Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
143 
Сонымен, В нүктесінің тікбұрышты координаталарын табу керек 
делік (9-сурет).  
Нүктелердің координаталарын келесі формулалар арқылы анықтайды: 
 
 
 
мұндағы  Х
N 
және  Ү
N 
-
 
В  нүктесі  жатқан  6507  километрлік  торының 
оңтүстік-батыс  төбесінің  координаталары,  ал  ΔХ  және  ΔҮ  –  В 
нүктесінен  квадраттың  оңтүстік  және  батыс  қырларына  дейінгі 
координаталардың өсімі. 
Х
N 
және Ү
N 
мәндері картадан алынады, ал ΔХ және ΔҮ көлденең 
масштаб арқылы картадан өлшенеді.  
Осыдан В нүктесінің координаталары анықталады:
 
 
 
 

 
144 
№9 Зертханалық жұмыс  
 
12-тапсырма. Берілген картада белгілі тікбұрышты координаталары 
арқылы нүктені табу (10 кесте). 
 
10-кесте 
 
Нұсқа 
У-34-37-В-в-4 (Снов) картасы бойынша 
Х 
Ү 
1 
6 067 784 
4 314 236 
2 
6 065 750 
4 314 000 
3 
6 065 070 
4 313 400 
4 
6 066 500 
4 311 594 
5 
6 066 780  
4 312 360 
6 
6 066 610 
4 314 370 
7 
6 067 235 
4 311 880 
8 
6 066 606 
4 311 970 
9 
6 066 010 
4 312 070 
10 
6 065 135 
4 312 502 
11 
6 067 620 
4 313 835 
12 
6 066 790 
4 313 530 
13 
6 066 865 
4 314 442 
14 
6 065 730 
4 312 035 
15 
6 066 040 
4 312 445  
16 
6 066 530 
4 311 004 
17 
6 065 300 
4 310 608 
18 
6 066 535 
4 312 830 
19 
6 066 380 
4 313 846 
20 
6 067 445 
4 314 610
 
 
 
Тапсырманы 
орындауға 
арналған 
ұсыныстар. 
Белгілі 
тікбұрышты  координаталар  арқылы  нүктені  табу  үшін  алдыңғы 
шығарған есепке кері етіп шығару керек.  
Мысалы,  координаталары  Х  =  6 066 220  м,  Ү  =  4 309 850  м 
болатын нүктені табу керек. Координаталық тордың сандарына қарап 
(6066  және  4309),  нүктенің  қай  квадрат  аралығында  жатқанын 
анықтауға  болады.  Бұл  6609  квадраты.  Содан  кейін  квадраттың 
оңтүстік  сызығынан  үстіне  қарай  масштаб  бойынша  220 м 
арақашықтықты  өлшеп  алып,  екі  нүкте  арасын  қосамыз  (9  сурет). 
Осылайша квадраттың батыс қырынан 850 м арақашықтықты есептеп, 
ізделініп отырған Г нүктесіне тірелеміз. 

 
145 
№10 Зертханалық жұмыс  
 
13  тапсырма.  Белгілі  магниттік  азимут  А
М
,  магниттік  бұрылу  δ 
және  меридиандардың  жақындасуы  γ  арқылы,  географиялық  азимут 
А, дирекциялық бұрыш α пен румбты ρ анықта (11 кесте).  
Тапсырманы  орындауға  арналған  ұсыныстар.  Магниттік  және 
географиялық  азимуттың  арақатынасы  келесі  формулалар  арқылы 
анықталады: 
А = А
М
 + (±δ);  (1.1) 
А
М
 = А - (±δ). (1.2) 
Диррекциялық бұрыш географиялық азимут пен меридиандардың 
жақындасу шамасының айырымына тең (10 сурет).  
А = α + (±γ); 
α = А - (±γ); 
 
 
10 сурет. Диррекциялық бұрыш пен ақиқат  
азимуттың байланысы 
 
 
 
11 сурет. Румб пен азимуттар арасындағы байланыс 

 
146 
11-кесте 
 
Нұсқа 
А
М
 
δ 
γ 
Нұсқа 
А
М
 
δ 
γ 
1 
256
0
15’ 
357
0
30’ 
7
0
30’ 
-12
0
45’ 
+9
0
30’ 
-10
0
45’ 
+1
0
30’ 
-2
0
30’ 
+1
0
45’ 
11 
8
0
50’ 
6
0
40’ 
359
0
10’ 
-12
0
50’ 
+13
0
30’ 
+9
0
30’ 
+1
0
15’ 
+3
0
20’ 
-2
0
10’ 
2 
8
0
45’ 
355
0
00’ 
185
0
15’ 
+15
0
30’ 
-11
0
30’ 
+10
0
10’ 
+2
0
15’ 
-2
0
30’ 
-1
0
15’ 
12 
350
0
40’ 
152
0
20’ 
6
0
30’ 
+11
0
20’ 
+10
0
25’ 
-13
0
10’ 
-1
0
50’ 
+3
0
15’ 
-3
0
10’ 
3 
98
0
10’ 
105
0
40’ 
124
0
30’ 
+7
0
15’ 
+4
0
20’ 
-1
0
30’ 
-2
0
10’ 
+1
0
40’ 
-2
0
50’ 
13 
96
0
40’ 
182
0
50’ 
268
0
40’ 
+6
0
00’ 
-3
0
55’ 
-8
0
40’ 
-1
0
25’ 
+1
0
30’ 
+2
0
05’ 
4 
182
0
15’ 
175
0
45’ 
210
0
10’ 
+4
0
20’ 
+1
0
50’ 
+8
0
30’ 
-2
0
30’ 
-2
0
10’ 
-2
0
30’ 
14 
3
0
30’ 
356
0
10’ 
191
0
25’ 
-5
0
40’ 
-2
0
10’ 
+2
0
45’ 
+2
0
45’ 
-1
0
25’ 
-3
0
10’ 
5 
273
0
15’ 
324
0
40’ 
35
0
50’ 
-7
0
45’ 
+4
0
30’ 
+14
0
15’ 
+2
0
45’ 
-3
0
00’ 
+2
0
45’ 
15 
126
0
00’ 
15
0
25’ 
311
0
10’ 
-8
0
00’ 
-8
0
05’ 
+7
0
25’ 
-3
0
10’ 
+3
0
55’ 
+2
0
35’ 
6 
165
0
25’ 
358
0
45’ 
8
0
15’ 
-11
0
45’ 
+8
0
30’ 
-11
0
45’ 
+2
0
40’ 
-1
0
30’ 
+2
0
45’ 
16 
81
0
35’ 
12
0
40’ 
193
0
15’ 
-12
0
10’ 
+8
0
00’ 
-5
0
55’ 
-1
0
15’ 
-2
0
45’ 
+2
0
30’ 
7 
9
0
45’ 
358
0
00’ 
275
0
15’ 
+5
0
15’ 
-7
0
30’ 
+9
0
10’ 
+3
0
30’ 
-3
0
15’ 
-2
0
45’ 
17 
275
0
30’ 
2
0
45’ 
306
0
25’ 
-7
0
15’ 
-5
0
50’ 
-4
0
10’ 
+2
0
10’ 
-1
0
55’ 
-1
0
05’ 
8 
189
0
10’ 
130
0
40’ 
142
0
30’ 
+8
0
15’ 
+5
0
20’ 
-11
0
30’ 
-3
0
10’ 
+2
0
10’ 
-2
0
15’ 
18 
293
0
15’ 
201
0
00’ 
7
0
25’ 
+3
0
40’ 
-7
0
00’ 
-9
0
15’ 
-3
0
00’ 
-2
0
05’ 
+1
0
40’ 
9 
128
0
25’ 
157
0
50’ 
120
0
10’ 
+3
0
40’ 
+11
0
50’ 
+8
0
30’ 
-1
0
30’ 
-1
0
10’ 
-2
0
30’ 
19 
359
0
10’ 
140
0
00’ 
154
0
30’ 
+8
0
15’ 
-6
0
00’ 
-9
0
30’ 
+1
0
45’ 
-2
0
00’ 
-2
0
15’ 
10 
237
0
15’ 
342
0
50’ 
135
0
40’ 
-7
0
45’ 
+6
0
40’ 
-3
0
15’ 
-11
0
45’ 
-11
0
45’ 
-11
0
45’ 
20 
215
0
30’ 
347
0
10’ 
9
0
45’ 
-11
0
00’ 
-12
0
30’ 
+4
0
15’ 
+3
0
05’ 
+3
0
20’ 
-1
0
30’ 
 

 
147 
№11 Зертханалық жұмыс  
 
14-тапсырма.  Берілген  топографиялық  картадан  дирекциялық 
бұрышты  өлшеп,  географиялық  және  магниттік  азимут  пен  румбты 
анықтау. 
Тапсырманы  орындауға  арналған  ұсыныстар.  У-34-37-В-в 
топографиялық  картасы  бойынша  12-кестеде  берілген  нуктеден 
тұрып,  нұсқаларда  көрсетілген  объектілердің  дирекциялық  бұрышын 
өлшеп,  магниттік  бұрылу  мен  меридиандардың  жақындасуы  арқылы 
географиялық,  магниттік  азимут  және  осы  бағыттардың  румбын 
табыңыз. 
 
12-кесте 
 
 
 
 
 

 
148 
№12 Зертханалық жұмыс  
 
15-тапсырма.  Географиялық  объекті  жауып  жатқан  1:500  000 
масштабтағы карта беттерінің номенклатурасын табу керек(13-кесте). 
Тапсырманы орындауға арналған ұсыныстар.  Берілген объектілер 
орналасқан  1:500000  масштабтағы  карта  бетінің  номенклатурасын 
табу үшін алдымен осы объектілер орналасқан 1:1000000 масштабтағы 
номенклатурасын  тауып,  оларды  парақтау  арқылы  карта  бетінің 
номенклатурасын табамыз.  
16-тапсырма.  Берілген  объектінің  1:  50 000  масштабтағы  карта 
бетінің номенклатурасын табу керек (13 кесте). 
Тапсырманы орындауға арналған ұсыныстар.  Берілген объектілер 
орналасқан 1:50 000 масштабтағы карта бетінің номенклатурасын табу 
үшін  алдымен  осы  объектілер  орналасқан  1:1000000  масштабтағы 
номенклатурасын  тауып,  оларды  парақтау  арқылы  карта  бетінің 
номенклатурасын табамыз.  
 
13-кесте 
 
Нұсқа 
Географиялық объектті жауып 
жатқан 1:500 000 масштабтағы карта 
беттерінің номенклатурасын табу 
Берілген объектінің 1: 50 000 
масштабтағы карта бетінің 
номенклатурасын табу 
Солтүстік  
ендік 
Шығыс  
бойлық 
1 
Кола түбегі 
56
0
47’ 
61
0
36’ 
2 
Жаңа жердің оңт.аралы 
54
0
14’ 
28
0
43’ 
3 
Байкал көлі 
41
0
23’ 
47
0
47’ 
4 
Солтүстік жер аралы 
56
0
03’ 
91
0
34’ 
5 
Ақ теңіз 
43
0
07’ 
128
0
54’ 
6 
Фин шығанағы 
56
0
08’ 
41
0
22’ 
7 
Сахалин аралы 
54
0
47’ 
33
0
07’ 
8 
Арал теңізі 
56
0
19’ 
43
0
52’ 
9 
Ямал түбегі 
48
0
28’ 
134
0
17’ 
10 
Балхаш көлі 
59
0
23’ 
55
0
47’ 
11 
Жаңа жердің солтүстік аралы 
46
0
49’ 
33
0
19’ 
12 
Обь кірмесі 
53
0
04’ 
59
0
37’ 
13 
Канин түбегі 
63
0
43’ 
45
0
28’ 
14 
Ботни шығанағы 
56
0
04’ 
103
0
57’ 
15 
Азов теңізі 
42
0
39’ 
43
0
34’ 
16 
Анадырь шығанағы 
59
0
37’ 
131
0
07’ 
17 
Анжу аралы 
49
0
53’ 
77
0
18’ 
18 
Зайсан көлі 
43
0
19’ 
44
0
13’ 
19 
Шелихов шығанағы 
50
0
13’ 
126
0
43’ 
20 
Хоккайдо аралы 
61
0
27’ 
36
0
37’ 

 
149 
№13 Зертханалық жұмыс  
 
17-тапсырма.  Берілген  картаның  номенклатурасы  бойынша 
рамканың ендігі мен бойлығын анықта (14-кесте). 
 
14-кесте 
 
Нұсқа 
Картаның номенклатурасы 
Нұсқа 
Картаның номенклатурасы 
1 
P-45-18-A-6 
11 
Р-47-84-А 
2 
O-38-91-Б 
12 
К-42-126-А 
3 
К-42-13-В-Г 
13 
Р-56-70-В 
4 
М-44-41-Б-6 
14 
М-38-05-А-6 
5 
К-43-33-А 
15 
О-35-57-В-в 
6 
О-47-18-Г 
16 
К-37-11-Б 
7 
L-39-05-A-a 
17 
L-36-21-А 
8 
О-49-21-Б-в 
18 
М-46-16-В 
9 
V-46-41-В-г 
19 
Р-59-66-Б-Г 
10 
О-50-112-Г 
20 
К-38-127-А 
 

 
150 
№14 Зертханалық жұмыс  
 
18-тапсырма. Топографиялық картадан берілген екі нүктенің (15-кесте): 
1) абсолюттік биіктігін 
2) салыстырмалы биіктігін 
3) еңісін 
4) пішінін анықтау. 
Тапсырманы  орындауға  арналған  ұсыныстар.  Егер  А  нүктесі 
горизонталь  үстінде  жатса,  онда  оның  абсолюттік  биіктігі  сол 
горизонтальдың биіктігіне тең. Ал егер А нүктесі екі горизонталь арасында 
жататын болса, онда оның абсоюттік биіктігін табу үшін қорші жатқан екі 
горизонталь  биіктіктерін  интерполяциялау  арқылы  табады.  Ол  үшін 
ізделініп жатқан нүкте арқылы d түзуін жүргізеді (12 сурет).  
15-кесте 
Нұсқа  У-34-37-В-в-4 (Снов) картасы бойынша 
1 
Тастар жиынтығы (6812) – омарта (6712) 
2 
Құдық (6614) – су қыспақты мұнара (6614) 
3 
Орманшы үйі (6412) – шіркеу (6413) 
4 
Жанармай қоймасы (6514) – су қыспақты мұнара (6414) 
5 
Жол торабы (6812) – «Северный» орманының шығыс бұрышы (6813) 
6 
Бұлақ (6713) – жол (6614) 
7 
Орманшы үйі (6611) – омарта (6512) 
8 
Малдарға арналған қаша (6511) – Орманшы үйінің жанындағы қиылыс (6412) 
9 
Тастар жиынтығы (6414) – ескерткіш (6413) 
10 
Жанармай қоймасы (6413) – орман жолдарының қиылысы (6412) 
11 
Телемачта (6413) – бақшаның оңтүстік бұрышы (6414) 
12 
Кірпіш зауыты (6613) – жеке тұрған қылқанды ағаш (6513) 
13 
Ұн тартатын зауыт (6511) – оба (6611) 
14 
Зираттың солтүстік бұрышы (6413) – жеке жатқан тас (6513) 
15 
149,7 белгісі бар көпір (6612) – жеке бұта (6613) 
16 
Темір жолдың тұйықталған жері (6714) – Зираттың солтүстік бұрышы (6714) 
17 
Электрберіліс жүйесінің далалық жолмен қиылысы (6712) – зираттың батыс 
бұрышы (6811) 
18 
Вороново  елді-мекенінің  солтүстік-батысындағы  жол  торабы  (6612)  –  жеке 
жатқан тас (6612) 
19 
Көмір шахтасы (6714) – орманшы үйінің жанындағы құрылыс (6713) 
20 
Новый  елді-мекеніндегі  көшелер  қиылысы  (6412)  –  орман  жолдарының 
қиылысы (6412) 
 
Содан кейін берілген нүкте мен төменгі горизонталь арасындағы 
арақашықтық d
1
 өлшенеді. А нүктесінің биіктігі осыған тең: 
Н
А
 = Н
төм
 + Δh, 
мұндағы Δh = төменгі горизонталь мен А нүктесі арасындағы биіктік. 
Пропорция құра, Δh табамыз:
 
 мұндағы h – жер бедерінің биіктік қимасы. 

 
151 
Мысалы,  жеке  тұрған  ағаштың  абсолюттік  биіктігін  табу  керек 
(12  сурет).  Керекті  өлшемдерді  жүргізген  соң,  d  =  12  мм,  d
1
  =  4  мм 
өлшемдері белгілі болды. Биіктік қимасы h = 10 м, осыдан: 
 
 
Анықталып жатқан биіктік Н = 210 + 3,3 = 213,3 м. 
 
 
12-сурет. Нұктелердің абсолюттік және салыстырмалы биіктігін анықтау 
 
Берілген  құламаның  еңісін  анықтау  үшін  рамканың  оңтүстігінде 
еңістер шкаласы беріледі (13-сурет). 
 
13-сурет. Еңісті анықтау 
 
Горизонталдарды  еңісті  бейнелеу  қасиеті  картада  оның  пішінің 
анықтауға мүмкіндік береді. Оның бірнеше түрі болады (14-сурет).  
А нүктесі жатқан жердің пішінің анықтау үшін оның екі жағынан 
да  бірнеше  горизонталь  белгілеп,  кимасын  салып  алу  қажет.  Содан 
кейін 14-суретте берілген мысалдармен салыстыра пішінің анықтау. 
 
Түзу                 Дөңес             Ойыс                Сатылы 
14-сурет. Жер бедері пішіндерінің түрлері 

 
152 
№15 Зертханалық жұмыс  
 
19-тапсырма.  Екі  нүктедегі  су  бетінің  биіктігін  анықтау, 
учаскенің ұзындығын өлшеп, оның еңістігін есептеу керек (16-кесте). 
Тапсырманы  орындауға  арналған  ұсыныстар.  Бұл  тапсырманы 
орындау барысында екі жағдай кездесуі мүмкін. Біріншісі, өлшемдер 
су бетінің белгілері бар өзендерде жүргізілуі мүмкін. Мұндай жағдай 
жуан  өзендерде  кездеседі.  Екінші  жағдайында  өлшем  жүргізілетін 
өзенде  су  бетінің  белгілері  болмауы  мүмкін.  Бірақ  бұл  өзенді 
горизонтальдар  қиып  өтеді.  Ол  ұзын  емес,  жіңішке  өзендер  мен 
бұлақтарға тән.  
16-кесте 
 
Нұсқа  
У-34-37-В-в-4 (Снов) картасы бойынша 
1 
Андога  өзені  (рамканың  оңтүстігінен  65  километрлік  тордың 
горизонталь сызығына дейін) 
2 
Андога өзені (65 километрлік тордың горизонталь сызығынан  
66 тордың сызығына дейін) 
3 
Андога өзені (66 километрлік тордың горизонталь сызығынан аяқ өткел 
жерге дейін 6610) 
4 
Голубая  өзені  (рамканың  оңтүстігінен  65  километрлік  тордың 
горизонталь сызығына дейін) 
5 
Голубая өзені (65 километрлік тордың горизонталь сызығынан Черное 
көлінің құламасына дейін) 
6 
Голубая  өзені  (электрберіліс  желісінен  6412  жақсартылған  грунттық 
жол үстіңдегі көпірге дейін) 
7 
Голубая өзені (12 километрлік тордың вертикаль сызығынан  
11 вертикаль сызығына дейін) 
8 
Голубая өзені (су диірменінен 6613 көпірге 6612 дейін) 
9 
Голубая өзені (көпірден 6612 орман жолына 6712 дейін) 
10 
Голубая өзені (орман жолынан 6712 аяқ өткелге 6711дейін) 
11 
Голубая өзені (аяқ өткелден 6711 сағасына 6610 дейін) 
12 
Атаусыз өзен (бастауынан 6414 Черное өзенінің құйылысына  
6513 дейін) 
13 
Каменка  өзені  (бастауынан  6713  құрғап  қалған  бұлаққа  құйылуына 
6614 дейін) 
14 
Атаусыз өзен (бастауынан сағасына дейін 6511) 
15 
Каменка өзені (құрғап қалған бұлақтың құлау орнынан  
6614 жақсартылған грунттық жол үстіндегі көпірге 6613 дейін) 
16 
Каменка өзені (67 километрлік торының горизонталь сызығынан темір 
жол үстіндегі көпірге 6613 дейін) 
17 
Беличка өзені (грунттық жол астындағы құбырдан 6512 қыстаққа  
6512 дейін) 
18 
Суағар (бастауынан 6811 кеуіп қалған жеріне 6711 дейін) 
19 
Атаусыз бұлақ (бастауынан 6510 сағасына 6511 дейін) 
20 
Атаусыз бұлақ (бастауынан сағасына дейін 6411) 

 
153 
Мысалы, су бетінің 123,4 және 123,8 белгілерінің арақашықтығы 
40мм  болсын.  Ал  А  нүктесі  мен  123,4  белгісі  арасындағы  қашықтық 
10 мм. Берілген белгілердің айырмасы, яғни еңісі 0,4 м. Осыдан: 
 
 
 
Демек  А  нүктесіндегі  су  бетінің  деңгейі  123,4  +  0,1  =  123,5  м 
болады.  Дәл  осындай  тәсілмен  В  нүктесінің  деңгейін  табамыз 
(15 сурет). 
 
 
 
 
15-сурет. Екі жағдайдағы су бетінің деңгейін анықтау 
 
 
Екінші  жағдай  үшін  екі  горизонталь  арасындағы  нүктенің 
абсолюттік биіктігін табу керек. 
Өзеннің  еңістігі  пайыз  есебімен  анықталады.  Мысалыға  есептеу 
үшін 1:10000 масштабты карта берілді делік. А мен В нүктелерінде су 
деңгейі 156,8 және 162,2 м болсын. А және В нүктелерінің арасындағы 
қашықтық 540 м болса, онда өзен еңістігі f оыған тең:  
 
 
 
 

 
154 
№16 Зертханалық жұмыс  
 
20-тапсырма. Берілген топографиялық картадан еңістігі берілген 
шамадан аспайтындай етіп екі нүкте арасын қос (17-кесте) 
Тапсырманы  орындауға  арналған  ұсыныстар.  Белгілі  бір  еңіс 
бойынша  екі  нүктенің  арасын  қосу  үшін  циркуль  айрығын  шкала 
бойынша сол еңіске сәйкес арақашықтыққа келтіріп алу керек. Содан 
циркульдің  бір  аяғын  бастапқы  а  нүктесіне  қойып,  екінші  аяғын 
көршілер  горизонталь  үстіндегі  аа
1
  түзуін  қосатын  нүктеге  келтіреді. 
а
1 
нүктесін  тапқаннан  кейін  келесі  көршілес  горизонтальдан  а
2 
нүктесін анықтайды және т.с.с. (17-сурет). 
 
 
 
16-сурет. Берілген еңіс бойынша екі нүктені қосу 
 
17-кесте 
Нұсқа 
У-34-37-В-в-4 (Снов) картасы бойынша 
берілген нүктелер 
Берілген еңіс 
1 
180,0 (6711) – 205,60 (6811) 
2
0
 
2 
156,9 (6813) – 212,8 (6812) 
3
0
 
3 
171,3 (6713) – 212,8 (6812) 
3
0
 
4 
156,1 (6712) – 212,8 (6812) 
4
0
 
5 
170,0 (6712) – 212,8 (6812) 
3
0
 
6 
151,3 (6713) – 177,5 (6713) 
1
0
 
7 
156,9 (6813) – 211,4 (6812) 
4
0
 
8 
173,4 (6813) – 151,3 (6713) 
1
0
 
9 
167,2 (6711) – 203,0 (6812) 
3
0
 
10 
164,0 (6713) – 157,4 (6814) 
2
0
 
11 
177,5 (6713) – 156,9 (6813) 
2
0
 
12 
171,3 (6713) – 146,3 (6614) 
1
0
30’ 
13 
158,4 (6714) – 150,4 (6613) 
1
0
 
14 
156,2 (6612) – 150,4 (6613) 
2
0
 
15 
156,2 (6612) – 152,7 (6613) 
2
0
 
16 
149,7 (6612) – 152,7 (6613) 
2
0
 
17 
149,7 (6612) – 156,1 (6611) 
3
0
 
18 
140,5 (6612) – 160,6 (6611) 
1
0
 
19 
166,2 (6710) – 189,1 (6811) 
1
0
30’ 
20 
134,4 (6710) – 180,0 (6711) 
3
0
 

 
155 

жүктеу/скачать 5,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: