Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
168
Г.А. ШАРИПОВА 
ПОЭТИКА ХУДОЖЕСТВЕННОГО ВРЕМЕНИ-ПРОСТРАНСТВА
ПЬЕСЫ Л. ГУМИЛЕВА «ВОЛШЕБНЫЕ ПАПИРОСЫ (ЗИМНЯЯ СКАЗКА)»
         
This article under consideration is about the poetry of literary time and area of the play by L. Gumilyov 
“Magic cigarettes (Winter fairy tale)”. The play was written in 1942 in Norilsk prison camp and was published 
only in 1990.   
The key words: “The city of youngness”, The Russian museum, picture “Kings’ feast”, The Middle Ages 
and pre-war soviet time. 
Тему предлагаемой статьи следует начать с некоторых отсылок. Первая из них касается понятия 
«время-пространство»,  которое  в  современном    литературоведении  обрело  актуальное  значение, 
благодаря категории «хронотоп», введенной М.М.Бахтиным,  и трудам В.Я. Проппа, В.Н. Топорова, 
В.П. Руднева.
Другая касается творческой личности Л.Н. Гумилева (1912 – 1992), который, самозабвенно мечтая 
о науке и преданно служа ей,  продолжал свои диалоги с историей  на языке искусства слова. Его перу 
принадлежат малые и большие стихотворения, оригинальные пьесы в стихах, переводы из персидской, 
индийской и афганской поэзии. Как бы ни был Л. Н.Гумилев обречен на интеллектуальное молчание, 
но   в норильском лагере он  сочинил пьесы. Не имея возможности записать их на бумаге – сохранил 
в памяти. 9 февраля 1989 года те произведения 29-летнего поэта были адресованы Н.В. Гумилевой  с 
авторским посвящением «…светлой жене Наталье в день ее рождения» [1:с. 413].  Позже, помещенные 
на страницах журналов «Советская литература» (№1, 1990) и «Петрополь» (№3, 1993) они, наконец, 
стали духовно-предметной реальностью для читателей.
Итак,  особый  интерес  для  понимания  поэтики  художественного  времени-пространства                         
Л.Н. Гумилева представляет исследование особенностей художественного мира пьесы «Волшебные 
папиросы (Зимняя сказка)», созданной в 1942 г. в Норильске. Впервые индивидуально-авторский образ 
пространства – Петербурга –  возникает в Прелюдии пьесы. Мысленно путешествующий персонаж 
«Я» способен преобразить норильское «здесь» в петербургское «там»:
Когда мерещатся чугунная ограда,
И пробегающих трамваев огоньки,
И запах листьев из ночного сада,
И темный блеск встревоженной реки,
И теплое осеннее ненастье
На мостовой, средь искристых камней –
Мне кажется, что нет иного счастья,
Чем помнить Город юности моей                                                    [1:с. 413].
В  воспоминаниях  о  той  действительности  функционально  значима  синестезическая    метафора 
«Город юности», которую структурируют память зрения и память запаха, ощущения  хроматические 
и  тактильные. Эта метафора ориентирует движение лирического героя во времени-пространстве и 
связана с концептом счастья.
Второе  восьмистишие  Прелюдии  –  не  столько  описание  города,  сколько  уподобление  силуэтов 
городских образов-топосов силуэту героя, прием «оживления» им собственной тени «в его тенях». 
Мир поэтической кажимости (грезы) сливается с мотивным миром действительного города:
Мне кажется…  Нет, я уверен в этом!
Что тщетны грани верст и грани лет,
Что улица, увенчанная светом,
Рождает мой давнишний силуэт.
Что тень моя видна на серых зданьях,
Мой след блестит на искристых камнях.
Как город жив в моих воспоминаньях,
Так тень моя жива в его тенях!                                                        [1:с. 413].

№ 1 (86) 2012
169
В  семантике  художественного  пространства  пьесы  гумилевский  «Город  юности»,  олицетворяя 
прекрасное начало, противопоставлен  норильскому настоящему. Там, в родном  городе,   разворачиваются 
события, участниками которых являются, по определению автора,  «люди», выступающие в образах 
Очарованного  Принца,  Золушки  (в  миру  студенты)  и  Ванька  Свиста  (тип  хулигана).  Действуют 
«оборотни»  в образах Капеллана (Критик), Канцлера (Политик), Хозяина чар  (в миру Художник) и 
Снегурочка, именуемая в авторской ремарке «нежить». Нетрудно заметить, что действующие лица 
пьесы по своему «реальному» статусу ориентированы на архаическую,  социальную и политическую 
мифологию.
В художественном пространстве Петербурга поэт  локализует те места, где происходят все три 
действия  пьесы.  Последовательность    событий  первого  действия  развивается  в  Русском  музее, 
где  экспонирована  картина  «Пир  королей»  Павла  Филонова  [2];  сюжет  второго  действия  связан 
с  пространством  Александровского  сада;  третье  действие  происходит  «внутри»  и  «снаружи» 
картины «Пир королей». В целом  происходящие в этих замкнутых пространствах события являют 
смыслохарактеристики  общественно-исторического  времени,  связанные  с  эпохой  Советов  и 
сталинских репрессий.
Особую  философию    богоутраченного    времени  олицетворяет  названная  картина  Филонова.  Ее 
аллюзивное  пространство,  соединяющее    «мрачный  праздник»  средневековья  и  «ход  тяжелый» 
предвоенного советского «века-волкодава», –  апокалиптично. «Средневековье», по слову Очарованного 
Принца, «прижалось к нашим изголовьям»,  и «мы ему нужны». Аллегория «Пира  королей» навевает 
ему  (напомним, в миру студенту) раздумья об окружающей действительности:
…  как прежде правит смертью
И тусклой жизни только пустота.
Над крышами домов кружатся черти,
И ведьма гладит черного кота.
Под сердцем наших дев гнездятся жабы,
В трамваях наших бродят упыри,
Но мы не знаем, где свершают шабаш
И чьею кровью кропят алтари                                                             [1, 418].
Лиминальная  символика  королевского  пиршества  (еды,  питья,  рыбы,  костей,  собаки)  – 
эмблематическая, по сути, отражает тему социального хаоса, отягощенного  сталинской  философией 
умертвий. 
Автомобиль без фар пронзает дали
И тонет в них, прохожих увозя,
А там их ждут немые переходы,
Остатки яств в сиянии огней,
И кровь на стульях, на скатерти и сводах, – 
повествует Л.Н. Гумилев устами своей героини, студентки-Золушки.  Показывая на картину Филонова, 
она заключает: «Там шли пиры, вот этого страшней» [1,с.419]. Под «там» подразумеваются сталинские 
«всепьянейшие соборы», которые коррелируют с пиром филоновских персонажей, олицетворяющих 
эстетику хтонического.
По  мнению  С.Попова,  картина  Филонова  «Пир  королей»  почти  буквально  возводит  к  строкам 
«Так говорил Заратустра» Ницше: «Мы скоро устроим знатный пир. Но кто хочет в нем участвовать, 
должен также приложить руку, даже короли» [2]. Исследователь полагает, Филонов именно тот творец, 
«который впервые визуально трансформировал, преобразил космополичные по сути, обращенные «ко 
всем» мифы Ницше в русскую архаическую мифологию, живописную пластику и экспрессию – как 
если бы ницшевские герои и сам автор заговорили ... на почти хтоническом наречии праславянства» 
[там же].
Иллюзию  своего  присутствия  в  Городе  юности  и  репрезентацию  своих  видений    Л.Н.  Гумилев 
проводит  от  архитектурного  ансамбля  Русского  музея  к  внутреннему  пространству  картины  «Пир 
королей»,  от  выставочной  галереи  к  аллее  Александровского  сада,  от  мостовой  Невы  к  колонне  с 
ангелом, то есть  к Александрийскому столпу. Поэтическая матрица картины  Петербурга обретает 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
170
черты  идеального  и  чувственного,  благодаря  присутствию  в  прогулках-воспоминаниях    поэта  
подруги-студентки. Она кажется под стать Золушке, «забывшей о том, /Что можно быть счастливой и 
желанной». Знак ее присутствия автор, преодолевший пространство лагерного антимира,  визуально 
экспонирует устами Принца:
Ее шагов еще не замер звук,
А я готов уж бредить новой встречей.
Мне нравятся изгибы тонких рук,
И детские, приподнятые плечи,
И огонек, забрезживший в очах
При мысли о назначенном свиданье.
И даже в вразумительных речах
Хоть смысла нет, но есть очарованье                                            [1, с. 420].
Другие культурно-исторические уровни локусов родного Петербурга, возникшие в воображении 
подневольного  поэта,  создают  «отрицательный  ландшафт»  (термин  М.  Вайскопфа)  города.  Здесь 
«храма  оскверненного  ступени»;  скрипучим  гулом  радио  разъятая  «вечерняя  святая  тишина»; 
оскорбленная  пощечиной  плаката  «мудрая,  старинная  стена».  Организуя  пространство  советской 
реальности таким образом, новые демиургические силы свершили десакрализацию Петербурга.
Культуру нового времени, по своей сути инквизиторской, обслуживают «модный, прославленный 
Критик», ставший Капелланом, то есть проповедником существующего режима, и «совесть забывший 
Политик», ставший Канцлером, то есть чиновником высокого ранга. Под чарами Хозяина – творца 
исторического  хаоса  –  и  его  волшебных  папирос  (аллюзия,  обладающая  узнаваемостью  образа 
«кремлевского горца») звучат их признательные показания:
               Критик
                  Политик
Я сеял везде заблужденья,
Безвольную ненависть сеял,
Я сеял презренье к сединам,
Я сеял неверье в себя,
И пажити густо покрылись
Взращенными мной сорняками.
Я рад ожидать Господина,
Дрожа, трепеща и любя. 
                                          [1, с. 416].
Я сеял жестокие пытки, 
Я сеял кровавые казни,
Но сделался лучшим посевом
Безмолвье рождающий страх.
Безмолвны на стогнах мужчины,
Безмолвны торговки на рынке,
Безмолвные юноши к девам,
Приходят с боязнью в очах.  
                                            [1, с. 417].
                                          
Для  Л.Н.  Гумилева  принципиально  важно  показать  генетическое  родство  современных  ему 
капелланов и канцлеров со средневековыми инквизиторами, как отмечено в ремарке, «в капюшонах 
и масках». Далее поэт продолжает: «Жестом руки Художник загоняет Критика и Политика в картину 
Филонова. Они проходят сквозь полотно и становятся фигурами среди прочих [1, с. 417]. Совмещенные 
во  внутрикартинном  пространстве  подлинники  и  растиражированные  епифанией  вождя  их  копии 
идеально, по-гумилевски, раскрывают смыслы сталинской действительности.
Когда Принца подталкивают к картине, где фигуры начинают двигаться, освобождая ему место, он 
горячо сопротивляется. Художник настаивает, чтобы Принц покинул «наземный смрад»:
Там, на пире, между королями
Принца нет.
Принц опутан дольными сетями
Вот уж двадцать лет                                                                       [1, с. 422].
Последние  строки,  возможно,  подразумевают  биографические  факты  Л.Н.  Гумилева:  прошло 
двадцать лет, как был расстрелян его отец Н.С.Гумилев, поэт-аристократ, представить которого на 
«знатном пире» большевизма – невозможно. 
В 1932 году была последняя выставка картин П.Н. Филонова в Русском музее. Переехавший в 1929 
году в Ленинград Лев Гумилев не мог не быть на той выставке и не знать о спорах вокруг художника-
авангардиста.  У  Филонова  была  самая  многочисленная  школа  учеников,  составлявшая    общество  

№ 1 (86) 2012
171
мастеров аналитического искусства, нового течения не только в русской культуре, но и в европейской. 
И был он известен своим  бескорыстным отношением к искусству, и совершенно отличался он от 
окружающих своим духовным максимализмом.  Известно,  что отчим Льва Гумилева, искусствовед 
Н.Н.  Пунин,  в  начале1920-х  гг.  тесно  сотрудничал  с  Филоновым,  а  в  1930-е  гг.  написал  работу 
«Искусство и революция».
 И неслучайно апокалиптичное по внутреннему содержанию полотно художника выполняет роль 
медиативного пространства, объединяющего внутренний мир героя-поэта с внешним разомкнутым 
миром.  Время-пространство  гумилевского  «Города  юности»  актуально  тем,  что  в  нем  идея 
репрезентации живописи корреспондирует с трагическим хронотопом советского народа. 
ЛИТЕРАТУРА
1. Гумилев Л.Н. Чтобы свеча не погасла: Сборник эссе, интервью, стихотворений, переводов. – М.: Айрис-
пресс, 2003. – 560 с. – (Библиотека истории и культуры). 
2.  Филонов  П.Н.  Живопись.  Графика.  Из  собрания  Государственного  Русского  музея.  Каталог  выставки. 
Ленинград: Аврора, 1988. 
3. Попов С. Фридрих Ницше в русской художественной культуре. www.nictsche.ru.
Поступила в редакцию 04.11.2011.
 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
172
М.К. АЛДАБЕРГЕНОВА
 
ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ТАРАЗ ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН 
АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕР БОЙЫНША ЗЕРТТЕУ
 
Being engaged in studying of the medieval city of Taraz we face unsolved secrets of medieval history 
of Kazakhstan. If to take on a basis the theory that the medieval city of Taraz developed on one space with 
medieval cities of Southern Kazakhstan. In a city the original lines caused by ancient traditions, various rates 
of economic and cultural development are traced. Under the influence of Turkic culture it is possible to notice 
changes in material culture of a city.
Тараз қаласы жайлы жазба деректерде көптеп айтылғанымен, оның орналасқан орны жайлы сөз аз 
қозғалған. Тек араб географы мен саяхатшысы Макдиси Х ғасырда өз 
шығармасында: «Тараз – көптеген бақтарымен, тығыз жайласқан үйлерімен жақсы қорғалған қала, 
оның төрт қақпасы және терең оры бар. Қақпа алдынан өзен ағып жатыр». Сол деректер бойынша, қала 
айналасы 4-4.5 км құрайды. Тараз қаласының тарихи байлығы ғалымдарды әрдайым қызықтырған. 
Әр жылдары мұнда М.Е.Массон, А.Н.Бернштам, Г.И.Пацевич, Е.И. Агеева, Т.Н.Сениговалар қазба 
жұмыстарын  жүргізген.  Екінші  мыңжылдықтың  басында  зерттеулер  нәтижесінде,  Тараз  қаласы 
цитаделі,  шахристаны  және  көптеген  сауда-қолөнермен  айналысатын  аудандары  бар  ортаазиялық 
типтегі  классикалық  феодалдық  қала  екендігі  анықталды.  Мұнда  гончар  құбырлардан  құралған 
қаланың су құбырлары анықталған, сонымен қатар керамика, металл бұйымдары, бай нумизматикалық 
материал табылған [1,152].      
Алдыңғы  кезеңдердегі  өркендеп,  өрлеу  ХІІІ-ХVІІІ  ғғ.  Тараз  қаласының  құлдырауына  ауысты. 
Мухаммед-шах,  наймандар,  қарақытайлар,  монғолдардың  жорықтары  Талас  өңіріндегі  қалалардың 
дамуына кері әсер етті. Бірнеше рет қайта өрлеуге қарамастан, қала Қарахан дәуірі кезіндегі мәнін 
жоғалтты.  Бұл  әсіресе,  қаланың  құрылыс  ерекшеліктері  мен  топографиясында,  сонымен  қатар 
материалдық мәдениеті керамикасында анық байқалады. 
ХІІ ғасырдың соңы мен ХІІІ ғасырдың басындағы Тараз жайлы бізге VІІ құрылыс кезеңдерінің 
қабаттарынан,  яғни  шахристанда,  рабадтың  батыс  бөлігінде,  қаланың  оңтүстік-шығыс  бөлігінде 
жүргізілген  қазба  жұмыстарының  нәтижесінен  белгілі.  Тараз  шахристанындағы  құрылыс 
конструцияларының  ішінен  бұзылған  қабырғалардың  балшығының  бөліктері  мен  күл  араласқан 
фундаменттің  қаланған  тастарының  қалдықтары  табылды.  Әсіресе,  рабадтың  батыс  бөлігі  қатты 
зақымдалған, оның территориясының көп бөлігі кейінгі кезде жерленген мұсылман молалары алып 
жатыр. 
Шахристанда жүргізілген қазба жұмыстары мен оңтүстік-шығыс бөлігінен табылған материалдар 
бойынша Тараздағы өмір негізінен шахристан мен үш рабадта жалғасқан. 
Құрылыс  қалдықтарының  ішінде  боялмаған  керамика  кездеседі,  олар    негізінен  орақ  тәрізді 
саптары бар қазандармен, ілмек түріндегі саптары бар көзе тәрізді ыдыстармен, жалпақ, қақпағының 
шеттері сыртқа қараған тағаралармен сипатталады да, алдыңғы кезеңдегі керамикамен генетикалық 
байланыста болған. Сонымен қатар боялған ыдыстар өзгеріске ұшыраған. Осылай тостағандардың 
бір бөлігі конус тәрізді формаға ие болды. Орнаменті бұрынғыдан гөрі сызықтырақ болып, ал бояуы 
ашықтана түскен, оның ішінде жасыл және сары түстер басым болған. Ең көп тараған орнаменттер 
жылтыратылған, стилденген, өсімдікті және тостағанның түбіне салынған құйынға ұқсас жапырақ 
формалы үй әшекейлері болды. Стилденген өсімдікті немесе әріпті өрнектер ыдыстың шеттеріне белбеу 
ТАРИХ
ИСТОРИЯ

№ 1 (86) 2012
173
түрінде орналасқан. Бұл жағдай ыдыстарды пайдаланған тұрғындар арасында әлеуметтік теңсіздік 
болғандығын байқатады және ыдыстарды жасау әдістерінің шыңдала түскендігін көрсетеді. Аталған 
ыдыстар мен тостағандардың формаларынан басқа ыдыс түріндегі негізде үлкен шамшырақтардың 
екі жаңа түрі табылды. Бірінші тип жасыл бояумен көмкеріліп, бес жерінен тесілген жартылай сфера 
түріндегі қақпақпен жабылған екі қауызы бар қырлы корпусты. Оның мойыны мифологиялық әйел-
құс бейнесімен аяқталады. Шамшырақтың екінші типі өсімдік өрнегімен әсерленген төбеге көтерілген 
шоқысы бар бір сабы, мұрны бар дөңгелек формалы. Ұстайтын сабынан төменге қарай шамшырақтың 
ыдыс тәрізді негізіне стержень тартылған.
Массонның ХІІІ ғасырдың соңы мен ХІV ғасырдың басында Тараз қаласы сол аймақтың орталығы 
қызметін  ары  қарай  атқарған  деген  пікірін,  қалада  басылып  шыққан  теңгелер  мен  қала  көлемінің 
өсуі  дәлелдейді.  Осы  кезеңдегі  қала  өмірі  жайлы  деректі  археологтар  ашқан  сегізінші  құрылыс 
кезеңінің  қабаты  бере  алады.  Ол  қаланың  шахристаны  мен  рабадтың  батыс  бөлігінде  жүргізілген 
қазба  жұмыстары.  Қаланың  барлық  бөліктері  қираса  да,  табылған  тас  фундаменттің  қалдықтары 
мен керамика ХІІІ-ХІV ғ.ғ қаладағы өмір шахристан мен рабадтың батыс бөлігінде шоғырланғанын 
анықтауға мүмкіндік береді [2,191]. 
Сонымен қатар рабадтың шығыс бөлігінде Талас өзенінің арнасынан шығып кетуі салдарынан, 
онда өмір оты сөне бастайды. Қала батыс бағытта дами бастайды, оның айналасында жаңа қабырғалар 
тұрғызады, қалдықтары қазіргі қаланың стадионының жанынан табылған. Оның негізінде көгілдір 
бояулары бар бүйірлі ыдыстар табылған. Архитектурада көптеген өзгерістер болған. Осы аудандарда 
исламның түпкілікті орнығуына байланысты бірнеше кесенелер салынады. Бірақ бұрынғы түркілер 
сыйынған діндердің қалдықтары әлі де болса сақталғаны туралы айта кеткен жөн болар. Олардың 
біреуі №3 рабадта түрік әскербасшысы Давид-бектің құрметіне салынған, екіншісі – мясокомбинат 
аймағында,  үшіншісі  –  Тік-Тұрмас  некрополінде,  төртіншісі  –  Талас  өңіріндегі  Манас  күмбезі. 
Осы  кезеңмен  Таразда  табылған  әйелдердің  молалары  байланысты.  Батыс  Жетісуда  моңғол 
шапқыншылғынан  кейінгі  кезеңде  өмірдің  қайта  жанданғаны  туралы  1221  жылы  осы  аймақтарға 
келген қытай отшельнигі Чань-Чуньның жазбалары бойынша білеміз. Ол, бұл аймақтың халқы егін 
егуден басқа жібек мата шығарумен, жүзім өсірумен айналысқандығы айтады [3,42]. Осы кезеңдегі 
Тараздың  шаруашылық  және  экономикалық  өмірі  жайлы  толық  мағлұмат  алу  үшін  тек  жалғыз 
керамиканың  берген  мәліметтері  аз  болғандықтан,  біз  Королевка  селосы  маңындағы  қорғанда 
табылған теңгелерді және әйелдер моласынан аршылған заттарды кірістірдік. Осы кезеңдегі қалада 
белгілі бір экономикалық өсу жайлы ұсталардың өнімдері дәлел бола алады. Бұл дәуірдегі керамика 
көгілдір бояуының ақ қалыпқа түсіріліп, өрнектердің алуан түрлілігімен сипатталады. Ыдыстардың 
негізгі түрі ретінде түптері бүгілген немесе домаланған тостағандар қалып отыр. Алдыңғы кезеңмен 
салыстырғанда ыдысқа өрнектер көк және қара түстермен салынған, кейде ақ бояуға көгілдір дақтарды 
салу  кездеседі.  Өрнектердің  негізгі  түрлері  геометриялық  ырғақпен  жасалған:  орталықтан  жан-
жаққа таралған сызықтар, зигзагтар, спираль тәрізді өрнектер, ыдыс түбіндегі симметриялы түрде 
жасалған дақтар түріндегі өрнектер. Өсімдік ырғағындағы өрнектер бутонның гүлінің жапырақтармен 
жалғасқан түрінде салынған. 
Өрнектердің  ішінде  жаңалық  ретінде  тостағанда  жасалған  арка  түріндегі  өрнектер.  Аталған 
боялған ыдыстар мен тостағандардан басқа биік емес мойыны цилиндр тәрізді және екі ілмек тәрізді 
сабы бар көзелер де кездеседі. Алдында жасалған ыдыстарға қарағанда екі жағынан ашық-көгілдір 
түсті жылтырақпен көмкерілген. Сонымен қатар ыдыстың бетіне қою көгілдір жылтырақпен толқын 
тәрізді сызықтар жүргізілген.
Сонымен қатар шамшырақ тәрізді үй бұйымдары да өзгеріске ұшырады. Бұрынғы әсем шырақтардың 
орнына шоқысы жоғары көтерілген, мұрны мен резервуар арасында қашықтығы бар үлкен шамдар 
келді. Шырақтардың астына қоюға жасыл немесе көгілдір түске боялған негізі ыдыс тәрізді стержені 
бар тіреулер пайда болды. Олар тәрелке тәрізді формаға ие болып, ортасында шырақты қоюға арналған 
шығыңқы жері бар болады. Яғни бұл кезеңде бұйымның эстетикалық жағынан әдемі болғанына көп 
көңіл бөлінген.  
Ерекше зат ретінде асылатын шамшырақтарды атауға болады: біріншісі, тоғыз қауызды люстра 
(шахристан)  тәрізді,  екіншісі,  алты  қауызды  люстра  (батыс  рабад)  тәрізді  [2,194].  Біріншісі  ағып 
бара  жатқан  көгілдір-жасыл  дақтармен  сәнделіп,  ақ  тегістеуіш  затпен  жабылған,  содан  кейін 
түссіз  глазурьмен  жалтыратылған.  Өндіріс  күштерінің  өскендігін  тек  жаңа  бұйымдардың  пайда 
болғандығымен сипаттауға болмайды, мұнда сонымен қатар дайындау техникасының өзгергендігін 
атауға  болады.  Дайындау  кезінде  темір,  қола,  тас  пен  сүйек  пайдаланылған,  бірақ  соңғы  уақытта 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
174
кашин де қолданылған. Кашиннен жасалған заттарға көгілдір бояумен көмкерілген жіңіщке және кең 
мойынды корпусы алмұрт тәрізді және ұстайтын сабы қосарланған білік тәрізді, корпусында рельефті 
жазулары бар құмыралар, көзе тәрізді ыдыстар, жылтыратылған өрнектері бар тәрелкелер, вазалар, 
дәмдеуіштерге арналған біреулік немесе бірнешеуі бір-біріне қосарланған кішігірім ыдыстар жатады. 
Кашиннен сонымен қатар төрт аяқты биік борты бар қақпағы алынатын сандық жасалған.                
Алдыңғы  кезеңдегі  кашиннен  жасалған  бұйымдардың  сынықтары  ақшыл-сұр  түсті  болып,  екі 
жағынан  өңделген  болатын.  Олардың  жылтырату  үшін  сақар  және  қола  бояулар  қолданылған, 
бұл  бояулар  үлкен  қалың  қабық  құрап  ыдыстың  беріктігін  арттыра  түседі  [4].  Ыдыс  бояумен 
көмкерілгеннің  алдында  бай  рельефті  өрнектер  безендірілген.  Жалпы  алғанда,  Тараздан  табылған 
сырты  көгілдір  түспен  боялып,  жазумен  өрнектелген  рельефті  сызықтары  бар  кашиннен  жасалған 
заттардың жиынтығы Алтын Орданың қаласы Хорезмнен табылған бұйымдарға ұқсас. 
Боялмаған ыдыстардың ішінде шеттері сыртқа қаратылған көзелермен бірге саптары орақ тәрізді 
қазандар, сонымен қатар екі ілмек тәрізді сабы бар кең биік емес мойыны көзеге ұқсас ыдыстар, шеттері 
сыртқа қатты қайырылған қақпағы жалпақ тағаралар қолданылған. Қыш ыдыстардың жаңа түрлерінің 
пайда  болуы  ұсталық  өнердің  жоғары  дәрежеде  дамығандығын  көрсетеді.  Алдыңғы  кезеңде  онша 
белгіл емес ыдыстарға шылымдар мен қыш доңғалақтар болатын. Шылым – темекі тарту мақсатында 
қолданылады.
Негізінен бұл ыдыстардың фрагменттері ғана табылған. Тек VІІІ кезеңнің деңгейінің қатпарларында 
бір бүтін форма сақталған [5]. Ол су құятын құмыра мұрны және цилиндр тәрізді мойны тарланып 
келіп, жоғарыға қарай воронка тәрізді кеңее түседі.
Алдыңғы кезеңдегі су сақтайтын құмыраларға қарағанда, бұл ыдыстарда мойынынан бастап екі 
жағында екі цилиндрлі шошақ бар. Г.И. Пацевичтің пікірінше, шошақтар ыстық көмір шоқтарына 
арналып жасалған. Ыдыстың воронка тәрізді мойнында орналасқан оттан темекі тұтандырған. Ыдыс 
суға толтырылған. Су арқылы өткен темекі түтіні аңның басы тәрізді тесіктен темекі шегіп отырған 
адамға жетеді. 
Рабадтың  солтүстік  қабырғасы  жағынан  керамиканың  қалдықтарымен  бірге  екі  шар  табылған, 
олар көгілдір түспен жылтыратылған. Олардың іші бос және ешқандай тесігі жоқ. Біреуінің ішінде 
кішкентай  шариктер  болған.  Саздан  жасалған  жартысы  жоқ  бір  шардың  ортасында  тесік  болған. 
Шарлар рабадтан табылған. Цилиндрлі формалы сфероконустың беті каннелюрлармен мүшеленген, 
шахристанда көгілдір түспен боялған черепицаның қалдықтарымен бірге табылған. Тараздың шығыс 
аймағының қорғандарынан табылған темірден жасалған заттар еңбек құралдар – пышақ, қайқы пышақ 
түрінде, сонымен қатар ат әбзельдері – ілме басқышы жалпақ болып келген үзеңгі, тікбұрышты және 
домалақ айылбас тоға, тілі қозғалмалы шығыршықты немесе иірімелі ауыздық түрінде сипатталған. 
Қару жарақ бұйымдарының ішінде жебені атауға болады. Ол жалпақ, ромб тәрізді, сапты болып бөлінеді. 
Олардың барлығы әр жерден: екеуі батыс рабадтан, үшеуі Тараз шахристанынан, біреуі Шельджидің 
рудалы аймағынан, ал қалғандары оңтүстік-шығыс аймақтағы қорғаннан табылған [2,196]. Сапқа өтетін 
төменгі бөлігінде кертпеш бар. Жоғарғы соққы шегі тік немесе азғана дөңгелетілген тартылған күрекше 
түріндегі  жебе-кескіштер  табылған.  Біреуі  Тараздың  батыс  рабадынан,  екіншісі  оңтүстік-шығыс 
аймақтағы қорғаннан табылды. Бұл рабадта өмір сүрген халықтардың егіншілікпен айналысқандығын 
және онда жұмыс істеу үшін қол еңбегін падаланғандығын көрсетеді. Сонымен қатар мұнда жоғарғы 
шегі  тікбұрышты  және  орақ  тәрізді  жебелер  анықталған.  Тараз  аймағының  қорғанында  табылған 
жоғарыда көрсетілген типтер Таразда 1270-1321 жылдары басылған теңгелермен бірге табылған. Сол 
қорғанда жүзі ішке қаратылған, стержень-тұтқасы тіктөртбұрышты қиылысуы бар қылыш табылған. 
Пышағының жоғарғы бөлігі күміс пластинамен рамаланған, онда гүлдердің арасында бұғы ойылып 
жасалған.  Мұнда  сонымен  қатар  қорамсақ  және  оны  қатыратын  тоға  жатқан.  Қоладан  жасалған 
заттар екі ұзын қауызы және жануардың тұяқтары түріндегі ішке қаратылған үш аяғы бар шамшырақ 
түрінде сипатталған [6,75]. Оның жанына кертпеші бар ілмек тәрізді саптар қатырылған. Анықталған 
сфероконус  қыш  сфероконусқа  қарағанда  кішірек.  Оның  формасы  өзгермеген  домалақ,  түбі  тар 
мойыны жапырылған. Сонымен қатар екі айна табылған. Олар Тараздағы әйел молаларынан алынған. 
Орталығында  асуға  арналған  тесік  жартылай  сфера  түріндегі  төмпешікпен  бірге  анық  байқалады. 
Айна беті бай өрнектелген. Біреуінде тәртіпсіз орналасқан төмпешік, екіншісінде өсімдік сипатты. 
Бұл жерленген әйел-адамның бай, қуатты адам болғандығын дәлелдейтіндей. Әшекей бұйымдардың 
ішінде сырғаларды атауға болады. Олар негізінен жай, сымнан жасалған, бүгілмеген және спираль 
тәрізді оратылған бір ғана ұшы бар сырғалар болып табылады. Сонымен қатар, Королевка селосының 
маңындағы  қорғанда  күміс  тостаған  табылған.  Осы  қорымнан  колпақ  түріндегі  бас  киім  және  екі 
майыстырылған пластиналардан тұратын құрсау-тартпа алынды. Төменгісі – ортасында гүлдің суреті 

№ 1 (86) 2012
175
бар қоладан жасалған, жоғарғысы – сары түсті жібек матаның қалдықтары бар алтыннан жасалған. 
Осында сонымен қатар, теріден жасалған жай табан етік табылды, оның жоғарғы жағы өсімдік және 
дәстүрлі  «қойдың  мүйізімен»  өрнектелген.  Тастан  жасалған  бұйымдар  ортасында  тесігі  және  шет 
жағында  екі  ойығы  бар  диірменнің  үстіңгі  тасының  дискісі  түрінде  анықталған.  Ол  көгілдір  түсті 
керамикамен бірге рабадтың солтүстік қабырғасынан қашық жерде табылған. Сұрау белгісі түріндегі 
сырғалардың  және  кескіш-жебелердің  табылуы  отырықшы  халықтың  мәдениетінің  қалыптасуына 
қыпшақ тайпаларының ерекше ықпалының болғандығын дәлелдейді. Осы қарастылып жатқан кезеңде 
мәдениеттің дамығандығын Талас өңірінде орналасқан археологиялық ескерткіштер анық көрсетеді. 
Олар биліктің ақсүйектер мен шағатай хандарының қолында тұрақтанып, ислам дінінің қабылдануы 
жайлы сөз етеді. Бұл мавзолейлердің ішінде Тік-Тұрмасты атауға болады. Ол бізге Жамбыл облыстық 
мұражайының фототекасында сақталған ХІХ ғасырдың 80-шы жылдары түсірілген суреттің арқасында 
танымал. Оның кірер есігі батысқа, Таразға, ал қасбеті шығысқа қаратылған. Жебе тектес аркалар 
төрт тіреуде жатыр, қабырғалардың негізі төртбұрышты призма сақина тәрізді қаланған күмбезбен 
жабылған. Қабырғаларда штукатурканың іздері байқалмайды. Оның фасады архитектуралық жағынан 
қатал жасалынған, бұл оны жанындағы сәнделіп жасалынған Қараханның кесенесінен ерекшелейді. 
Пугаченкованың пікірі бойынша, бұл ескерткішті ХІV ғасырға жатқызуға болады. ХІХ ғ. Кесененің 
солтүстік қабырғасына күмбезбен жабылған бөлме құрылысы басталған.     
Өзінің архитектурасы жағынан күрделі құрылыс ретінде бір уақытта қаланың солтүстік бөлігінде, 
арық жағасында орналасқан иесі белгісіз мавзолейді атауға болады. Одан тек күйдірген сары сазда 
үш қабатты оймамен жасалған қосарланған рельефті сегіз нұрлы жұлдыздың өрнегінің бір фрагменті 
ғана сақталған. Жұлдыздар біреуі екіншісіне енетін ілмектермен біріктірілген және биік рельефпен 
айқындалады. Осы плиталарды зерттеген М.Е.Массон кесене ХІV ғасырда салынған деген болжам 
айтады. 
Дауыт-бектің мавзолейі  батыс рабадта, арық жағасында орналасқан. Бірақ халық арасында ол Дува-
хан деген атпен белгілі, бірақ В.В. Бартольд   басына орнатылған құлпытасты оқығанда, мавзолей 
түрік  әскербасысы  Ұлық-Білге-иқбал-хан-Дауыт-бектің  моласының  басына  тұрғызылғандығы 
жайлы  жазады  [7,147-158].  Жартылай  домалақ  төрт  аркада  күмбез  тұр.  Ал  аркалар  болса,  биіктігі 
50 см болатын тас плиталардан құралған фундаментке тұрғызылған. Жазбалар «көмілген адамның 
исламның мен мұсылмандардың жақтаушысы» болғандығын айтады және ол 1262 жылы наурызда 
қайтыс болған. 
Талас  станциясынан  оңтүстік-шығыста  12  км  жерде  орналасқан  Манас  күмбезіне  тоқталсақ, 
оның  тек  жобасы  квадрат  тектес  және  Бабаджи-қатын  секілді  кесене  шатырмен  жабылған.  Бұл 
алдыңғы кезеңде қалыптасқан архитектуралық дәстүрлердің сақталғандығын дәлелдейді. Тік-Тұрмас 
мавзолейіне  қарағанда,  оның  порталы  боялмаған  терракот  плиткалармен  бай  безендірілген.  Ислам 
дінінің таралуымен байланысты болған қорымдардың сипаттамасын аяқтай келе, зерттеліп жатқан 
ауданда отқа табыну, өлікті отқа жағу, о дүниеге сену сияқты культтардың орны жайлы айтпай кетуге 
болмайды. Бұған Тараз қаласында сандықта өлікті отқа жағу дәстүрі, Королевка селосының маңында 
Тараздың шығыс аймағында қорған астында ағаш табытта тамақ қалдықтарымен, ат әбзельдерімен 
бірге табылған жерлеу дәлел бола алады [8]. 
Келесі  кезеңдерде  (  XV-XVI  ғғ.)  Тараз  жазба  деректерде  қала  немесе  округ  болып  аталмайды, 
ол  шекарасы  белгісіз  Янги  елді-мекені  ретінде  аталады.    Бұл  кезеңнің  қабаттары  тоғызыншы 
құрылыс кезеңіне жатады және Тараз қаласының шахристанында ғана анықталған. Онда белгісіз бір 
құрылыс кешенінің қаланған тастары, күлді қабат, қарашірікті-құмды линзалар табылған. Алдыңғы 
кезеңдерге қарағанда, бұл кезеңнің материалдарында боялған және кашин бұйымдары кездеспейді. 
Тараз қабаттарынан табылған керамика формалары бір типті және боялмаған. Негізінен бұл сыртқа 
қаратылған  тұтқасы  бар  қазандар,  мойыны  цилиндр  тәрізді  төменге  қарай  бітімі  сопақша  болып 
келген құмандар. Кейбір құмандардың корпусы қисық әрі терең кесілген кертікпен жабылған.  Ал 
кей құмандар корпуспен қосылып кеткен венчигі болған [8]. Құмандармен қатар үлкен құмыралар 
табылған. Олардың мойыны биік цилиндрлі және кішкене кеңейтілген, корпусы сопақша формалы. 
Массивті  вертикальды  саптарының  бір  ұшы  мойынның  төменгі  бөлігіне,  екінші  ұшы  корпустың 
жоғарғы  бөлігіне  қатырылған.  Қарама-қарсы  бетінде  цилиндрлі  формалы  шүмегі  бар.  Корпустың 
жоғарғы  бөлігі  толқынды  өрнектермен  әсемделген.  Мұндай  құмыралар  ХV-ХVІІ  ғ.ғ.  Хорезмде 
табылған.  Табылған  заттардың  ішінде  ортасында  тесік  орналасқан  диірменнің  үстіңгі  тасы  бар 
(диаметрі  80  см  дейін).  Ол  шахристанның  жоғарғы  қабатында  анықталды.  Күмістен  жасалған 
бұйымдар дөңгелек қабырғалы, табаны сақина тәрізді екі тостаған түрінде көрініс тапқан. Олардың 
беттері жақсы оймаланған және қара түске боялған. 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
176
Біреуінде  анықталған  негізгі  өрнектелген  белдеу  жақсы  оқылмайтын  араб  жазбасынан  тұрады. 
Әріптердің жазылуына қарай Л.Т. Гюльзаян тостағанды ХV-ХVІ ғ.ғ жатқызды. Екіншісіндегі жазба 
әлі  оқылған  жоқ.  Қарастырылған  бұйымдардың  жиынтығы  осы  қабаттың  ХV-ХVІ  ғасырларды 
қамтыған деген болжам жасауға мүмкіндік берді. Тараз стратиграфиясында келесі кезеңнің (XVII- 
XVIII ғғ.) қабаттары анықталмаған.  Кейбір шахристанда кездейсоқ табылған заттардың өрнектерінің 
стилистикалық ерекшеліктеріне қарай оларды осы кезеңге жатқызуға болады. Олар бояумен көмкерілген 
табандары жайпақ тостағандар мен ыдыстар.  Ыдыстардың бетіндегі өрнектерді бірнеше кеңістікке 
бөлетін көк және көгілдір бояулармен орындалған концентрациялық домалақтар салынған. Олар өз 
кезегінде стилденген өсімдік өрнектерімен, белгілермен, нұрлармен толықтырылған. Тостағанның беті 
жолақ сызықтармен бұраланған өрнектермен әсемделген. Тап осындай керамика Созақ пен Бұхарада 
табылған және XVII-XVIII ғ.ғ қамтиды. Басқа бұйымдардан шахристаннан оңтүстікке қарай көміліп 
қалған  арық  жағасында  кездейсоқ  табылған  лемехтің  темір  наконечнигін  атауға  болады.  Сонымен 
қатар шахристан маңында диірменнің үстіңгі тасы табылған. Оның дискілерінің диаметрі 90 см-ден 
1.50м  дейін.  Анықталған  заттардың  тұтас  комплексі  XVII-XVIII  ғ.ғ  осы  ауданда  өмір  жанданғаны 
жайлы хабарлайды [2,202].
Қорыта  айтқанда,  ғалымдар  жүргізген  археологиялық  қазба  жұмысының  нәтижесінде  табылған 
материалдар  негізінде,  оның  ішінде  қорғандардан  табылған  ірі  қара  малдың  сүйектері,  лемехтің 
темір ұшы Тараз қаласының тұрғындары егіншілік-малшылықпен бірге қосарлана айналысқандығын 
көретеді.  Шаруашылықта  металл  өңдеу  мен  табу  ерекше  маңызға  ие  болды.  Тараз  аймағының 
тұрғындары Соғдымен сауда және мәдени байланысты қалыптастырған. Оған дәлел, қазба кезінде 
табылған жергілікті өнерге сәйкес келмейтін керамикадан жасалған арыстан белгілері, олар Соғдыда 
кең тараған. Соғдының тиындары бұған дәлел бола алады. Адам көму дәстүрлеріне байланысты Тараз 
қаласында ислам дінімен қатар, бұрынғы шаманизм, отқа табыну, әруақтарға табыну сенім-нанымдар 
бірге жүргендігін анықтадық.      

жүктеу/скачать 5,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: