Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

 
128 
ІІ Зертханалық бөлім 
№1 Зертханалық жұмыс  
 
1-тапсырма. Мысалда көрсетілген өлшемдер мен топографиялық 
жартылай  қалың  шрифтпен  парақтың  рамкасын  және  трафареттік 
торды салу (1-сурет). 
 
 
 
1-сурет. Рамка өлшемдері, мм 
 
Тапсырманы  орындауға  арналған ұсыныстар.  Барлық жұмыс  ең 
алдымен  қарындаш  көмегімен  жасалады.  Сонымен  қатар,  рамканың 
қалындығы  екі  жіңішке  сызықтармен  сызылады.  Мысалда  өлщемдер 
миллиметр есебімен берілген.  
Сызу  барысында  қарындашты  қатты  баспау  керек,  себебі  одан 
кейін тушьпен жіңішке сызық жүргізу қиынға түседі. Сонымен қатар 
өшіргішті  де  көп  пайдалану  тиімсіз,  өшірген  жерлерде  тушь  ағып 
кетеді. 
Топографиялық  шрифтпен  жазылған  бас  әріптердің  көбі  негізгі 
элементтің  енінің  5  бірлігін  құрайды.  Тек  қана  А  (5,5),  Ц  (6),  Д,  М 
(6,5),  Ф,  Ю,  Ы  (7),  Ж,  Ш  (7,5),  Щ  (8)  әріптері  өзгеше  болып  келеді. 
1 мен 4 сандарынан басқа барлық сандардың ені 4 бірлікке тең. 
Бас  әріптердің  биіктігі  16мм,  ал  кіші  әріптер  12  мм  биіктікпен 
сызылады.  Әріптерді  алдымен  қарындашпен,  содан  кейін  тушьпен 
сызады, 
Сызбаның  рамкасы  мен  әріптер  қара  түсті,  ал  трафареттік  тор 
көк, жасыл немесе қызыл түстермен сызылады. 

 
129 
№2 Зертханалық жұмыс  
 
2-тапсырма.  Сандық  масштабты  атаулы  масштабқа  айналдыру 
(1-кесте). 
3-тапсырма.  Атаулы  масштабты  сандық  масштабқа  айналдыру 
(2-кесте). 
 
1-кесте 
 
Нұсқа 
Сандық масштаб 
1 
1:150 
1:25000 
1:100000 
1:2500000 
2 
1:200 
1:1000 
1:50000 
1:1000000 
3 
1:500 
1:2500 
1:250000 
1:2000000 
4 
1:1500 
1:1500000 
1:2500 
1:200 
5 
1:250000 
1:10000 
1:250 
1:5000 
6 
1:2000 
1:20000 
1:150 
1:25000 
7 
1:5000 
1:250 
1:2000000 
1:500000 
8 
1:20000 
1:500 
1:1000 
1:1000000 
9 
1:250000 
1:1500 
1:100000 
1:200 
10 
1:2000 
1:2500000 
1:500000 
1:10000 
11 
1:2500 
1:20000 
1:150 
1:2000000 
12 
1:100000 
1:25000 
1:500 
1:2500000 
13 
1:1000 
1:20000 
1:200000 
1:250 
14 
1:1500 
1:50000 
1:250000 
1:1000000 
15 
1:2000 
1:500000 
1:50000 
1:200 
16 
1:200000 
1:10000 
1:2500 
1:150 
17 
1:500 
1:1500 
1:100000 
1:1000000 
18 
1:5000 
1:25000 
1:2000000 
1:250 
19 
1:2000 
1:250000 
1:200 
1:50000 
20 
1:1000 
1:20000 
1:500000 
1:2500000 
 
Тапсырманы  орындауға  арналған  ұсыныстар.  Сандық  масштабты 
атаулыға аудару үшін, планда немесе картада берілген өлшем бірлігі 
жергілікті  жердің  бірлігіне  сай  келеді  деп  елестетейік.  Бұл  сан 
масштабтың  бөліміне  тең.  Мысалы,  сандық  масштаб  1:30000  болса, 
демек картадағы 1см-де жердегі 30000 см, яғни 300м бар. 
Атаулы  масштабты  сандыққа  аударғанда  керісінше  жасаймыз. 
Яғни атаумен берілген масштабтағы сандарды бірдей өлшем бірлікте 
белгілеу керек. Мысалы атаулы масштаб «1 см-де 150 м» болса, онда 1 
см-де 15000 см бар. Демек, сандық масштаб 1:15000 түрінде болады. 

 
130 
2-кесте 
 
Нұсқа 
Атаулы масштаб 
1 
1 см-де 10 м 
1 см-де 2 км 
1 см-де 250 м 
1 см-де 5 м 
2 
1 см-де 2 м 
1 см-де 200 м 
1 см-де 25 м 
1 см-де 5 км 
3 
1 см-де 2,5 м 
1 см-де 10 км 
1 см-де 20 м 
1 см-де 500 м 
4 
1 см-де 100 м 
1 см-де 2,5 м 
1 см-де 50 км 
1 см-де 1 км 
5 
1 см-де 1,5 м 
1 см-де 20 км 
1 см-де 50 м 
1 см-де 250 м 
6 
1 см-де 25 м 
1 см-де 5 м 
1 см-де 200 м 
1 см-де 1 км 
7 
1 см-де 2 м 
1 см-де 100 м 
1 см-де 2,5 км 
1 см-де 50 км 
8 
1 см-де 500 м 
1 см-де 20 м 
1 см-де 5 км 
1 см-де 25 км 
9 
1 см-де 2 км 
1 см-де 1,5 м 
1 см-де 10 км 
1 см-де 50 м  
10 
1 см-де 2,5 м 
1 см-де 20 км 
1 см-де 25 м 
1 см-де 200 м 
11 
1 см-де 10 м 
1 см-де 1 км 
1 см-де 500 м 
1 см-де 25 км 
12 
1 см-де 2 км 
1 см-де 25 км 
1 см-де 10 м 
1 см-де 250 м 
13 
1 см-де 5 км 
1 см-де 2,5 м 
1 см-де 10 км 
1 см-де 100 м 
14 
1 см-де 10 км 
1 см-де 25 м 
1 см-де 5 м 
1 см-де 1 км 
15 
1 см-де 50 км 
1 см-де 20 км 
1 см-де 500 м 
1 см-де 2 м 
16 
1 см-де 2,5 км 
1 см-де 100 м 
1 см-де 1,5 м 
1 см-де 50 км 
17 
1 см-де 20 м 
1 см-де 2,5 км 
1 см-де 10 м  
1 см-де 5 км 
18 
1 см-де 10 м 
1 см-де 200 м 
1 см-де 2 км 
1 см-де 25 км 
19 
1 см-де 2 м 
1 см-де 50 м 
1 см-де 2,5 км 
1 см-де 50 км 
20 
1 см-де 1,5 м 
1 см-де 20 км 
1 см-де 250 м 
1 см-де 20 м 
 
4-тапсырма. Масштабтың нақты дәлдігін анықтау (1-кесте). 
Тапсырманы орындауға арналған ұсыныстар. Картаның берілген 
масштабтың  0,1  мм  бейнелейтін  жергілікті  жердің  сызғыштағы 
арақашықты  масштабтың  нақты  дәлдігі  деп  атайды.  Оны  анықтау 
үшін  сандық  масштабты  атаулыға  ауыстыру  керек.  Содан  кейін 
0,1 мм-де қанша метр бар екенін анықтап алу қажет. Мысалы, сандық 
масштаб 1:50000 болса, атаулы 1 см-де 500 м болады. Осыдан, 1 мм-де 
50 м, ал 0,1 мм-де 5м ьбар екені анықталады.  
5-тапсырма.  Берілген  атаулы  масштаб  бойынша  сызықтық 
масштаб құру (3 кесте). 
3-кесте 
 
Нұсқа 
Масштаб 
Нұсқа 
Масштаб 
1 
1:100 
11 
1:10000 
2 
1:150 
12 
1:15000 
3 
1:200 
13 
1:25000 
4 
1:250 
14 
1:50000 
5 
1:500 
15 
1:100000 
6 
1:1000 
16 
1:250000 
7 
1:1500 
17 
1:300000 
8 
1:2000 
18 
1:500000 
9 
1:2500 
19 
1:1000000 
10 
1:4000 
20 
1:2000000 

 
131 
Тапсырманы  орындауға  арналған  ұсыныстар.  Сызықтық 
масштаб  –  атаулы  масштабтың  графикалық  бейнесі.  Оны  құрастыру 
үшін түзу сызықты бірнеше бірдей бөліктерге бөледі, ол масштабтың 
негізі деп аталады. Әрбір бөліктің өлшемі атаулы масштабта берілген 
өлшемге  тең.  Кескіннің  сол  жақ  бөлігі  өзара  тең  кішірек  бөліктерге 
бөлінеді, олар графикалық дәлділікті құрайды (2 сурет).  
 
1: 50000 
1 см-де 500 м 
 
 
2-сурет. Сызықтық масштаб 
 
 

 
132 
№3 Зертханалық жұмыс  
 
6-тапсырма. Берілген топографиялық картадан түзу сызықтарды 
сызықтық масштаб арқылы өлшеу (4 кесте). 
Тапсырманы  орындауға  арналған  ұсыныстар.  Екі  нүктенің 
арақашықтығын  анықтау  үшін  циркульдың  айырығын  картадағы 
кескіннің  арақашықтығымен  бірдей  қылдырып  орналастырады 
(3 сурет).  Содан  кейін  циркульдың  оң  аяғы  бүтін  бөліндіде,  ал  сол 
аяғы кіші бөлшектер аймағында болатындай етіп сызықтық масштабқа 
апарып,  санақ  жүргізеді.  Берілген  үлгіде  нүктелер  арасындағы 
арақашықтық 1 км 250 м. 
 
 
 
3-сурет. Картадағы арақашықтықты сызықтық масштаб  
арқылы өлшеу 
4-кесте 
Нұсқа 
У-34-37-В-в-4 (Снов) картасы бойынша 
1 
Михалинская тауы (6812) – жел диірмені (6612) 
2 
Михалинская тауы (6812) – Карьерная тауы (6713) 
3 
108,1 су деңгейінің белгісі (6814) – бұлақ (6713) 
4 
158,4 белгісі (6714) – кірпіш зауыты (6613)  
5 
Су диірмені (6613) – Белый (6513) 
6 
Құдық (6612) – құдық (6513) 
7 
Кирпичная т. (6613) – 139,4 су деңгейінің белгісі (6513) 
8 
Орманшы үйі (6611) – шіркеу (6510) 
9 
Су диірмені (6611) - Голая т. (6511) 
10 
Белый (6513) – Малиновская т. (6411) 
11 
Метеостанция (6413) – 146,4 белгісі (6514) 
12 
Шіркеу (6413) – 142,0 су деңгейінің белгісі (6512) 
13 
Семафор (6414) - Су қыспақты мұнара (6413) 
14 
137,6 белгісі (6411) – 131,4 белгісі (6511) 
15 
Орманшы үйі (6610) – жел диірмені (6612) 
16 
Лесная т. (6711) – телефон станциясы (6711) 
17 
Кірпіш зауыты (6613) – 158,4 белгісі (6714) 
18 
Су қыспақты мұнара (6614) – жеке жаткан тас (6513) 
19 
Құдық (6612) – Голая т. (6511)  
20 
129,4 су деңгейінің белгісі (6411) – құдық (6412) 

 
133 
№4 Зертханалық жұмыс  
 
7-тапсырма.  Берілген  картада  қисық  сызықтарды  өлшуіш-
циркуль және курвиметр көмегімен өлшеу. (5-кесте) 
 
5-кесте 
 
Нұсқа  
У-34-37-В-в-4 (Снов) картасы бойынша 
1 
Голубая ө. Черное көлінен бастап 67 тордың горизонталь сызығына дейін 
2 
Голубая  ө.  67  тордың  горизонталь  сызығынан  (6712)  бастап  ауылдық 
жолдың қиылысуына дейін (6711) 
3 
Голубая  ө.  12  тордың  вертикаль  сызығынан  (6712)  бастап  соныңа  дейін 
(6510) 
4 
Бұлақ (6511) 
5 
Каменка ө. Бастауынан бастап шоссемен қиылысатын жеріне дейін (6614) 
6 
Каменка  ө.  Шоссемен  қиылысатын  жерінен  (6614)  бастап  жақсартылған 
грунттық жолдың үстіндегі көпірге дейін (6613) 
7 
Голубая  ө.  парақтың  оңтүстік  рамкасынан  (6412)  бастап  65  тордың 
горизонталь сызығына дейін  
8 
Голубая ө. 65 тордың горизонталь сызығынан (6512) бастап Черное көліне 
дейін (6513)  
9 
Бұлақ бастауынан (6414) сағасына дейін (6513) 
10 
Орман  жолы  150,4  белгісінен  (6613)  орманның  солтүстік  шекарасына 
дейін (6713) 
11 
Ауыларалық  жол  Вороново  ауылынан  (6612)  Добрынино  ауылына  дейін 
(6614) 
12 
Ауыларалық жол Вороново ауылынан (6612) 143,0 белгісінінң қиылысына 
дейін (6611) 
13 
Ауыларалық  жол  парақтың  солтүстік  рамкасынан  (6812)  жақсартылған 
грунттық жолмен қиылысына дейін (6712) 
14 
Ауыларалық  жол  Михалино  ауылынан  (6711)  131,2  белгісімен 
қиылысуына дейін (6610) 
15 
Ауыларалық  жол  парақтың  батыс  рамкасынан  (6510)  Голубая  өзенімен 
қиылысу жеріне дейін (6710) 
16 
Ауыларалық  жол  Беличи  совхозынан  (6511)  170,0  белгісімен  қиылысу 
жеріне дейін (6712) 
17 
Ауыларалық  жол  Беличи  совхозынан  (6511)  149,2  белгісімен  қиылысу 
жеріне дейін (6412)  
18 
Далалық,  содан  кейін  орман  жолы  156,9  белгісімен  қиылысқан  жерінен 
(6813) 150,4 белгісімен қиылысуына дейін (6613) 
19 
Ауыларалық  жол  153,0  белгісімен  қиылысынан  (6510)  171,5  белгісімен 
қиылысына дейін (6410) 
20 
Ауыларалық жол орманшы үйінен (6412) жақсартылған грунттық жолмен 
қиылысуына дейін (6511) 

 
134 
Тапсырманы  орындауға  арналған  ұсыныстар.  Картадағы  қисық 
сызықтарды  циркуль  айрығымен  түзу  сызықты  қадамдар  жасау 
арқылы  өлшейді.  өлшеудің  дәлділігі  жоғары  деңгейде  болу  үшін 
циркуль  айрығының  арасы  неғұрлым  кішірек  болуы  керек,  себебі 
қисық доғаларды өлшеген кезде олар түзу сызықпен алмасады. 
Қатты  қисайған  сызықтарды  өлшеу  үшін  айрықтың  қолайлы 
өлшемі  0,2-0,5  см,  ал  қисық  жерлері  аздау  сызықтарға  0,5-1 см 
өлшемдері  қолданылады.  Майысқан  сызықтарды  өошеу  үшін 
қолданатын  циркуль  айрығын  циркуль  қадамы  деп  атайды.  Өлшеу 
барысында циркульдің бір аяғын бастапқы нүктеге қойып, екіншісін - 
өлшенетін  сызық  бағытына  қарай  орналастырады  да  сол  бағыт 
бойынша  «жүреді»  (4  сурет).  Өлшемнің  дәлдігіне  көз  жеткізу  үшін, 
өлшеуді  кем  дегенде  2  рет  жасау  керек.  Ал  қорытынды  жауап  үшін 
арифметикалық орташасын алған дұрыс. 
 
 
4-сурет. Арақашықтықты өлшеу 
 
Түзу  емес  сызықтардың  арақашықтығын  өлшеу  үшін  арнайы 
құрал – курвиметр қолданылады (5 сурет). 
Калибрленген доңғалақ құралдың негізі болып табылады, ол тісті 
доңғалақтар  арқылы  циферблаттағы  бағдармен  (стрелкамен) 
байланысады. 
Картадағы  қандай-да  бір  сызық  бойымен  (мысалы,  жол) 
доңғалақтың  жылжуы  барысында  циферблаттағы  бағдар  қозғалып, 
доңғалақпен өткен жолды см есебімен көрсетеді. Картаның масштабына 
сүйене отырып жергілікті жердегі арақашықтық анықталады.  

 
135 
№5 Зертханалық жұмыс  
 
8-тапсырма.  Берілген  картадағы  белгілі  бір  аумақтың  ауданын 
палетка және фигуралық тәсілмен табу (6 кесте). 
 
6-кесте 
 
Нұсқа 
У-34-37-В-в-4 (Снов) картасы бойынша 
1 
Қайың орманының алабы (6511, 6512) 
2 
Темір жолмен, жақсартылған грунттық жолмен және далалық жолмен 
шектелген аумақ (6613, 6614, 6513) 
3 
Орман  алабы  (6710,  6711  және  т.б.)  оңтүстік-шығысы  Голубая 
өзенімен шектелген 
4 
Орман  алабы  (6712,  6713)  солтүстік-шығысы  мен  оңтүстік-шығысы 
орман жолымен шектелген  
5 
Орман алабы (6511, 6411, 6512, 6412) 
6 
Орман алабы (6711, 6610, 6611)  
7 
Орман  алабы  (6711,  6712)  солтүстігі  мен  солтүстік-шығысы 
жақсартылған грунттық жолмен шектелген 
8 
Черное көлі (6613, 6513) 
9 
Бұталармен бірге дауыл құлатқан және шабылған ағаштар (6511, 6411, 
6412) 
10 
Шабылған  ағаштар  және  сирек  тоғаймен  қоса  алынған  орман  алабы 
(6713) оңтүстік-батысы орман жолымен шектелген 
11 
Орман  алабы  жас  егінділермен  қоса  (6611)  солтүстігі  ауыларалық 
жолмен шектелген 
12 
Орман алабы жас егінділермен қоса (6711, 6611) оңтүстігі мен батысы 
ауыларалық жолмен шектелген 
13 
Орман  алабы  (6712,  6713)  оңтүстік-батысы  жақсартылған  грунттық 
жолмен, ал солтүстік-батысы мен солтүстік-шығысы орман жолымен 
шектелген 
14 
Темір  жолмен,  жақсартылған  грунттық  жолмен  және  тас  жолмен 
шектелген аумақ (6613, 6614, 6513, 6514) 
15 
Жақсартылған  грунттық  жолмен,  ауыларалық  және  далалық  жолмен 
шектелген аумақ (6711, 6712, 6812) 
16 
Ауыларалық  жолдар  және  Голубая  өзенімен  шектелген  аумақ  (6711, 
6712, 6611, 6612) 
17 
Голубая  өзенімен,  жақсартылған  грунтық  жолмен,  Черное  көлімен 
және атаусыз өзенмен шектелген аумақ (6512, 6513)  
18 
Ауыларалық  жолдар  және  Голубая  өзенімен  шектелген  аумақ  (6511, 
6512, 6412) 
19 
Голубая өзені, жақсартылған грунтық жол, ауыларалық және далалық 
жолдармен шектелген аумақ (6711, 6712) 
20 
Орман алабы, жыра, далалық және ауыларалық жолдармен шектелген 
аумақ (6810, 6811, 6710, 6711) 
 

 
136 
Тапсырманы  орындауға  арналған  ұсыныстар.  Топографиялық 
карталар мен пландарда нысаналырдың ауданың әр түрлі тәсілдермен 
есептейді. Керекті тәсілді таңдау өлшенетін аумақ пішініне, жауаптың 
нақтылығына, керекті құралдардың түгел бар болуына байланысты. 
Фигуралық тәсіл. Бұл тәсілді қолдану барысында берілген аумақ 
белгілі  бір  фигураларға  бөлінеді:  төртбұрыш,  үшбұрыш,  трапеция. 
Картада  берілген  фигуралардың  өлшемдерін  өлшегеннен  кейін, 
олардың  аудандарын  геометриядан  белгілі  формулалар  арқылы 
есептейді.  Аумақтың  жалпы  ауданы  барлық  фигуралардың 
аудандарының масштаб есебімен қосындысына тең болады. 
Мысалы,  масштабы  1:10  000  картада  «Северный»  орманының 
ауданын  табу  керек.  Берілген  территорияны  екі  трапеция  мен  екі 
үшбұрышқа бөліп, олардың аудандарын есептейміз (6-сурет). 
 
 
 
6-сурет. Фигуралық тәсіл арқылы нысананың ауданын анықтау 
 
 
 

 
137 
Бұл  әдіс  шекаралары  түзу  сызықпен  белгіленген  аумақтарды 
есептеуге  қолайлы.  Дегенмен  кабырғалары  қисық  сызықты  болатын 
нысаналарды  есептеуге  де  келеді.  Тек  геомнтриялық  фигураларға 
бөлу  барысында,  шартты  түрде  шекараларын  түзу  сызықпен 
белгілеуге  болады.  Соның  нәтижесінде  артық  кеткен  жерлер  толық 
емес жерлерді толықтырады (7-сурет).  
 
 
7-сурет. Қисық сызықты шекараларын түзету арқылы аумақты 
геометриялық фигураларға бөлу 
 
 
Палетка әдісі. Бұл әдісті қолдану үшін палетка немесе алдын ала 
торларға  бөлінген  калька  қолданылады.  Палетканы  берілген  аумақ 
үстіне келтіріп, толық және толық емес торлар саналады. Толық емес 
торлар  санын  екіге  бөліп,  толық  торлар  санына  қосады.  Осыдан 
аумақты алып жатқан торлардың саны шығады (8-сурет).  
 
 
 
8-сурет. Төртбұрыш торлы палетканы берілген 
аумақ үстіне салу 
 
Аумақтың  ауданын  есептеу  үшін,  масштаб  бойынша  бір  тордың 
ауданын  есептеп  алу  қажет.  Мысалы,  карта  масштабы  1:25  000,  ал 
тордың  қабырғасы  5мм  болса,  онда  тордың  ауданы  15 625  мм
2
-қа 
немесе  1,56  га-ға  тең.  8  суретте  берілген  фигураның  ауданы  82,8  га 
болады (толық торлар – 37, жартылай – 32, торлардың жалпы саны – 
53. ауданы – 53*15 625 = 828 125 м ≈82,8га). 

 
138 
№6 Зертханалық жұмыс  
 
9-тапсырма.  Берілген  топографиялық  картадан  нүктелердің 
географиялық координаталарын табу (7-кесте).  
 
7-кесте 
 
Нұсқа 
У-34-37-В-в-4 (Снов) картасы бойынша 
1 
Кірпіш зауыты (6613) 
2 
167,2 белгісі (6711) 
3 
Орманшы үйі (6611) 
4 
Су диірмені (6613) 
5 
Триангуляция пункті (6812) 
6 
171,3 белгісі (6713) 
7 
Орманшы үйі (6713) 
8 
Су диірмені (6611) 
9 
140,9 белгісі (6513) 
10 
Құдық (6513) 
11 
131,4 белгісі (6511) 
12 
Триангуляция пункті (6411) 
13 
129,4 су бетінің белгісі (6411)  
14 
Омарта (6512) 
15 
Телемачта (6413) 
16 
Семафор (6414) 
17 
Жеке жатқан тас (6613) 
18 
Су қыспақты мұнара (6413) 
19 
Белый (6513) 
20 
Шіркеу (6510) 
 
Тапсырманы  орындауға  арналған  ұсыныстар.  Кез  келген 
топографиялық  карта  рамкамен  шектелген,  олардың  қабырғалары 
меридиандар  мен  параллельдер  болып  табылады.  Меридиандар  мен 
параллельдердің бейнеленуі картографиялық тор деп аталады. 
Меридиандардың  полюстерге  қарай  жақындасуы  нәтижесінде 
олар  трапеция  пішінді  болады.  Бұл  трапециялардың  жер  бетінде 
орналасуына  байланысты  олардың  әрбір  бұрышының  географиялық 
координатасы  беріледі.  Мысалы,  У-34-37-В-в  (Снов)  картасының 
координаталары 54
0
45’ с.е., 18
0
00’ ш.б., 54
0
40’с.е., 18
0
07’30’’ш.б. 
Географиялық  координаталарды  одан  да  дәлірек  анықтау  үшін 
топографиялық картада минуттық рамка беріледі. Олардың қабырғалары 
ішкі  рамкаға  параллель  болып  келеді.  Ол  өз  ішінде  ендігі  мен 
бойлығы бойымен минуттық және он секундтық бөліктерге бөлінген. 

 
139 
Қандай  да  бір  нүктенің  географиялық  координатасын  анықтау 
үшін келесі шарттарды орындау керек. Шеткі және астыңғы (үстіңгі) 
минуттық  рамкаға  перпендикуляр  етіп  А  нүктесі  арқылы  меридипн 
және  параллель  жүргіземіз.  Нүктенің  ендігін  анықтау  үшін  ендігі 
54
0
40’  тең  оңтүстік  рамкадан  бастап  нүктенің  параллелімен 
қиылысуына  дейін  минут  пен  секунттарды  санаймыз.  Біздің 
жағдайымызда  ол  бір  минут  (бір  толық  минуттық  бөлік),  10  секунд 
(бір  толық  он  секундтық  бөлік)  және  бірнеше  секундқа  тең.  Қалған 
секундты  анықтау  үшін  он  секундтық  бөлікті  және  а  параллеліне 
дейін арақашықтықты миллиметр есебімен өлшеп алу керек. У-34-37-
В-в  (Снов)  картасында  бұл  өлшемдер  12  және  3,6  м-ге  тең.  Осыдан 
пропорция құрастырсақ: 
 
мұндағы х-анықталып жатқан бөліктің өлшемі (секунд есебімен). 
Пропорцияны  шеше  отырып,  х  =  4  жауабын  аламыз.  Осыдан 
анықталғын өлшемдерді қосамыз да, А нүктесінің ендігін табамыз: φ
А
 
=  54
0
40’  +  1’  +  10’’  +  4’’  =  54
0
41’14’’с.е.  Дәл  осындай  тәсілмен 
нүктенің бойлығын да анықтаймыз.  
 

 
140 
№7 Зертханалық жұмыс  
 
10-тапсырма.  Берілген  координаталары  бойынша  картадан 
нүктені табу (8 кесте).  
Тапсырманы орындауға арналған ұсыныстар. Белгілі географиялық 
координаталары  бойынша  картадағы  нүктені  табу  үшін  алдыңғы 
есепке кері етіп шығарады.  
Мысалы,  У-34-34-В-в  (Снов)  картасынан  координаталары  φ
Б
  = 
54
0
40’17’’  және  λ
Б
  =  18
0
03’54’’  болатын  Б  нүктесін  табу  керек 
(9 сурет).  Оңтүстік  рамканың  ендігі  54
0
40’  болғандықтан  бізге 
солтүстікке  қарай  тағы  17’’  қосу  қажет.  Ол  үшін  шеткі  минуттық 
рамкадан  он  секундтық  бөлікті  алып  қосамыз,  осыдан  біз  54
0
40’10’’ 
алмыз.  Осыдан  пропорция  құру  арқылы  7’’  миллиметрлік  есебін 
анықтаймыз:
 
 
 
Көлденең  масштаб  көмегімен  осы  қашықтықты  54
0
40’10’’ 
өлшемінен  солтүстікке  қарай  тағы  8,4  мм  қосамыз  да,  параллель 
жүргіземіз.  
Дәл осындай тәсіл арқылы 18
0
03’54’’ нүктесін тауып параллельге 
перпендикуляр  меридиан  жүргіземіз.  Праллель  мен  меридианның 
қиылысуы картадағы анықталып отырған нүкте болып табылады. 
 
 
9-сурет. Географиялық және тікбұрышты 
координаталарды анықтау 
 

 
141 
8-кесте 
 
Нұсқа 
У-34-37-В-в-4 (Снов) картасы бойынша 
φ 
λ 
1 
54
0
41’01’’ 
18
0
05’09’’ 
2 
54
0
40’33’’ 
18
0
04’24’’ 
3 
54
0
41’51’’ 
18
0
07’27’’ 
4 
54
0
42’00’’ 
18
0
05’16’’ 
5 
54
0
40’15’’ 
18
0
07’00’’ 
6 
54
0
42’09’’ 
18
0
05’25’’ 
7 
54
0
40’10’’ 
18
0
06’36’’ 
8 
54
0
41’27’’ 
18
0
05’23’’ 
9 
54
0
40’20’’ 
18
0
06’28’’ 
10 
54
0
41’18’’ 
18
0
05’50’’ 
11 
54
0
41’28’’ 
18
0
03’51’’ 
12 
54
0
40’47’’ 
18
0
04’53’’ 
13 
54
0
41’39’’ 
18
0
04’53’’ 
14 
54
0
41’20’’ 
18
0
05’02’’ 
15 
54
0
41’35’’ 
18
0
05’26’’ 
16 
54
0
40’42’’ 
18
0
05’40’’ 
17 
54
0
41’33’’ 
18
0
07’16’’ 
18 
54
0
40’16’’ 
18
0
07’04’’ 
19 
54
0
42’21’’ 
18
0
04’16’’ 
20 
54
0
42’03’’ 
18
0
04’44’’ 

 
142 

жүктеу/скачать 5,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: