  идею  образования  сложной 
физической  структуры  на  основе  некоего  первичного  простого  элемента 
(«дана»).   
В  казахском  фольклоре  мифологема  «дан»,  по  нашему  мнению,  
воплощена  в    изображении  элемента  «кошкар-мюиз».  Литературовед  и 
культуролог М. М. Ауэзов предположил, что связанные между собой арабески 
этого орнамента – это пути кочевий, символизирующие вечное возрождение и 
возвращение  народа  [2,  87].    В  романе  «дан»  воплощается  в  самом  пути 
кочевых родов через время и пространство, которые, как грек Одиссей, должны 
найти  свой  крепкий  корень  смоковницы,    удержаться  на  нем,  затем  поймать 
сломанную  мачту  и  киль,  и  выплыть  все-таки  из  моря  забвения,  преодолеть 
беспамятство, не утратить верного ритма и верного направления, то есть двух 
факторов,  играющих,  как  нам  кажется,  принципиальную  роль  в  процессе 
«возвращения к жизни». В трилогии несколько раз находим упоминание одних 
и тех же мест, в принципе, можно составить карту  кочевий: вынужденных или 

168 
 
планируемых.    Это  материализация  мифологемы  «дан»,  повторяющейся  и 
варьирующейся.  
Первый  «элемент»  орнамента    -  это  разрыв  с  Золотой  Ордой  ханов 
Жанибека  и  Керея  и  становление  собственной  законной  государственности. 
Этот  «виток»  пути  оказывается  образцовым,  как  и  ханы  становятся  – 
идеальными правителями. Именно в этом «круге» писатель раскрывает четкую 
программу  нраственно-духовной  ориентации  как  простого  казаха  – 
представителя «импрама», так и торе – родовой элиты кочевников.   
Почему  ханы  Белой  Орды  стали  ключевыми  фигурами  исторического 
романа,  а  значит,  по  мнению  автора  трилогии,  идеальными  правителями, 
несущими  бремя  власти?      Причина  в  том,  что  становление  Белой  орды 
происходило  без  нарушения  наиважнейших  нравственных  норм,  в  строгом 
следовании духовным ориентирам. Путь кочевников – белый путь, т.е. чистый 
и светлый.  
В  художественном  пространстве  романа  можно  отметить  важнейшие 
черты идеальной государственности, осуществленной ханом Жанибеком:  
-  соблюдение  народа  жезлом  железным,  одновременно  милуя,  но  и 
понуждая; 
-  каждый  достойно  выполняет  свои  обязанности:  хан  справедливо 
руководит,  забыв  о  личном,  купец  доставляет  товар,  батыр  соблюдает  мир  и 
покой  земли,  обороняет  от  врагов;  бий  правит  суд,  устрояет  землю  по  слову 
хана своего; жырау и акыны, указуя на прошлое родины, нравственно поучают 
народ,  чтобы  даже    самому  хану    не  впасть      в  пагубные  заблужденья,  не 
истощить землю;  
-  старшие (аксакалы) наставляют и учат добру;  
- знатные (чингизиды, «белая кость» - «ақ сүйек») не возвеличиваются, но 
с  любовью,  как  родители,  взирают  на  импрам,  чтобы  простые  люди  не 
чувствовали себя сиротами; 
- жена любит мужа, а муж блюдет и наставляет жену;  
- дети чтят родителей;  
- народ чтит ханов и султанов, а они со всей ответственностью заботятся  о 
народе;  
-    народ    един,  от  последнего  черного  чабана  до  торе,  и  основанием,  
истоком и защитой единства должен быть хан.  
Ханы  Жанибек  и  Керей  почувствовали  в  своем  народе  сокрытые  силы, 
позволившие ему возродиться после долгой узурпации подобно заговоренному 
мечу,  и  стали  во  главе  национального  движения,  взяв  на  себя  огромную 
ответственность  за  судьбу  всех  и  каждого  в  отдельности.    Они  старались 
позаботиться  и  о  том,  чтобы  потомки  после  них  удержали  созданное,  не 
разрушили. Однако следующий «элемент орнамента» видоизменился.  
      Потомки пренебрегли тем,  чем скрепляется государство, что держит и 
соединяет  народ,  что  через  годы,  через  смерти,  от  прадедов  к    внукам 
ненарушимо.  Не стало предела произволу власть имущих, на чем основывается 
краеугольный  камень  всякого  бытия  народного.  Хан  Бурундук  тому  яркое 
подтверждение.  Чем и почему созиждены государства, что заставляет кровью 

169 
 
отстаивать рубежи земли своей, почему и зачем соединены между собою, в чем 
и что выше всякой власти, где основа того, на чем стоит наша земля, - все это 
было попрано правителями. Увлекшись политическими, личными и брачными 
интригами,    они    не    удержали  от  распада  казахский  народ,  будучи  при  этом 
способными  и  умными.    Они  допустили  междоусобную  брань  перед  внешней 
угрозой (контайчи), забыв о важнейших духовных ориентирах:  
первое  –  сугубое  единение  всего    твоего  народа  в  дружбе,  сами  ханы 
встали вне народа, над ними;   
второе – уважение к родной старине, к обычаям и заветам предков, о чем 
неустанно повторяли жырау, но ханы были глухи;  
 третье  –  всегда  находить  опору  в  большинстве  твоего  народа,  в 
тружениках,  в честных и преданных патриотах, батырах «черной кости».  
 Понятно,  что  хан  не  может    всем  угодить,  но  если  слушать  только  
немногих за счет многих, устоять невозможно.  
Идеальное  состояние  народа  –  мир,  представлялся,  по  нашему  мнению, 
казахскому  классику  и  создателю  народной  эпопеи  так:  1)  почитание  законов 
как  основы  единства  народа,  2)  радость  не  в  войне,  а  в  каждодневном  труде, 
неустанно  умножающем  богатство  своё  и  своей  земли,  3)  скотоводство; 
поскольку  скотоводство  –  «самая  суть»  казахского  народа;  4)  открытость 
сиянию  высоких  истин,  что  выражается,  например,  в  женских  именах,  5) 
гостеприимность,  дружелюбие  по  отношению  к  другим  народам,  главная  и 
самая выразительная черта гостеприимства   – обычай возвращать домой всех, 
кого  бурей  забросило  на  их  «остров»,  т.е.  никаких  пленных  и  рабов;  5) 
уважение к женщине-матери, сестре, жене; 6) почитание старших  и мудрых.  
Итак,  как  мы  можем  убедиться,  казахи  в  романе  во  всех  отношениях 
представляют  собой  практически  диаметральную  противоположность  этому 
идеальному  состоянию,  исключая  период  правления  Жанибека,  –  это  два 
разных типа состояния народа, взятых в своем логическом пределе.  
Мифологема «дан» помогает автору доказать, что движение сбилось с пути 
потому, 
что 
носители 
народного 
духа 
пренебрегали 
ценностями, 
реализованными в отдельные периоды жизни народа.  Хан – зол,  бий – свиреп, 
раб  –  ленив  и  лукав,  воин  –  робок  в  бою  и  завистлив,    сын  не  в  отца,  и 
действуют  врозь,  и  вражда  у  меньших  на  больших,  а  у  знатных  к  меньшим  – 
вот, что показывает        И. Есенберлин в реальности.  Тогда гибнет народ,  весь 
–  и  знатные,  и  простые.  И  ничто  и  никто,  кажется,    не  сможет  уже  спасти 
народа. Погибнет он, расточится по земле.  
Путь  к  своему  отечеству  оказывается  очень  сложным.  Почему  народ  не 
смог  достичь  эпического  мира?  Почему  ослабли  ханы  и  начали  суетиться, 
почему страдает и голодает маленький человек, почем тоскливо течет по земле 
казахов  «Елим-ай»?  По  нашему  мнению,  это  связано  с  тем,  что  ханы  (как  мы 
помним ответственные за соблюдение закона) разорвали связь с родной землей, 
но  чуть  она  начинала  восстанавливаться  вновь  проходила  кровавая  резня.  
Смотрят  только  себе  под  ноги,  именно  поэтому    в  поднебесье  не  могут 
подняться.  Бегут  подальше  от  проблем,  а  на  родине  множат  смерть, 
кровопролитие, женские слезы.  Особенно интересен образ Аблай-хана (XVIII 

170 
 
век),  мать  которого  автор  не  показывает,  но,    напротив,  подчеркивает  его 
сиротство.  В  таком  положении  человека  ожидает  два  пути  –  поиск  родины, 
желание  обрести  семью  или  отчужденности  и  сосредоточенности  на  себе. 
Аблай  парадоксальным  образом  совмещает  эти  два  состояние,  причем  второе 
побеждает  и  доминирует  даже  в  его  внуке  Кенесары.  Аблай  не  показан  ни 
влюбленным, ни умиленным, ни растроенным. Никого не любит и не жалеет – 
показательно (в отличие от фильма с романтической историей любви к Гаухар). 
Больше  ни  в  одном  из  выведенных  образов  ханов  или  султанов  такого  нет. 
Кстати,  у  Кенесары  сердце  всё  же  более  живое  –  чувство  к  Кунимжан  (своей 
байбише)  он,  по  версии  Есенберлина,  пронес  через  всю  жизнь.  Женщины  в 
романе часто являются наставительницами и путеводительницами, причем не в 
политическом  или  военном  отношении,  а  именно  в  нравственном.  Например, 
Жахан-бике,  мать  Касыма,  его  клятва  матери,  которую  он  не  сдержал,  судьба 
Акторгын, жены Хакназара и Таукеля).  А чувства к матери и жене могли бы 
стать основой возвращения на путь-дан Жанибека. 
Если облачаемый властью (хан, поднимаемый на белой кошме, омываемый 
молоком  белых  кобылиц),  т.е.  посвящаемый,  не  уделяет  должного  внимания 
родине, семье, в самом широком смысле этого слова, то это может привести к 
утрате  направления  и  не  произойдет  «возвращение  к  жизни»,  т.е.  можно 
вступить  на  путь  жестокого  кровопролития  во  имя  якобы  «великой»  цели  и 
стать  живым  мертвецом,  а  женщин  превратить  в  жезтырнаков,  стенающих 
рабынь, вдов и сирот, рвущих на себе волосы.  
Правители  в  романе    теряют  направление  (совесть,  духовность,  мораль), 
обращаются в кровопийц (после убийства ханом Аблаем Кровавым женщины и 
грудного  ребенка  во  дворце  хакима  Туркестана  кровь  выступила  на  камнях 
мавзолея Ходжи Амеда Ясави).  
Возможно, сейчас Казахстан, реализующий Нурлы жол, воплощает мечту 
предков,  в  том  числе  и  писателя  И.Есенберлина,  автора  романа  о  пути 
казахского народа «Кочевники». Мы пришли, к новому историческому витку и 
получается, что национальная идея, как заговоренный меч,  вновь возродилась.   
Хана Хакназар, размышляя о Степи,  сказал: «Чего только не видела она, 
каких  потрясений  не  пережила  за  свою  многовековую  историю!  Кажется,  не 
было на земле завоевателей, которые не прошли бы по ней огнем и мечом. Но, 
как примятая копытами трава, снова расправлялся и оживал народ. Да, покуда 
корни  в  родной  земле,  не  вырвать,  не  вытоптать  его.  Снова  и  снова  оживет 
он!..»  [3].    И  другое  сравнение  тоже  очень  показательно:  Касым-хан  спросил 
Онай-батыра:  
  «  -  На  что  похож  этот  народ?  -  спросил  он,  указывая  на  летящих  мимо 
всадников. Склонив копья, мчались они, словно буря, и от сотен тысяч копыт 
дрожала земля под ногами.  
- На заговоренный меч похожи они...» [3].  
Это  бессмертие  народа,  возвращение  к  жизни,  обретение  независимости. 
Мы,  наконец,    встали  на  тот  путь,  который  нам  было  трудно  осуществить.  
Главное, снова не сбиться, чтобы орнамент «кошкар-мюиз» дан-путь потомков 
кочевников  был  ровным  и  красивым.  Возможно,    одним  из  духовных 

171 
 
ориентиров на этом пути станет роман И. Есенберлина «Кочевники», поскольку 
опора  на  историю  –  свет,  который  нам  необходим,  как  двигающемуся  по 
незнакомой местности в ночи человеку.     
 
Список использованной литературы: 
 
1.
 
Топоров В.Н. Пространство и текст // Текст: семантика и структура. 
М., 1983.  
2.
 
Ауэзов М.М. Времен связующая нить…Алма-Ата, 1972.  
3.
 
Есенберлин 
И. 
Кочевники. 
[Режим 
доступа  
http://royallib.com/read/esenberlin_ilyas/zagovorenniy_mech_kochevniki___1.html#
1024000 (Дата обращения 30.05.16)]
  
 
  
 
 

172 
 
VI.«100 НАҚТЫ ҚАДАМ» ҰЛТТЫҚ ЖОСПАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ 
АЯСЫНДАҒЫ «МӘҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯСЫНЫҢ БІЛІМ БЕРУ 
ЖҮЙЕСІНЕ ЕНГІЗІЛУ СТРАТЕГИЯСЫ МЕН ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛУЫ 
«Мәңгілік ел» жалпыұлттық идеясын «Халықтық МЕМ» арқылы 
идеологияға айналдыру 
Г.Б. Нұрадин 
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, филос. ғ.к., доцент 
 
Мемлекеттік маңызы бар идеялар ішіндегі шоқтығы биігі - «Мәңгілік Ел» 
ұлттық идеясы. Ұлттық сипаттағы бұл идеяның идеологияға айналуы үшін жан-
жақты  ойластырылған  жүйелі  жұмыс  керек.  Әрбір  идеяның  танымалдылығы 
мен өміршеңдігін түзетін түрлі сатылар біртұтас, әрі бірегей жүйеге айналады. 
Кез-келген  идея  идеологияға  айнала  алмайды,  ал  идеологияға  айналған  идея 
шын мәнінде мәңгілік бола алады. «Мәңгілік» деген сөз қарапайым тұрмыстық 
сана  үшін  болымды  емес,  себебі  ол  мүмкін  емес.  Тірі  жандылар  ішіндегі  ең 
ақылды,  ақылының  деңгейіне  сай  айлалы  адамның  өмірі  де  өлшеулі.  Ал, 
жоғарғы  таза  сана  үшін  адам  емес  адамзат  мәңгілік,  табиғат  емес  тылсым 
мәңгілік.  «Мәңгілік»  болмысқа  айналу  үшін  оның  сабақтасқан  атрибуттары 
талқыға түсіп тұрмыстық санаға тән қалыпқа енуі тиіс. Демек, таза санаға тән 
«мәңгілік» ұғымын, тұрмыстық санаға аударып көрелік:  
«мәңгілік» - ол «тұрақтылық»; 
«мәңгілік» - ол «тұтастық»; 
«мәңгілік» - ол «татулық»; 
«мәңгілік» - ол «түсіністік». 
Бұл  аталмыш  сатылардың  басы  «түсіністік».  Әрбір  адам  ең  бірінші 
адамзаттың  ұрпағы,  адамзаттың  алтын  бастауы  бір.  Оны  дін  дәлелдеп  бере 
алады. Бір адамның екінші бір адамды жек көруі, бір ұлттың екінші бір ұлтты 
ұнатпауы сол адамның өзін-өзі жек көруі мен өз ұлтында ұнатпауын білдіреді. 
Мұндай жағдаятты мәдени релятивизм ғылыми тұрғыдан негіздеп бере алады. 
Абстаркты  ойға  жүгінсек,  ауылдағы  адамдардан  қаладағы  адамдардың  саны 
көп. Мехико, Токио, Пекин, Москва, Нью-Йорк сынды агломерациялық қалалар 
бірнеше  мемлекет  халқын  қамтиды.  Адамдардың  бір  жерге  тым  тығыз 
шоғырлануы олардың бірге өмір сүруге деген ыңғайлылығы мен қолайлылығын 
мегзейді.  Мұндай  қарым-қатынас  міндетті  түрді  түсіністікті  талап  етеді. 
Қабатты үйлерде бір-бірімен жапсырмалас үйлерде қоян-қолтық тұрып жатқан 
адамдар  ортақ  бір  ережеге  бағынады.  Дәл  осы  бағыныштылық  адамдарды 
түсіністікке  алып  келеді.  Түсіністіктің  шекарасы  кеңейіп  «татулыққа» 
айналады.  
Татулық  -  бейбітшіліктің  кепілі,  себебі  ол  бейбітшілікті  қорғайды, 
сондықтанда  басты  ингредиент  ретінде  қызмет  етеді.  Тату-тәтті  өмір  сүру 
дегеніміз конфликтен ада болу, лаңкестікке жол бермеу деген мағынаға саяды. 
Әлем  халықтарының  ортақ  проблемасына  айналған  татулық  ізгілікті  ойға 
жетелейді, тұтастықты қалайды. 

173 
 
Тұтастық  -  белгілі  бір  фундаменталды  заңдылықтардың  объективті 
шындығы,  сондықтанда  ол  интеграция  формасына  ие.  Интеграция  формасы 
универсалды,  тіпті  тұтастықтың  өзі  интеграцияның  арқасында  ғана  болымды 
бола алады. Сондықтан да «Мәңгілік Ел» болу үшін «Қазақстандық» деген бір 
ұғымға  бірігіп,  тұтастықты  құру  абзал.  Дәл  осындай  тұтастық  ғана 
тұрақтылықты  мәнді  етеді.  Тұрақтылық  әрбір  отбасы  мүшесінен  басталып, 
қоғамдық  сипатқа  дейін  жетеді.  Осы  ойды  реалдылыққа  жеткізетін  көптеген 
факторлардың  бірі  жалпыға  бірдей  «Қазақстандық»  имиджін  қалыптастыру. 
Әрбір  ҚР  азаматының  өз  азаматтылығын  шын  мәнінде  мақтан  етуі  және  ел 
дамуы үшін барын салуы, әлем халықтары арасында «Мен, Қазақстандықпын!» 
деген  жоғары  санатты  атау  қалаптастыруы.  Бұл  біздің  бірлігімізді  нығайтып, 
ұлтаралық  қатынастар  жағдаяттарын  жақсартып  қана  қоймай,  әлем 
халықтарының  арасында  өзімізді  ерекшелеуге  мүмкіндік  береді.  «Мен, 
Қазақстандықпын!»  деген  атауды  жадына  сіңірген  ұрпақ,  Қазақстанның  өз 
мақтанышы  екенін  үндеп  тұрады,  әрі  бұл  атаудың  үстем  болуына  өз  үлесін 
қосуға тырысар еді.  
Түсіністіктен  басталып,  татулық  пен  тұтастықтықоса  қамтитын 
тұрақтылық.  Тұрақтылықты  тұрақсыз  ететін  факторлардың  бірі  –  коррупция. 
Бұл  туралы  тарих  не  дейді?  Тіл  ділмары  Цицерон  «нобилитет»  үстемдігін 
сақтап  қалуға  тырысып  «іштегі  қауіп  -  коррупция,  ал  тыстағы  қауіп  -  халық 
талабы.  Билікке  деген  күрестегі  нақты  ұстанымның  болмауы  саяси  құрдымға 
алып барады» деген болатын. Бұл мәселеге алғаш рет сыбайлас жемқорлықты 
заңмен шектеп, есімі тарихта қалған Иван ІІІ мен сонау 16 ғасырдың ортасында 
шамадан  тыс  пара  алғандарды  жазалау  мақсатында  тұңғыш  рет  өлім  жазасын 
енгізген  оның  немересі  Иван  Грозныйда  нүкте  қоя  алмады.  Сол  кезде  жаргон 
болған «корм», «кормленщики», «кормления жүйесі» қазіргі таңда еш өзгеріссіз 
қазақ  қоғамында  өз  жұмысын  атқарып  жатыр.  Бұл  аталған  глобалды 
проблемаға тосқауыл болатын факторлардың бірі «халықтық мем» түзу.  
«Мемдер» - бұл метафора, идеяны таратуды түсінудің теориясы [1]. «Мем» 
сөзі  «ген»  сөзіне  саяды,  бірақ  оны  түрлі  мақсатта  пайдалануға  болады. 
«Мәңгілік  Ел»  идеясын  идеологияға  айналдыру  процесінде  осы  мемді 
пайдалануға  болады.  Ойды  тарқатар  болсақ,  мемдер  мәдениет  дамуының 
бірден-бір  түзушісі,  себебі  ол  адамдар  санасын  жаулап,  олардың  жүріс-
тұрысыны ықпал етеді, ықпал етіп ғана қоймай, оны өзіне бағынышты етіп, ары 
қарай  таратуға  итермелейді.  Қазіргі  күннің  деміне  айналған  сән  үлгілерін 
қуалауда  мемнің  көрнісі.  Бірақ  идеяның  мемге  айналуы  тым  қиын,  егер  оны 
айналдыра  алсақ  нәтижелі  болатыны  анық.  Себебі  мемдер  макромасштабта 
мәдениетті,  тілді,  қоғам  мен  дінді  құрушы  блоктар,  ал  микромасштабта  әрбір 
адам санасының құрушы блоктар.  
Мемдерді  зерттейтін  «меметика»  ғылымы,  ғылымның  атауы  ертегректік 
«еліктегіш, айлакер» деген сөздерден пайда болған. 1904 жылы неміс биологы 
Рихард  Земон  1921  жылы  ағылшын  тіліне  аударылған  өзінің  кітабында 
қолданды.  1976  жылы  этолог  Ричард  Докинз  «Өзімшіл  ген»  атты  кітапты 
көпшілікке  ұсынды,  бірақ  ол  терминді  аздап  өзгертті.  Ағылшын  тіліде  «мим» 
деп оқылғанмен орыс тілінде «мем» болып ғылыми айналымға түсіп кетті [2]. 

174 
 
Оның ғылыми айналысқа тез еніп кетуінің бірден бір себебі, түбірдің «мемеос» 
жады  деген  латынның  сөзіне  жақындығы  болатын.  Әйтсе  де  1980  жылдарға 
дейін  ол  гипотеза  ретінде  пайдаланылып,  аса  бір  ғылыми  статусқа  ие  болған 
жоқ.  Бірақ  Докинз  «Кеңейтілген  фенотип»  деген  атпен  шығарған  келесі 
кітабында  «мем»  ұғымын  ресмилендіріп,  оны  мәдениеттің  жекелеген 
элементтерін тарату және сақтау процестерін сипаттады. Докинз ойын құптаған 
Ламсден  мен  Вильсон  культураген  концепциясын  жалғастырды.  Аталмыш 
концепция  генетикалық  және  мәдени  информациялардың берілу  механизмдері 
арасындағы аналогияны бекітті. 1983 жылы Дуглас Хофштадтер Американдық 
бір  ғылыми  журналда  мемді  зерттейтін  ғылым,  генетиканың  аналогы  [4]  
ретінде  «меметиканы»  қайта  ұсынды.  Бұл  танымылдылықтан  соң  мемді  діни 
тұрғыдан  үгіттеу,  насихаттауға  пайдалану  және  ІТ  технологияларын  дамыту, 
істері  алға  жылжыды,  бірақ  оны  ақыл  теориясына  жатқызған  Даниел  Денне 
сынды  ғалымдарда  болды.  Оған  қоса,  футурологиялық  болжам  айтқан 
С.Блэкмор  өзінің  «Эволюцияның  үшінші  репликаторы:  гендер,  мемдер  –  ар 
қарай  не?  атты  деген  мақаласында  «ген  алғашқы  репликатор,  ол  биологиялық 
эволюция  нәтижесі,  ал  мем  екінші  орында,  ол  мәдени  эволюцияның  дамуы, 
қазір менің ойымша технологиялық дүмпу, эволюциялық сипат алуда» [3] - деп 
бір ой тастады.  
С.Блэкмор  мегзеп  отырған  үшінші  технологиялық  эволюция  арқылы 
жақсы бағыттағы мемдерді тарату мүмкіндігі молайады. Бір халықтың ішіндегі 
жүйеленген насихаттаудың нәтижесі біртұтас «халықтық мемді» құрайды, ал ол 
«Мәңгілік  Ел»  жалпыұлттық  идеясына  жұмыс  істейді.  Қалыптасқан  халықтың 
бір деміне айналып, бір жұдырық сипатын беретін идея ғана идеология ретінде 
ұзақ  өмір  сүре  алады.  «Мәңгілік  Ел»  идеясының  өміршең  бола  алу 
мүмкіндігінің зор болуы, оның атауы мен мазмұнының бір-біріне сәйкес келуі. 
Кейбір  идеология  тарихтың  ағымына  байланысты  түзіліп,  мерзімдік 
мықтылыққа ие бола алады. Мәселен, 5 жылға созылған Ұлы Отан Соғысында 
«жауды  жеңу»  иедологиясы  табиғи  түрде  түзілді.  Бұл  идеология  соғыстағы 
жауынгермен  тылдағы  еңбеккерде  бірдей  деңгейде  жұмыс  істеді.  Табиғи 
түзіліске  ие  бұл  идеологияның  мерзімі  қысқа  болғанмен  қуаттылығы  күшті 
болды.  Күштілігі  сондай  халықтың  әлеуметтік,  биологиялық,  физоиологиялық 
күйлерінің әлсіреуіне қарамастан массалық инфекциялар өршімеді, себебі оны 
идеология иммунитеті қорғады. 
«Мәңгілік  Ел»  жалпыұлттық  идеясы  түзілген  «халықтық  мем»  арқылы  
идеологияға айналып мемлекеттің рухани қорғаныс қабатын түзеді. «Халықтық 
мем»  түзілу  үшін  әрбір  Қазақстандық  кез-келген  жерде,  әсірсе  қарым-
қатынастың  аналогы  сервистік  қызметтерде  шын  мәнінде  де  құрметке  ие 
болуы.  Әрбір  Қазақстандық  өз  территориямыздың  кез-келген  жерінде  өзін 
«Адам»,  мемлекеттің  басты  капиталы,  негізгі  рессурсы  ретінде  сезінуіне 
барлық  жағдай  жасау.  Балабақшалар  мен  бастауыш  сыныптарды  100  пайыз 
қазақ  тілінде  және  ұлттық  бағытта  жүргізу  арқылы  іргетасты  нақты  қалау. 
Балабақша,  мектеп  пен  педагогикалық  жоғарғы  оқу  орындарының  жүйесін 
өзгерту.  Әрбір  Қазақстандықтың  әлеуметтік  пакеттерге  ие  болуы,  өз 
болашағына  сенуі.  Мемлекеттік  қызметкерлер  жүйесінің  түбегейлі  өзгеруі, 

175 
 
олардың өз қызметтеріне адалдығы мен құрметінің болуы.  
Әрбір  адам  өз  туған  жері  мен  Отанының  бір  бөлшегі,  сондықтанда  ол  отандас, 
жерлестерге әрдайым бүйрегі бұрып, олардың өмірлеріне алаңдап тұратыны анық. Бұл 
дала  заңдылығын  әлем  халықтарының  басты  ғалымдары  зерттеп,  зерделеп,  әрбірі  өз 
саласына  қарай  бағадам  ой  түйген.  Олардың  пікірінше,  әрбір  адамның  бойында  туған 
жерінің энергетикасы мәңгілікке сақталады. Кейбір адамдарда ол әлісзденуі, көмексіленуі, 
ал әлдебіреулерде күшейуі, жарқырауы мүмкін, бірақ түбегейлі жойылып кетуі мүмкін 
емес.  Қазақ  халқының  даналары  да  сайын  даланың  құдіретін  әлдеқашан  сезген, 
сондықтанда олар сапарға, соғысқа т.б. қайтып келмеуі мүмкін болатындай алыс жерлерге 
кеткенде өздерімен бірге туған жердің бір уыс топырағын шүберекке түйіп алып жүрген. 
Ғалымдар  пікірімен  саралар  болсақ,  ол  топырақтағы  энергетика  тірі  ағзадағы 
энергетикамен  сәйкес  келгендіктен  оған  үнемі  қосымша  қуат  береді,  ал  алда-жалда 
өмірден  озған  болса,  ол  іштегі  энергетиканың  тыншуына  мүмкіндік  туғызады. 
Ортағасырлық діндар Николай Кузанский «әр адамның тұрған жері сол адам үшін жердің 
кіндігі» деген екен. Олай болса, әрбір Қазақстандық азамат өз жерінде, Отанында, туған 
топрағында  болып  жатқан  өзгерістерге  бей-жай  қарауына  қақысы  жоқ.  Жоғарыдағы 
ойларды қорытындылай келе, «халықтық мем» түзетін тетіктер:  
ЖАЛПЫҒА БІРДЕЙ «ҚАЗАҚСТАНДЫҚ» ИМИДЖ ҚАЛЫПТАСТЫРУ.  
Әрбір ҚР азаматының өз азаматтылығын шын мәнінде мақтан етуі және ел 
дамуы үшін барын салуы, әлем халықтары арасында «Мен, Қазақстандықпын!» 
деген  жоғары  санатты  атау  қалаптастыруы  қажет.  Бұл  біздің  бірлігімізді 
нығайтып, ұлт аралық қатынастар жағдаяттарын жақсартып қана қоймай, әлем 
халықтарының  арасында  өзімізді  ерекшелеуге  мүмкіндік  береді.  «Мен, 
Қазақстандықпын!»  деген  атауды  жадына  сіңірген  ұрпақ,  Қазақстанның  өз 
мақтанышы  екенін  үндеп  тұрады,  әрі  бұл  атаудың  үстем  болуына  өз  үлесін 
қосуға тырысар еді.  
ЖАЛПЫҒА БІРДЕЙ «АР-НАМЫС КОДЕКСІН» ЕНГІЗУ.  
Әрбір  ҚР  азаматы  өз  өміріне  және  өзге  өміріне  жауапты  болуы  тиіс, 
сонымен  қатар,    өзінің  жақсы  өмір  сүруіне  және  басқаның  да  жақсы  өмір 
сүруіне мүдделі болуы тиіс. Егер бұл философия идеологияға айналса, қылмыс 
әлемінде,  өз-өзіне  қол  жұмсауда  саябырлық  болар  еді.  Ұрпақ  жадына  өмір 
құндылықтарын  сіңіре  отырып,  оның  өз  өміріне  және  өзге  өміріне 
жауаптылығын арттыруға күш жұмсау абзал. Ар-намыс кодексі тек мемлекеттік 
қызметкерлер  үшін  жұмыс  істемей,  көшедегі,  базардағы,  ұжымдағы, 
отбасындағы  әрбір  азаматтың  қара  басын  сақтауы  және  өзгенің  арына  сызат 
түсірмеуі  қажет  секілді.  Әрине,  бұл  бірден  нәтиже  бермейді,  бірақ 
мәдениеттілігімізді арттыруға сеп болары анық. Ал мәдениетті адам ең бірінші 
заңға бағынатын адам.    
ЖАЛПЫҒА  БІРДЕЙ  «ТАЗА  ЕҢБЕК,  АДАЛ  САУДА,  ОТБАСЫЛЫҚ 
ҚАРЖАТ» ҚАТЫНАСТАРЫН НАСИХАТТАУ.  
Әрбір ҚР азаматын өз қызметін адал атқарып, риясыз еңбек етуге шақыру 
қоғамдық дерттке шипа болары анық.Ол үшін  еліміздегі ұлағатты ұстаз, абзал 
дәрігер,  еңбекқор  диханшы,  қарапайым  дәнекерлеуші  сынды  тұлғаларды  БАҚ 
арқылы  насихаттап,  жастар  санасына  әрбір  мамандықтың  құрметті,  әрі  қоғам 
үшін  қажетті  екендігін  дәріптеу  қажеттілігі  артады.  Ол  қарапайым  дүкен 

176 
 
сөрелеріндегі  сатылымға  түскен  әрбір  тауардың  сапасына  сын  түспеуіне,  ал 
оны  тұтынатын  тұтынушының  тауар  сапасына  еш  күдіксіз  пайдаланатына 
жағдай  жасаудан  басталып,  әрбір  отбасы  мүшесінің  отбасылық  қаржыны 
есеппен жұмсауын, отбасылық қор жинауын саналарына сіңірумен жалғасады. 
Қазіргі  таңдағы  әлеуметтік  келеңсіздіктердің  басым  көпшілігі  аталмыш 
мәселелердің  салдарынан  туындап  отыр.  Неліктен  біз  дүкен  сөрелеріндегі 
тауардың  сапасына,  мерзіміне,  стандартқа  сай  келуіне  бас  қатыруымыз  керек. 
Ол тауар дүкен сөресіне жеткенше қажетті инстанциялардан шын мәнінде өтіп, 
қауіпсіз,  әрі  күдік  тудырмайтындай  болып  тұтынушыға  ұсынылуы  тиіс. 
Отбасылық  қаражаттың  тиімді  жұмсалмау  салдарынан  қаншама  отбасылар 
зардап  шегіп  отырғаны  жасырын  емес.  Мұның  бәрі  біздің  орта  білім  беру 
кезіндегі  білімді  тұрмыстық  қажеттілікке,  қарапайым  өмірде  қолдануға 
бағыттылмауында.  Әрбір  лауазымды,  жемқорлыққа  ынталы  тұлға  көлденең 
пайдамен балаларын асырау, оларға «у» беріп жатқанмен бірдей екенін саналы 
түрде ұғынуы тиіс.    
ЖАСТАР  САНАСЫН  МОДИФИКАЦИЯЛАУ  АРҚЫЛЫ  ӘЛЕМДІК 
ОҚЫТУДЫҢ 
ОЗЫҚ 
ҮЛГІЛЕРІНЕ 
БАҒЫТТАП, 
БІЛІМ 
БЕРУ 
ПАРАДИГМАЛАРЫНА ӨЗГЕРІСТЕР ЕНГІЗУ.  
Бұл  үрдістің  нәтижесі  бұқаралық  сананың  толеранттылығы  мен  жоғары 
мәдениеттілігінен    көрніс  алатыны  анық.  Қазірдің  өзінде  жастар  санасындағы 
оң өзгерістер жиі байқалады, осы тенденцияны жетілдіріп, оларды ғылымға ден 
қоюға,  өнертапқыштыққа,  жаңашылдық  пен  көптілдікке  ойыстыру  қажет. 
Қазіргі балалардың сана-сезімінің өзгеше екендігімен әрбіріміз келісеміз. Біздің 
дұрыс бағыттамауымыз оларды қайшылыққа алып келіп, бойларында агрессия 
тудырады.  Қоғамдағы,  білім  жүйесіндегі  шамадан  тыс  өзгерістер  оларды 
бағдардан  жаңылдырады.  Демек  біз  жастарға  этнопедагогиканы  іргетас  етіп, 
бойларын  «сүзгіш»  қалыптастыруымыз  керек.  Сонда  ғана  олар  келіп  жатқан 
миллиондаған  ақпараттардың  қажетін  алып,  пайдасына  жаратып,  қажетсізін 
лақтырып тастауға үйренеді. Бұл да орта білім беру үрдісіне дағдыға айналатын 
дүние.    
ӘРБІР  ҚР  АЗАМАТЫНЫҢ  ДАМЫҒАН  30  ЕЛДІҢ  ҚАТАРЫНА  КІРУДІ 
ӨЗ МАҚСАТЫНА АЙНАЛДЫРУЫ.  
Әрбір  қазақстандық  осы  мақсатты  қолжетімді  етуге  ұмтылып,  саналы 
түрде  «Мәңгілік  Ел»  платформасын  құруға  ат  салысуы  абзал.  Әрбіріміздің 
өмірлік, бір күндік, бір апталық түрлі мақсаттарымыз бар, біріне қол жеткізіп, 
массаттансақ, екіншісі арманға ұқсап, мұражайлық мақсатқа айналады. Мақсат 
қою және соған жету жолдарын қарастыру деген мәселелер бар. Біз қарапайым 
өмірде  тым  биік  мақсат  қоямыз  немесе  мақсат  қойып,  ал  оған  жету  жолдары 
мен  сатыларын  қарастырмаймыз.  Демек,  әрбіріміз  дамыған  30  елдің  қатарына 
кіруді  қол  жетімді  мақсат  ете  отырып,  өз  бетімізше  оған  жету  жолдарын 
айқындасақ, бұл жүкті көтеруде, жылжытуда оңайға соғар еді. Сонымен қатар, 
әрбір  адам  өмірді  қимайды,  барынша  ұзақ  өмір  сүргісі  келеді,  бірақ 
жаратқанның заңы бойынша әрбіріміздің өлшенген өміріміз бар, демек, адамға 
мәңгі  болу  бұйырмаған.  Бірақ  адамдар  бірін-бірі  жалғастыра  алатын  тамаша 
құдіретке ие. Олай болса, Біз осы қасиетімізді максималды пайдаланып Елімізді 

177 
 
мәңгілік  етуге,  жекелеген  адамдардың  армандарын,  мақсат-мүдделерін  Елді 
мәңгілік ету арқылы жүзеге асыра аламыз.  
 

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: