Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi

№ 1 (86) 2012
161
К.Х. РАХИМЖАНОВ 
О ВЛИЯНИИ КОНТЕКСТА НА ЭКВИВАЛЕНТНОСТЬ ПЕРЕВОДА
It  is  necessary  to  take  into  account  the  influence  of  narrow  and  wide  context  for  adequate  literary 
translation.
Большие трудности в процессе перевода имеют в том случае, когда  языки оригинала и перевода 
относятся  к разным культурам.
К примеру, в произведениях казахских писателей мы встречаем реалии, характерные для жизни 
и быта народа. Казахский читатель распознаёт их также легко, как образованный европеец отсылки, 
например,  к Библии.
В переводе же эти  слова/понятия могут  остаться для   читателя иной культуры непонятными. 
Также различаются и литературные традиции. 
Немаловажен  и  вопрос  времени  написания  произведения.  Так,  К.Чуковский  писал:  «У  каждой 
эпохиесть свой стиль, и недопустимо, чтобы в повести, относящейсяк тридцатым годам прошлого века, 
встречались  такие  типичные  слова  декадентских  девяностых  годов,  как  настроения,  переживания, 
искания,  сверхчеловек...  В  переводе  торжественных  стихов,  обращенных  к  Психее,  неуместно 
словечко сестренка... Назвать Психею сестренкой - это все равно, что назвать Прометея братишкой, а 
Юнону - мамашей» [1].  
Если  придерживаться  только  лингвистического  принципа  перевода,  то  можно  лишь  передать  
формальную структуру подлинника, что   в художественном отношении приведет к слабому переводу, 
будет некая  стилизация по законам иностранного языка. 
Также и дословно точный перевод не всегда воспроизводит эмоциональный эффект произведения-
подлинника, выходит, что  дословная точность и художественность оказываются в   противоречивых 
отношениях  друг с другом. Разумеется,  перевод опирается на языковой материал, без перевода слов и 
словосочетаний художественный перевод не может существовать. Процесс перевода в первую очередь 
опирается на знание законов обоих языков и на понимание закономерностей их соотношения.  Но и 
этого недостаточно  для осуществления художественного перевода.
Cогласимся  с  мнением,  что    не  все    элементы  формы  и  содержания  произведения    могут  быть 
воспроизведены с точностью. При   переводе  какая -то часть материала не воссоздается, следовательно, 
не переводится; какая-то часть материала дается не в дословном переводе, а в переводе зменяющими 
словами, словами- эквивалентами; в части текста добавляется  материал, которого нет в подлиннике, 
если  иметь в виду признак дословности. Иными словами, переводы  содержат некоторые  условные 
изменения в  сравнении с оригиналом переводимого текста.  Такие изменения совершенно необходимы, 
благодаря  им  достигается  адекватность  перевода,  единство  формы  и  содержания.  Последнее 
предполагает, разумное количество изменений, в пртивном случае, неизбежен отход от  содержания, 
потеря точности перевода.  
Основные переводческие решения в процессе перевода художественного текста принимаются с 
учетом контекста  произведения  - узкого контекста и широкого контекста. Сделаем некоторый экскурс 
в историю вопроса о контексте, так как это важно для нашего анализа. 
Миф о зависимости слова от контекста   Ю.В.Фоменко считал распространенным лингвистическим 
мифом.  Речь  идет  о  порождающей  силе  контекста.  Как  известно,  распространение  эта  гипотеза 
получила  в  работах  представителей  структурального  направления:  П.  Вегенера,  Г.  Штербера, 
А.Норейна, А. Гардинера, Л. Блумфилда, Л. Ельмслева, С.К. Шаумяна. Так, Л. Ельмслев пишет: «... 
любая сущность, а, следовательно, также и любой знак определяется относительно, а не абсолютно, 
и только по своему месту в контексте». «Так называемые лексические значения в некоторых знаках 
есть не что иное, как искусственно изолированные контекстуальные значения или их искусственный 
пересказ.  В  абсолютной  изоляции  ни  один  знак  не  имеет  какого-либо  значения;  любое  знаковое 
значение возникает в контексте...» [2, 303].  
Ю.В.Фоменко по этому поводу писал: «В этом утверждении отношения зависимости поставлены с 
ног на голову. Ведь сама «возможность осмысления значения незнакомого или пропущенного слова по 
контексту» возникает именно благодаря тому, что контекст был сформирован с учетом, под влиянием 
соответствующего лексического значения» [3, 164].  Приведем и мнение Д.Н. Шмелева:  «О наличии 
у  слов  собственных,  самостоятельных  значений,  не  зависящих  от  конкретного  контекста,    весьма 
красноречиво говорят бесчисленные факты каламбурного сталкивания различных значений одного и 
того же слова в намеренно двусмысленных контекстах» [4, 188]. 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
162
 Главные причины семантических изменений слова, возникновения измененных значений  надо, 
наверно, искать  не только в контексте, но и в    творческой работе человеческого мышления.   
 В содержании текста/ высказывания имеет место не сам контекст и его  признаки, а как отмечают 
ученые, «лишь их мыслительные образы, передаваемые в виде каких-то сведений или информации, 
т.е. в виде какого-то сообщения» [5; 6]. Мы бы добавили: переводимого текста.  Единицы смысла, 
выражающие  часть    признаков  ситуации/  контекста,  можно  назвать    категориями/  понятиями 
содержания текста.  
 Рассмотрим влияние контекста, учет литературных традиций при переводе.
1. «Содан кейін де арада жеті-сегіз жылдай өтті. ...Уақыт – июнь айының ортасы. Аршалы алқабы 
бар  көркімен  толықси  майысып,  ұзатылатын  қыздай  жасанып  тұр.  ...Айнала-төңірек  нілге  малып 
алғандай жап-жасыл»  (Қ.Жұмаділов. Атамекен).
«Пролетело  восемь  лет....  Стояла  середина  июня.  Окрестности  Аршалы  утопали  в  разноцветье 
трав. ...Все вокруг кустилось и цвело» (К.Жумадилов. Земля отцов /Перевод  Б.Габдуллина). 
Как видим, эквивалентность текста сохранена.  Во-первых, если в оригинале писатель указывает, 
что прошло семь-восемь лет, переводчик использует конкретную цифру – восемь, ибо, на наш взгляд, 
это диктуется тем, что далее описывается лето конкретного года: именно в это лето отступила засуха, 
степь  зазеленела.  Здесь  важна  роль  контекста,  ибо  перевод  –  это  способ,  один  из  путей,    дающих 
возможность  коммуникации/ общения между людьми, говорящими на разных языках.  
Как  мы  знаем,  вообще  для  теории  перевода  значительную  роль  играют  имеющиеся  данные 
коммуникативной лингвистики об особенностях процесса речевой коммуникации, об особой специфике 
прямых и косвенных речевых актов, о смысле высказывания и текста (как выражаемого словами, так и 
подразумеваемого в высказывании или тексте), влиянии контекста и ситуации общения на понимание 
текста.  Важно  помнить  и  о  том,  что  существуют  и  другие  причины  и  факторы,  обусловливающие  
коммуникативное/ речевое  поведение человека.
Во-вторых, если в оригинале  степь, богатство, вид степи сравниваются с девушкой на выданье, то 
в переводе мы читаем лишь о «разноцветье трав».  Здесь несколько проступает вопрос о литературных 
традициях,  возможно,  переводчик  намеренно  пропускает  данное  сравнение,  упрощая  понимание 
текста    русским  читателем.  Нам  кажется,  понятие  «девушка  на  выданье»  понимается  одинаково  в 
обоих культурах, но только в контексте описания казахской степи оно  более уместно. 
Оценивая эту часть перевода, можем сказать, что пропуск в переводе сравнения или его аналога 
несколько обедняет текст на русском языке. Причиной того, что на казахском языке описание степи 
более впечатляет, нежели в русском варианте, послужил и пропуск в переводе целого предшествующего 
абзаца,  в  котором  дается  подробное  описание  степи.    Это  описание  тем  более  важно,  что    в  него 
вплетаются размышления о времени и о событиях. 
Здесь нельзя не затронуть вопрос о частично эквивалентном или адекватном переводе. Ответ на 
этот  вопрос    мы  находим    в  научной  литературе.  «Эквивалентный  перевод  может  быть  точным,  а 
точный перевод частично эквивалентным», – пишет В.Н.Комиссаров [5, 20]. А.Д.Швейцер  говорит о 
частичной эквивалентности   [6, 96].   
Как  считает  А.Г.Витренко,  при  более  пристальном  рассмотрении  проблема  эквивалентности 
перевода вообще, и «частичной эквивалентности» в частности, оказывается сложной, многоуровневой 
[7, 41]. С одной стороны, она связана с многочисленными изъянами и недостатками терминологии 
современного  переводоведения,  явно  пока  еще  не  сложившейся  в  сколько-либо  стройную 
терминосистему и объективно отражающей общее состояние данной отрасли знания [8, 12].  
А.В.Федоров  использовал  термин  «адекватный»  в  значении  «полноценный,  семантико-
стилистически  эквивалентный»  [9,127].  И.И.Ревзин  и  В.Ю.Розенцвейг  считали,  что  понятия 
«буквальный»,  «адекватный»  и  «вольный»,  применимый  только  к  поэтике,  перевод  обозначают,  с 
одной стороны, «явления языковые (соответствие или несоответствие того или иного элемента ПЯ 
элементу ИЯ), с другой – явления художественно-эстетические». При построении научной теории, 
ставящей себе целью конструктивное описание процесса, они должны быть заменены более точными 
[10, 121]. 
Более  поздний    термин  «эквивалентный»    использовался  зачастую  как  синоним  термина 
«адекватный». Затем «адекватный», отмечает  А.Г.Витренко, стал употребляться как термин, имеющий 
широкое значение (=хороший), а «эквивалентный» - как выражающий смысловую общность оригинала 
и перевода. 
По  мнению  А.Г.Витренко,  исчерпывающее  научное  описание  различия  понятий,  обозначаемых 

№ 1 (86) 2012
163
этими терминами, дал А.Д.Швейцер: «Если эквивалентность отвечает на вопрос о том, соответствует 
ли конечный текст исходному, то адекватность отвечает на вопрос о том, соответствует ли перевод 
как процесс данным коммуникативным условиям» [6, 95]. «Адекватный» означает «оптимальный в 
данных коммуникативных условиях», с этим выводом исследователя трудно не согласиться. 
Для  получения  адекватного,  т.е.  полноценного  перевода    при  переводе  важно  также  учитывать  
главные особенности автора сообщения (источника информации) и  адресата речи/ текста, для которого  
и  предназначается  этот текст/ сообщение, их фоновые знания, опыт,   особенности их восприятия.    
Все это вкупе влияет на ход и результат всего переводческого процесса.  Рассмотрим пример:
2) «Көп кешікпей ірі байларға кәмпеске жүреді екен» деген хабар қазақтың «ұзын құлағы» арқылы 
шалғайда жатқан Аршалы өңіріне бір ай бұрын жетті. Бұл хабар шекара бойын жайлаған елге бәлендей 
жайлы  тиген жоқ» (Қ.Жұмаділов. Атамекен);
На  месяц  раньше  предварив  события,  в  край  Аршалы,  находящийся  в  стороне  от  большой 
дороги,  черным  вороном  прилетела  неприятная  новость.«Начинается  конфискация  имущества  у 
крупных баев». Конечно, новость нисколько не обрадовала здешний люд, живущий вдоль границы  
(К.Жумадилов. Земля отцов /Перевод  Б.Габдуллина). 
Ставшее устойчивым сочетание слов «ұзын құлақ» при переводе на русский язык заменено словами 
«неприятная новость». «Ұзын құлақ» - хорошо известное казаху понятие. Но понятия «длинное ухо» 
(буквального  эквивалента)  в  русской  культуре  не  существует  в  том  понимании,  которое  имеется  в 
казахской культуре. В оригинале нет слова «черным вороном», но это значение подразумевается всем 
контекстом, поэтому, на наш взгляд, переводчик расширяет в объеме сочетание «ұзын құлақ», вводя 
вместо него сочетание «черным вороном прилетела неприятная новость». В данных условиях текста 
такой перевод можно определить как оптимальный, а значит, и адекватный.
Тогда справедлив исследователь, утверждающий, что  «перевод может быть адекватным даже тогда, 
когда конечный текст эквивалентен исходному лишь на одном из семиотических уровней или в одном 
из  функциональных  измерений»  [6,  96].  Тем  не  менее,  термины  «адекватный»  и  «эквивалентный» 
продолжают,  как  и  ранее,  употребляться  во  всех  упомянутых  выше  значениях,  в  том  числе  и  как 
синонимы, не только в переводческом быту, но и в научной литературе [11, 36].
Проблема  адекватности/  точности  очень  актуальна  сегодня:  «Оценка  эквивалентности  перевода 
пока  не  распространяется  на  уровень  гармонии  целого  текста»,  -  пишет  ученый  Г.Г.Москальчук. 
Вслед  за  исследователем  согласимся,  что  «переводческая  эквивалентность  текста  является  важной 
составляющей  речевой  деятельности  на  уровне  межъязыковых  контактов.  Интуитивные  оценки 
адекватности  формы  целого  необходимо  перевести  в  наблюдаемые  параметры»  [12,  246].  Этот 
вопрос в свою очередь вплотную подходит к проблеме языковой компетенции, которая понимается 
как «знание и умение адекватного использования языковых средств в зависимости от особенностей 
ситуации, ...цели общения и др.» [13].
Настоящий переводчик «всегда идет дальше общего понимания текста, воссоздает мысль автора во 
всей полноте, опираясь при этом не только на свое понимание текста и интуицию», а на нечто большее, 
то, что можно по праву назвать творчеством и искусством.  А  приемы  этого творчества, искусства 
перевода  уникальны и удивительны одновременно, ибо «в языке, словах, терминах откладывается 
освоенное человеком содержание его деятельности»  [14, 89-91]. 
Как за аксиому надо принять следующую мысль исследователя: «Перевод по принципу передачи 
общей  мысли  текста  без  решения  задач,  связанных  с  адекватным  переводом  оригинала  на  уровне 
отдельных слов и словосочетаний, хотим мы этого или нет, будет грешить неточностью и, следовательно, 
серьезно страдать в качественном отношении.
Следовательно,  перевод  с  профессиональной  точки  зрения,  подобно  музыке  и  живописи,  по 
своей сути есть одновременно искусство и школа» [15, 52]. Переводчику всегда надо помнить о том, 
что  «несмотря  на  сходство  форм  знаков  культур,  содержание  их  неадекватно;  ...язык,  культура  и 
личность тесно взаимодействуют между собой ...в том плане, что что вторичные языковые личности, 
стремящиеся адекватно действовать в контакте с представителями иноязычной культуры, овладевают 
общим  языком,  общим  социокультурным  опытом,  которыенаходят  отражение  в  когнитивных  и 
языковых структурах сознания индивидов» [16, 51].
Действительно, настоящая школа профессионального перевода – это наивысший пик в творческом 
владении переводчиком всеми своими знаниями, навыками, умениями и опытом. 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
164
ЛИТЕРАТУРА
1. Чуковский К.И.  Высокое искусство . -М., 1961.
2. Ельмслев Л. Пролегомены к теории языка // Новое в лингвистике. - М., 1960. - Т. 1. - C. 303.
3.  Фоменко  Ю.В.  Человек,  слово  и  контекст  //  Концепция  человека  в  современной  философской  и 
психологической мысли. - Новосибирск, 2001. - С. 164-168.
4. Шмелев Д.Н. Очерки по семасиологии русского языка. - М., 1964. - С. 188.
5. Комиссаров В.Н. Современное переводоведение. – М.: ЭТС,2001. – 424 с.
6. Швейцер А.Д. Теория перевода: Статус, проблемы, аспекты. – М.:Наука,1988. – 215 с. 
7. Витренко А.Г. Вестник МГЛУ. Вып. 506: Семантические и стилистические аспекты перевода / Отв. ред. 
В.К.Ланчиков. – 2005. – С.40-52.
8. Витренко А.Г. К вопросу о терминологии современного переводоведения // Вестник МГЛУ. – 2002. – Вып. 
463: Перевод и дискурс / Отв. ред. В.К.Ланчиков. – С.3 -16.
9. Федоров А.В. Основы общей теории перевода (лингвистические проблемы). – М.: Высшая школа,1983. – 
303 с.
10. Ревзин И.И., Розенцвейг В.Ю. Основы общего и машинного перевода. – М.: Высшая школа,1964. – 243 с.
11. Ванников Ю.В. Проблемы адекватности перевода. Типы адекватности, виды перевода и переводческой 
деятельности // Текст и перевод / Отв. ред. А.Д.Швейцер. – М.:Наука,1988. - С.34-39.
12 Москальчук Г.Г. Структура текста как синергетический процесс. - М.:Едиториал УРСС, 2003. – 296 с.
13.Сулейменова  Э.Д.,  Шаймерденова  Н.Ж.  Словарь  социолингвистических  терминов.  –  Алматы:  Қазақ 
университеті, 2002.
14. Нысанбаева Д.А. Предметно-деятельностный генезис человека // Вестник АН КазССР, 1991, №10. – С.89-91. 
15.Крупнов В.Н. В творческой лаборатории переводчика. -  М.: 2009. 
16. Абишева К.М. Основы теории межкультурной коммуникации. Монография. – Астана: «Туран-Астана», 
2008. – 224 с.
Поступила в редакцию 21.10.2011.
А.О. ТЫМБОЛОВА
ДРАМАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ ТІЛДІК НОРМА 
 
 
 
 
 
 
In dramatic discourses article explains language personality as u subject word so culture, the word is 
considered in the value of linguistic grandeur.  
Тілдік норма мәселесі тіл мәдениетінде қарастырылады. Тіл мәдениеті дегеніміз қарым-қатынас 
барысын қамтамасыз ету үшін тілдік тәсілдерді дұрыс ұйымдастырып, жүйелі түде қолдану болып 
табылады.  Тіл  мәдениеті  тілдік  норманың  үш  түрін,  тілдік  норма  (лексикалық,  сөзжасамдық, 
грамматикалық);  этикалық  сөз  нормаларын  (сөйлеу  этикасының  ережелері);  коммуникативтік 
нормаларды (сөйленіс) қамтитындығы белгілі. 
Қазіргі таңда тіл мәдениеті «сөйлеудің тиімділік теориясы» деп те аталып жүр. Бұл туралы Д.А. 
Әлкебаева: «Тіл мәдениеті сөзді дұрыс тәртіпті құрау болып саналмайды, тіл мәдениеті эстетикалық 
бағдарды қамтамасыз етеді. Ол өзінің ең жоғары деңгейінде стилистикамен түйіседі, оның проблемалық 
мәселелеріне игі ықпал етіп, стилистикалық норманың қалыптасуына толық мүмкіндік жасап береді. 
Стилистикалық нормадан тілдік норманың өзгешелігі мынада: әдеби тілдің тілдік нормасын қолдану 
аясы шектеулі емес. Тілдік норма жалпы қолданыстың дұрыстық сапаларын игеріп отырады. ...Тілдік 
норманың функционалдық табиғаты варианттылықтың бар болуымен байланысты. Тілдік тәсілдердің 
варианттылығы әдеби тілдің функциональды-стилистикалық жіктелуін қамтамасыз етеді» [1, 39 б.],-
деп  стилистикалық норма мен тіл нормасының аражігін айқын көрсетіп береді.  
Тілдік  нормаларға  орфоэпиялық  норма,  орфографиялық  норма,  лексика-фразелогиялық  норма, 
грамматикалық  (сөзжасамдық,  морфологиялық,  синтаксистік)  нормалар  мен  нормаға  ұқсас,  жақын 
тілдік категориялар тілдік жүйе, тілдік дағды (узус), т.б. құбылыстар жатады. 
Ал кез келген ұлттық тілдің негізгі құраушысы сөйлеуші тілдік тұлға болып табылады. Бұл ретте 
хабар  жеткізуші  тілдік  тұлғаны  әлеуметттік  қарым-қатынас  тұрғысынан  мінсіз  сапаға  ие  субьекті 
ретінде  қарастыруға  болады.  Сөйлеушінің  тілдік  тұлғасы    поэтикалық  дискурстағы  тыңдаушының 
тілдік тұлғасының өзге де компоненттерімен тығыз байланысты. Дискурс аясындағы тілдік тұлғаның 

№ 1 (86) 2012
165
стереотиптік  және  жеке  қасиеттерін  зерттегенде,  олардың  табиғаты    кешенді  өзара  байланысты 
ғылымдар  негізінде  қарастырылмайтындықтан,  табиғи  теоретикалық  лакундармен  толығатынын 
байқаймыз. Бүгінде поэтикалық дискурстың антропоцентристік моделі жаңа ғылыми қырынан, яғни 
прагмалингвистикалық, әлеуметтік лингвистикалық, психолингвистикалық ғылымдардың тоғысында 
қарастырылып отыр. 
Драматургиялық дискурстың антропоцентристік моделін кешенді зерттеудің маңыздылығы, ұлттық 
тілдік мәдениеттің көрініс табуы, поэтикалық дискурсты құрайтын сөйлеушінің тілдік тұлғасының 
лингвистикалық  мәселелерін  жаңарту  қажеттілігіне    негізделеді.  Ол  үшін  поэтикалық  дискурстың 
негізгі сапаларын (перформатифтілігін, интенциялығын) айқындау қажет. 
Тілдік тұлғаның қалыптасуы туралы белгілі ғалым Н. Уәлиев «Тілдік тұлға тек тілдің ғана субъектісі 
емес, адресант пен адресат ретінде сөздің де субьектісі. Дәстүрлі парадигмада сөз мәдениеттің түп 
қазығы, орталық ұғым тілдік норма болса, ендігі жерде, бейдәстүрлі парадигмада сөз мәдениетінің 
түп қазығы тілдік тұлға болуға тиіс» [2, 58 б.], - деп көрсетеді.
Сахнаның  басты  шарты  ауызша  сөздің  нормалары  мен  жазба  сөздің  ара  жігін  ажырату  болып 
табылады. Әрине, барлық уақытта сөздің жазылуы мен айтылу нормасының сәйкес келе бермейтіндігі 
белгілі. Сондықтан, сахнада орфоэпиялық норманың сақталуы да негізгі талаптардың бірі. 
Мысалы, орфографиялық нормада жазылған мына сөздер сахнада мүлде басқаша айтылатындығын 
актер ескеру керек. 
Баян. Қара күн қайта орнады,
Тез жетсін деп айтты де, Баян.
Үстіме тау құлағалы тұр, 
өзі құтқарып алсын деп айтты де, Баян.
Отым сөнгелі тұр, 
өзі келіп тұтатсын деп айтты де, Баян. 
Таңым атқанша, 
Күнім батып та болды деп айтты де, Баян... (40 б.)
Баянның осы монологын сахнадағы айтылым ырғағына қарай транскрипциялайық:
Баян. // Қарагүн // ғайтаорнады, //
// Тежжетсіндеп // айттыде, // Баян. //
// Үстүме // тауғұлағалұтұр, //
// өзүғұтқарып //  алсындеп // айттыде, // Баян. //
// Отұмсөңгөлүтұр, //
// өзүгеліп тұтатсындеп //  айттыде, // Баян. //
/ /Таңыматқанша, //
// Күнүмбатыпта //  болдыдеп //  айттыде // Баян... //
Лингвистикалық ғылыми-қолданбалы парадигманың қазіргі кездегі даму деңгейі өзара байланысты 
ғылымдарды жаңа бағытта қарастыруда ауқымды теориялық база ұсынады. 
Дискурстың  антропоцентристік  моделі  (автор  –  мәтін  –  оқырман)    тілдік  шығарма  (мәтін) 
төңірегінде шоғырланған, прагматикалық мазмұнға бай және коммуниканттардың жеке мінез-құлқын 
айқындайтын күрделі коммуникативті жүйе ретінде сипатталады. Демек, тілдік формалардың, тілдік 
жағдаяттардың болмысы, қарым-қатынасқа түсушілердің прессупозициясы арқылы айқындалады. 
Тілдік  тұлғаның  дискурстық  моделі  мен  концептуалдық  жүйесі  туралы  ғалым  Г.Ә.  Мұратова 
былай дейді: « ...Ұлттық мәдениетті меңгеру мен психологияның қалыптасуы тіл көмегі арқылы ғана 
мүмкін  болады.  Сондықтан  тілдік  тұлғаның  болмысын  зерделеу  кешенді  талдау  негізінде  тарихи-
мәдени  қайнар  көздерді,  мәтіннің  этноұлттық  ерекшеліктері  мен  әлеуметтік  сипатын,  халықтың 
философиялық  дүниетанымы  мен  психологиялық    мінездемесін  айқындау  арқылы  іске  асуы  және 
адамның тілдік болмысын түсінуге, зерделеуге жетелейтін лингвистикалық категория ретіндегі тілдік 
тұлға құбылысы қазіргі білім парадигмасының мазмұнын, күй-қалпын айқындаушы маңызды ғылыми 
ұғымға айналуда» [3, 10 б.]. 
Дискурстық талдау XXI ғасырдың басындағы 50 жылдары француз тіл білімінде  пайда балды. 
Бұл  ретте  дискурсиялық  сөйленіс,  яғни  сөйлеушінің  негізгі  позициясын  білдіретін  зерттеулердің 
қатарынан  табылды.  Сондай-ақ  дискурс  ұзақ  сөйлемдерден  гөрі,  мәтіннің  шағын  үзігі  болып 
табылатын  қысқа  сөйленістер  ретінде  қарастырылды.  Одан  кейін  когнитивті  ғылымның  және 
тілдің  коммуникативті-прагматикалық  моделі  теориясының  ықпалымен,  дискурсты  айқындауға 
функционалды – лингвистикалық тұрғыда талдау жасала бастады. Дискурс мәтіннің өзектілігін, тілдік 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
166
форманың күрделі бірлігін, тілдік әрекетті және мағынаны коммуникативті акт немесе коммуникативті 
жағдаяттар түсінігінің көмегімен қарастыруымен де сипатталады. Нәтижесінде дискурстық талдаудың 
зерттеу нысанын қарастыруда дискурстың динамикалық характері бірінші орынға қойылады. Демек, 
дискурстық  талдаулардың  қатарына  контекстуалды  когнитивті  және  прагматикалық    факторлар 
(жағдаяттар контексі, әлемді тану ілімі, прессуппозиция) жатады. Ал XXI ғасырдың 70 жылдарынан 
бастап дискурстық талдаулардың өзара байланысты ғылымдардың зерттеу нысанына айналуы, атап 
айтқанда,  этнолингвистикалық,  әлеуметтік  лингвистикалық,  психолингвистикалық  және  өзге  де 
ғылыми бағыттардың жетістіктеріне сүйенеді.
Сондықтан, этнолингвистикада дискурстық  мәдениетті танытатын мәтіндер әлемдегі ментальді 
фрагменттер  болып  табылады.  Әлеуметтік  лингвистикада  дискурсты  коммуникативтік  жағдаяттар 
есебінде қабылдау қалыптасқан. Ал, психолингвистикада дискурс түрлі типтегі мәтіндердегі (жазбаша 
және ауызша) тілдік әрекеттер негізінде  қарастырылады.
Қазіргі таңда дискурс термині жиі қолданылып жүргенімен, кең түрде зерттелді деп айта алмаймыз. 
Бұған дәлел сөйлеуші тілдік тұлғаны поэтикалық дискурстағы әмбебап антропоцентристік модельдің 
бөлшегі ретінде қарастыруды қажет етеді. 
Сондықтан бүгінде лингвомәдениеттану аясында тіл және ойлау, тіл және тілдік тұлға, тіл және 
мәдениеттің  өзара  байланысы  жіті  қарастырылуда.  Лингвомәдениеттану  көптеген  филологиялық 
парадигмаларды, соның ішінде  антропоцентристік, функционалдық, прагматикалық, салыстырмалы-
салғастырмалы, лингвокогнитивті, коммуникативті, яғни, интердисциплинарлы  мәселелерді қамтиды.
Лингвомәдениеттанудың  нысаны  –  репрезентанттың  тілдік-мәдени  кодын  атқаратын  тіл  болып 
табылады. Сондай-ақ, лингвомәдени код тіл және мәденитеттің кешенді қызметін қамтиды. Демек, 
лингвомәдени кодтың иесі тілдік тұлға болып есептеледі. 
Тіл  және  тілдік  тұлға  да  белгілі  бір  мәдени  ортада  өмір  сүреді.  Ал  мәдениет  болса,  белгілі  үш 
нәрсені қамтиды. Біріншіден, адамның материалдық және рухани қажеттілігін, екіншіден, мәдениетті 
тұтынушылық,  үшіншіден,  институционалдық  байланыстарды  жүзеге  асырады.  Мұндай  жағдайда 
мәдениетті құрайтын әлеуметтік-психологиялық, модустық және өркениеттілік бағыттарды көрсетуге 
болады. 
Бұл  ретте  орыс  ғалымы  С.В.  Иванова:  «Соответственно,  специфику,  обусловленную 
принадлежностью  к  определенному  этносу,  будет  логично  именовать  национальной,  или 
этнокультурной,  или  национально-культурной.  Культурно-языковая  специфика  предполагает 
особенности  проявления  лингво-культурных  связей  в  широком  смысле.  Итак,  лингво-культурное 
исследование сосредоточено на анализе национальной специфики, реализующейся в особенностях 
культурно-языкового взаймодействия. При этом данное взаимодействие покрывает широкую область 
фактов языка и культуры. Им оказывается охваченной вся система языка, а также все пространство 
культуры что предполагает учет трех ее составляющих: цивилизационной, социально-психологической 
и модусной» [4, 12 б.], – деп атап көрсетеді. Мұндағы өркениетті мәдениет адамзат дамуының түрлі 
дәрежедегі техникалық және технологиялық тұрғыдан жетілуіне қатысын қарастырады. Әлеуметтік-
психологиялық  мәдениет  ұлттық  характер,  менталитет,  халықтың  болмыс-бітімінің  көрінісін 
зерттейді. Ал модустық қызметі болса, шындықты көрсету тәсілдерін, ақпаратты қабылдау және беру 
жағын көздейді. 
Абыз. Кәрі көңіл о бір зәр. Күні еңкейіп, көлеңке басқан бейуақтай. Самал желі мұздай, көк майсаны 
сыздай етті. Ызғар сезген бойым бар. Панасыз ел баладай... Аспанда қара бұлт ақ бұлтпен шарпысып, 
телегей ойнап дауылдатып ол келеді. Соны білмей бұл бала тас ошақтың басында от шашып ойнайды, 
от шашып ойнайды. Қамыққан қамқор қаны... Бек буынған бағлан батыр қаны. (8 б.) 
Поэтикалық  дискурстың  әмбебап  күрделі  моделі  семантикалық,  синтаксистік,  прагматикалық 
деңгейлерде қарастырылады. Мұндағы семантикалық зерттеу сөйлеуші мен тыңдаушының ақпаратты 
шынайы  жеткізуімен  байланысты  болса,  синтаксистік  деңгей  тілдік  формалардың  мәтіндегі 
байланысын көрсетеді. Ал прагматикалық қызметі сөйлеуші мен тыңдаушының прессупозициясы мен 
индивидуалды, әлеуметтік ситуативті мінездемесіне, тілдік жағдаяттарға сүйенеді. 
Тілдік тұлға поэтикалық дискурстың белсенді субьектісі ретінде белгілі бір лингвистикалық, және 
экстралингвистикалық құралдар арқылы коммуникацияда көрінеді. Демек, сөйлеушінің тілдік тұлғасы 
лингвистикалық, экстралингвистикалық элементтер арқылы қарастырылатын күрделі құрылым болып 
табылады. Мұндай құрылым инвариантты, когнитивті, прагматикалық негізде қалыптасады. Сонымен, 
инвариантты деңгей, яғни автордың тілдік тұлғасының құрылым деңгейі (вербальды-семантикалық, 
вербальды-грамматикалық,  семантикалық-түзілімдік)  тілдік  бірліктерге  қатысты  қарастырылып, 

№ 1 (86) 2012
167
тілдік шығарманы құруға және қабылдауға негізделеді. Бұлар морфема, сөз, сөзформа, сөз тіркесі, 
синтаксема, басқару, келісу болып табылады. Сондай-ақ тілдік тұлғаның когнитивтік құрылым деңгейі 
тілдік бірліктердің қатысуымен, яғни нақты тілдің иесі ретіндегі автордың тұрақты индивидуалды 
концептуалды әлем бейнесін жеткізуімен жасалады. Мұндай бірліктерге денотат, сигнификат, фрейм, 
басты  пікір  (афоризмдер,  сентенция,  мәтелдер),  фразеологизмдер,  метафоралар  жатады.  Сонымен 
қатар,  тілдік  бірліктер,  тілдік  тұлғаның  әлем  бейнесін  танудағы  динамикасы,  белсенді  позициясы 
арқылы ойын, мақсатын білдіруінде де көрініс табады. Мысалы, прессупозиция, дейксис, дәлелдердің 
берілу тәсілі, жоспарлар, коммуникативті және тілдік стратегияларды тілдік тұлғаның прагматикалық 
деңгейінің құрылымы деуге болады. 
Сөйлеуші тілдік тұлғаның инвариантты деңгейін талдау морфемаларға, сөз, сөз тіркесі, сөзформа 
және коммуникативтік ортада қабылданатын басқа да қолданыстағы нормативті модельдерге сүйенеді. 
Мұндай талдаулар тілдік нормалардың ерекшеліктерін меңгеруге бағытталады.
Лингвистикадағы «тіл – сөз – дискурс» үштағанына сүйенсек, біздің зерттеуіміздің нысаны болып 
отырған драма алдымен мәтін күйінде хатқа түсіп, мәтін ішінде орналасады. Одан кейін сахналану 
барысында нақты вербалды, бейвербалды тұлғалар арқылы сөйлеу актісі бойынша жүзеге асырылады. 
Соңында субстанциялық әрекет бойынша драма тілі дискурстық айналымда өмір сүреді. 
Драматургиялық  дискурс  нақты  адресат  пен  адресанттың  арасындағы  көзбе-көз  жүзеге  асатын 
ағымдық сипатқа ие сөйлеу әрекеті.
Нақты уақытта, белгілі бір орында, нақты коммуниканттар арасында жүзеге асатын драматургиялық 
дискурстың табиғаты субстанцияға (тілдік тұлғаның өзара қарым-қатынас жасап, ақпарат алмасуы) 
жатады. 
Драма тілі де көп пропозициялы дискурс түріне жатады. Оның ішінде макропропозициялар, әрекет 
және күй пропозициялары ерекше орын алады. Бұл туралы ғалым К.Қ. Садированың «Қазақ тіліндегі 
көп пропозициялы дискурстың құрылымдық негіздері» (2009) атты зерттеуінде көп пропозициялы 
дискурс  когнитивтік-семантикалық  құбылыс  ретінде  қарастырылады.  Автор:  «Көп  проппозициялы 
дискурс  танымның,  ғалам  туралы  білімнің  тілдегі  көрінісін  жеткізетін  бірлік.  Демек,  онда  ұлттық 
таным да көрініс табады. Оны зерттеу тілдің, сөздің (речь) коммуникативтік қызметінің когнитивтік 
астарын,  тетігін  анықтап,  дискурс  пен  мәтін  арасын  ажыратуға  ғана  емес,  коммуникативтік  тұлға 
сөзінің,  қазақша  сөз  сөйлеудің  оң  және  теріс  өзгерістеріндегі  әсер  ететін  факторларды  ажыратуға, 
ұлттық танымды бекітетін модельдерді саналы түрде іске қосуға мүмкіндік береді»,-деп тұжырымдайды 
[5, 9 б.]. Демек, драматургия тілі халықтың тарихи-мәдени өмірінен хабардар ететін тілдік деректік 
ақпарат көздеріне ие. Сондай-ақ, драмалық шығармалар тіл мен мәдениет сабақтастығын поэтикалық 
жүйеде көркемдейді.  
Сөзімізді  қорытындылай  келе,  қазіргі  таңдағы  тілдік  парадигмада  –  тіл  ұлттың  мәдени  коды 
ретінде айқындалып жүр. Суреткерлер ұлттық драматургияда ұлттың сол кездегі тыныс-тіршілігін, 
менталдық  болмысын,  өмірге  деген  көзқарасын,  мәдениетін,  сол  кезеңнің  әдеби  деңгейін  тілдік 
тұлға арқылы танытты. Бұл өз кезегінде, тілдің әлеуметсіз өмір сүре алмайтындығын көрсетеді.  Бұл 
жағдай көркем әдебиет тілінің ішінде, әсіресе, драма тіліне де қатысты. Өйткені, драматургия тікелей 
әлеуметке бағытталатын, тілдік норманы толық қамтитын жанр.

жүктеу/скачать 5,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: