Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 
8 
халқының өмірінде қаншалықты тарихи маңызы орасан зор  оқиға болғандығын түсіну 
қиын емес. 
1995  жылы  30  тамызда  республикалық  референдумда  бүкіл  халықтың  дауыс 
беруімен Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданды.  
Негізгі  Заңның  1-бөлімінің  1-бабында  Қазақстан  өзін  демократиялық,  зайырлы, 
құқықтық  жəне  əлеуметтік  мемлекет  екендігін  айшықтай  келе,  оның  ең  қымбат 
қазынасы    -  адам  жəне  адамның  өмірі,  құқықтары  мен  бостандықтары    деп  жазылған.  
Бұл  жолдардан  еліміздің  қандай  бағытта  даму  жолына  түскендігін  білеміз.  Мұндағы 
əрбір  сөз  маңызға  ие.  “Орнықтырады”  деген  сөз  бұл  процестің  үздіксіздігін  білдіреді. 
Мəселен,  Қазақстанның  өзін  əлеуметтік  мемлекет  ретінде  орнықтыруы,  оның  өз 
азаматтары үшін лайықты өмір сүру жəне тұлғаның еркін дамуына жағдай жасау үшін 
мемлекеттің  мүмкіншілігіне  қарай  отырып,  өзіне  міндеттеме  алатын  мемлекет  ретінде 
дамуға ниет танытатынын білдіреді [2]. 
Конституцияның:  «Біз,..  Қазақстан  халқы...»  деген  алғашқы  сөздері  –  бұл  көп-
ұлтты  еліміз  бірлігінің  мызғымас  формуласы.  Қазақстан  жерінде  тұратын  барлық 
азаматтардың  теңдігі  –  біздің  Отанымыздың  табысты  дамуы  мен  өркендеуінің  басты 
қайнар көзі.  
Біздің Негізгі заң – бұл біз бірлесіп Жаңа қоғам, Жаңа мемлекет, Жаңа экономика 
тұрғызып жатқан сенімді іргетас.  
Ғасырлар  тоғысында  əлемдік  өркениеттің  шыңына  ұмтылған  Қазақстан  халқы 
тарихи  да  тағдырлы  шешім  қабылдап,  жасампаз  жаңа  дəуірге  қадам  басты.  Ата  Заң 
біздің бүкіл жарқын істеріміздің қайнар бастауына айналды.  
Конституция  мызғымас  мемлекеттігіміздің  алтын  қазығы,  бірлігі  мен  ынтымағы 
жарасқан елдігіміздің бұлжымас бағдары, кемел келешегіміздің кепілі! Конституцияны 
басшылыққа  ала  отырып,  біз  тəуелсіздігіміз  бен  мемлекеттігімізді  нығайту  жолында 
ғасырлық мəні бар ауқымды істер атқардық.  
Əлеуметтік  салаға 
бағытталған  нарықтық  экономиканы,  соның  ішінде 
зейнетақымен  қамтамасыз  етуді,  тұрғын  үй  қатынастарын,  білім  беру  мен  денсаулық 
сақтауды  жəне  өзге  де  маңызды  əлеуметтік  салаларды  іргелі  түрде  реформалауға  тың 
серпін  берілді.  Əлемді  шарпыған  қаржы-экономикалық  дағдарысқа  қарамастан, 
Қазақстан  бюджет  қызметкерлеріне  төленетін  əлеуметтік  төлемдер  мен  еңбекақыны 
көбейту жөніндегі барлық міндеттемелерін орындауда.  
Конституция күнімен құттықтау сөзінде Елбасы Н.Ə. Назарбаев «Негізгі заң – бұл 
əрбір қазақстандықтың əл-ауқаты артуының кепілі», деген болатын. Тегін орта білімді, 
азаматтардың денсаулығын сақтауды, аналар мен балаларға, мүгедектер мен аға ұрпақ 
адамдарына қамқорлықты мемлекет қамтамасыз етеді [3]. 
Конституцияның  арқасында  адамның  қоғам  өмірінің  барлық  саласындағы 
басымдығы қамтамасыз етіледі. Қазақстан, былайша айтқанда, адам құқықтары туралы 
халықаралық  билікті  құрайтын,  барлық  халықаралық  шарттардың  дерлік  толыққанды 
қатысушысына  айналды.  Ол  шарттардың  арасында:  азаматтық  жəне  саяси  құқықтар 
туралы, экономикалық, əлеуметтік жəне саяси құқықтар туралы халықаралық пактілер, 
геноцидтік  қылмыстардың  алдын  алу  жəне  сол  үшін  жазалау  туралы,  нəсілдік 
кемсітушіліктің  барлық  нысандарын  жою  туралы,  бала  құқықтары  туралы,  кепілге 
алуға  қарсы  күрес  туралы  конвенциялар,  азаптауларға  жəне  қатыгез,  адамгершілікке 
жатпайтын  жəне  адамның  қадір-қасиетін  қорлайтындай  жəбір  көрсету  мен  жазалауға 
қарсы конвенция көркетілген болатын. 
Мемлекет  мемлекет  болғаннан  кейін  қоғам  өмірінде  белгілі  бір  міндеттерді  алға 
тартып,  олардың  шешімін  табуға  кіріседі.  Осы  орайда  Елбасы  тарапынан  1997  жылы 
«Қазақстан  -  2030»  стратегиясының  алға  тартылуы  мемлекетіміздің  ұзаққа  саятын 
дамуын 
анықтаған 
бағдарламалық 
құжат 
болып 
табылады. 
Қазақстан 

 
9 
демократияландыру  жолымен    одан  əрі  ілгері  басады.  «Нақты  демократияның  да 
бірнеше қарапайым ұстындары бар. Бұлар: дамыған орта таптың, заңнамалық базаның, 
нақты  азаматтық  қоғамның  болуы,  халықтың  саяси  мəдениеті,  тарихи  дəстүрлер  жəне 
тиісті геосаяси орта». 
Қазақстан  азаматтарының  құқықтық  мəдениетін  көтеру,  елдің  дамуына  қозғау 
салары  анық.  Құқықтық  мəдениетті  қалыптастыру  жеке  тұлға  мен  қоғамдық  деңгейде 
жалпы  адам  мəдениетін  құрумен  байланыста  болуы  адамдардың  өз  құқықтарын 
соттарда  қорғап,  заңдардың  салтанат  құруы  нəтижесінде  қоғам  дамуындағы 
экономиканың  көптеген  проблемаларын  шешуге  мүмкіндік  береді.  Ертеде  біздің 
елімізде өзіндік құқықтық мəдениет  элементтері кездескен. Мысалы, Қазақстанда өлім 
жазасын  алып  тастауға  қатысты  мəселені  қарау  барысында  «Жеті  жарғы»  көмекке 
келді.  Əз  Тəукенің  құжатындағы  өлім  жазасының  орнына  мүліктік  немесе  ақшалай 
айыппұл төлеу шарттары қазіргі заман талабымен астасып жатыр [4]. 
Елбасы айтқандай: «Əрбір қазақстандықтың Конституцияның мемлекет пен қоғам 
үшін ғана емес, сонымен бірге жеке өзі, өз отбасы мен өз балалары үшін де мəнділігін 
бағалай білуі, конституциялық міндеттемелерін қастерлеп сақтап, орындауы маңызды».  
 
 
 
Əдебиет: 
1.  Егемен Қазақстан 2012 ж. 10-12 б.  
2.  Н.Ə. Назарбаев «Қазақстан – 2030» Жолдау. 
3.  Назарбаев Н.Ə. Тарих толқынында. – Алматы: «Атамұра», 2003. - 288 б. 
4.  Егемен 
Қазақстан. 
Қазақстан 
Республикасындағы 
тарихи 
сананы 
қалыптастыру 
тұжырымдамасы. 1995 жыл. 30 маусым. 
 
 
 
ƏОЖ 340.11:323 (574)  
 
ТҰРАҚТЫЛЫҚТЫҢ КЕПІЛІ – АТА ЗАҢ 
 
Айтақова С.А., Төле С.Ж. 
(М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті) 
 
 
 
Конституция  латын  тіліннен  (constitutio)  –  заң,  тұрақтылық  деген  маңынаны 
білдіреді.  Қазақ  елінің  Конституцияларының  тарихына  көз  жүгіртсек.  Қазақ  Совет 
социалистік  республикасы  совет  мемлекеттердің  одағында  болғанда  халық  бірінші  – 
Сталинің  (05.12.1936  ж.)  жəне  Л.  Брежневтің  кезіндегі  қабылдаған  25.10.1977  ж. 
Конституциялармен  өмір  сүрді.  Аталған  Конституцияларда  көрсетілген  əр  бір  ел  өз 
еркімен  одақтан  шығыуға  болады,  өкінішке  орай  ол  іске  аспай  қалды,  себебі 
мемлекетте  егемендік  болған  жоқ.  Мемлекетің  бір  негізгі  белгісі  ол  егемндік.  1990 
жылы  25  қазаңда  «Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  тəуелсіздігі  туралы» 
Декларация  қабылданды,  ал  1991  жылы  16  желтоқсанда  біз  өз  егемендімізді, 
тəуелсіздігімізді алдық. 28 қантарда 1993 жылы Қазақстан Республикасының Жоғарағы 
кеңесінің 
тоғызыншы 
сессиясында 
дербес, 
тəуелсіз 
мемлекеттің 
тұнғыш 
Конституциясы  қабылданды.  1995  жылы  30  тамызда  бүкіл  халықтық  референдумда 
бүгінгі азаматтарымыз өмір сұріп жатқан Қазақстан Республикасының Конституциясы 
қабылданды.Конституция  –  мемлекетің,  оның  ішінде  қоғамның  тынысын,  елдің 

 
10 
қатынасын  реттейді.  Мемлекет,  қоғам  əрдайым  заңсыс  болған  емеес.  Сондықтан  адам 
үшін  маңызды  заңның  бірі  Ата  заңымыз  Конституция.  Көптеген  елдер  оқу 
орындарында  Конституцияны  басты  пəнінің  бірі  етіп  оқытады.  Заң  сыйламайтың, 
білмейтін маман ертең еліне қызмет ете алмайды, пайда келтірмейді.Дегенмен де қазақ 
даласында  мемлекеттілік  болғанынан  бастап,  сол  XIII-XV  ғасырдан  бері  бізге  белгілі, 
Алтын  орда  дəүіріндегі  Шынғысханын  «Ясасы»,  Қазақ  хандығы  тұсындағы  «Қасым 
ханның  қасқа  жолы»,  одан  кейін  «Есім  ханның  ескі  жолы»,  Тəуке  хан  тұсында  «Жеті 
жарғы»  пайда  болды.  Қасым  ханның  заңында  «қанға  қан»  принцип  болса,  Тəукенің 
«Жеті  жарғысында»  «қанға  құн»  принципі  қосылды.Конституция  бүгінгі  күн  мен 
болашаққа  арналып  жазылада,  қабылданады.  Конституциясыз  мемлекет  тіршілік 
жүргізе  алмайды,  Ата  заңсыз  мемлекет  болмайды,  Конституция  –  тірек  заңымыз.  Ал 
осы  заңның  негізінде  басқа  заңдар  қабылданып,  тармақталып  жатады.  Мемлекеттің 
болашағы, тағдыры қабылданған Конституция қағидаларына байланысты. Осы ебептен 
Ата  заңды  –  Конституцияны  құрметтеу  қажет.  Ел  басымыз  Н.А.  Назарбаев 
Конституцияны  дамыту  тұралы  шаралап  айтты.  Конституцияның  басты  идеясы  – 
адамның  құқығын  сыйлау.  Барлық  заңдар  Конституцияға  сай  болу  қажет.  Заң  біздің 
күнделікті  жүріс  тұрысымызды  бір  қалыпқа  келтіріп  отырады.  Біздің  біреуден  жəбір 
көрмеуімізді  жəне  біреуге  жамандық  жасаумызды  қадағалмайды.Конституция  – 
азаматтарымыздың  отаншылық  сезімін  күшейтеді.  Оқу  орындарында,  басқа  да 
мекемелерде  Конституция  күнінің  маңыздылығы  туралы  үнімі  түсіндіріліп  отыру 
керек.  Қазақстан  халқын  біріктіретін,  құқықты  орындататын  ол  Ата  заңымыз  – 
Конституция.Қазіргі  таңда  қоғамда  Конституциялық  мəдениет  қалыптасып  келеді. 
Адам  болғасын  заң  бұзушылықтар  болып  тұрады,  бірақ  оны  заңмен  реттейтін 
институтар,  органдар  бар.  Солардың  жұмысын  жетілідіру  қажет.  Соның  бір  жетістігі, 
жуырда  Елбасымыз  қабылдаған  құқықтың  реформа.Конституцяның  ерекше  белгілерін 
айқындай отырып, құқықтанушылар, оны ұлттық құқықтың басқа көздеріне қарағанда 
қоғам  мен  мемлекетте  ең  жоғары  заңдық  күші  бар  құқық  нормаларының  жүйесі  деп 
тұжырымдайды.  Ол  бір  жағынан  адам  мен  қоғамның,  екінші  жағынан  адам  мен 
мемлекеттің  арасындағы  қатынастар  негізін,  сонымен  бірге  мемлекеттің  өзінің 
ұйымдастыру негіздерін қоғамдық жəне конституциялық құрылыстың негіздерін, адам 
мен азаматтың негізгі құқықтарын, бостандықтарын, міндеттерін, сондай-ақ жергілікті 
өзін-өзі  басқару  буындарын  ұйымдастыру  жəне  олардың  қызметі  қағидаттарын 
бекітуші  əрі  реттеуші  негізгі  заң  болып  табылады.  Сондықтан  Қазақстан 
Республикасының  Конституциясы  елімізде  қолданылып  жүрген  барлық  заңдардың 
іргетасын  қалайды,  оның  заңдарының  заңы  болуы  шындық,  ақиқат.  Ал,  ағымдағы 
заңдар  осы  конституциялық  қағидат  қалыптарын  əрі  қарай  дамытушы  күш  ретінде 
есептеледі.Қазақстан  Республикасының  Конституциясы  туралы  сөз  қозғағанда 
тəуелсіздік  алуға,  өзіміздің  Конституцияны  қабылдауға  себеп  болып  табылған  кейбір 
тарихи  сəттерді  атап  өткен  жөн.Қазақстанда  конституциялық  құрылыс  идеялары  өз 
қайнар көзімен ғасырлар бойы жалғасын таба бермек. Олардың қалыптасуына «Қасым 
ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» сияқты XV-XVIII ғасырлардың заңдар 
жинағы  маңызды  рөл  атқарды.Ел  тарихында  бес  Конституция  болған,  соның  ішінде 
қазіргі  қолданыстағы  1995  жылғы  Конституция.  Бұағн  дейінгі  қолданылған 
Конституциялар  1926,  1937,  1978  жəне  1993  жылдары  қабылданды.  1926  жылы 
қабылданған  бірінші  қазақстандық  Қонституцияның  декларациядан  ешқандай 
өзгешілігі болған жоқ. Ол мазмұны жəне нысанымен РКФСР Конституциясына сəйкес 
келіп,  декларацияның  барлық  ережелерін  енгізген  болатын.  Қазақстан  Кеңес 
Федерациясының  тура  субъектісінің  мəртебесін  алсада,  нақты,  заңды  түрде  де 
тəуелсіздігімен атазаңдығына ие болған жоқ.Қазақстанның өз егемендігін нақты жүзеге 
асыруы Республикалық Жоғары Кеңесімен 1990 жылы 25 қазанда қабылданған тарихи 

 
11 
үлкен  маңыздылығы  бар  құжаты  -  Қазақ  КСР  мемлекеттік  егемендігі  туралы 
Декларациясынан  басталады.  Декларацияның  тарихи  маңызы  республиканың 
мемлекеттік  егемендігіне  нақты  мазмұн  беруімен  құнды.  Декларация  Қазақстан 
Республикасының  егеменді  мемлекетінің  мəртебесін  іске  асырған  елдің  жаңа 
Конституциясы мен басқа да заңнамалық кесімдер əзірлеуге негіз болды. 1991 жылы 16 
желтоқсандағы  «Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  Тəуелсіздігі  туралы» 
консититуциялық  заңды,  1993  жылғы  Қазақстан  Конституцияны  жəне  қазіргі 
қолданыстағы  Қазақстан  Республикасының  1995  жылғы  Ата  заңды  қабылдауымен 
тəуелсіздік мемлекет ретінде біздің еліміздің конституциялық ресімдеуінің қалыптасуы 
аяқталды.АҚШ-та  тəуелсіздік  Декларациясының  авторы  Т.  Джефферсон,  ал  АҚШ 
Конституциясының атасы Д. Мэдисон, Франция Конституциясының дем берушісі жəне 
идеологы  генерал  Шарль  де  Голль  болса,  жаңа  тəуелсіз  мемлекет  -  Қазақстан 
Республикасы  Конституциясын  қабылдаудың  ұйымдастырушысы,  дем  берушісі  жəне 
авторы Елбасы Н. Назарбаев болғандығы бəрімізге аян. 
Қазақстан  Республикасы  Конституциясының  Франция  Конституциясына  ұқсас 
тұстары  өте  көп.  Дегенмен  де,  еліміздің  жаңа  Конституциясын  дайындау  барысында 
қазақ елінің өткен тарихтағы дəстүрлерінің көрініп тұратын болуы да ұмыт қалған жоқ. 
Елбасы Н. Назарбаев енгізген қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың 
игілігі  үшін  экономикалық  даму,  қазақстандық  патриотизм,  мемлекет  өмірінің  аса 
маңызды  мəселелерін  демократиялық  əдістермен,  оның  ішінде  республикалық 
референдумда  немесе  Парламентте  дауыс  беру  арқылы  шешу  принциптері  ұзақ  талас 
пікірлерден  кейін  жобаға  енгізілді.Аталған  принциптердің  ішінде  Қытай  халқының 
қоғамдық  қайраткері  жəне  саяси  ойшылы  Сунь  Ятсеннің  ХХ  ғасырдың  басында 
ұсынған  «халықтық  үш  принцип»  идеяларына  ұқсайтындары  бар.  Оларды  атап  айтар 
болсақ  —  қазақстандық  патриотизм,  саяси  тұрақтылық  пен  қоғамдық  келісім,  халық 
игілігі  үшін  жасалатын  экономикалық  реформалар.  Бұл  принциптер  Конституцияның 
халық  алдындағы  рухын  көтеріп  ғана  қоймайды,  Ата  Заңның  барлық  нормаларының 
осы  принциптерге  сəйкес  келу  қажеттігін  де  ұғындырады.Бүгінде  біздің  еліміз  1995 
жылғы  Конституция  бойынша  өмір  сүреді.  Ол  қабылданғаннан  кейін  Қазақстан  өзінің 
одан  əрі  даму  жолын  түпкілікті  таңдап  алды.  Бүкілхалықтық  референдумда 
қабылданған осы Негізгі Заң, шын мəнінде, қоғамдық келісімге айналды, сол бойынша 
өкімет  Қазақстанды  демократиялық,  зайырлы,  құқықтық  жəне  əлеуметтік  мемлекетке 
айналдыруды өзіне басты міндет етіп алды, ал азаматтар Конституцияны жəне еліміздің 
заңдарын  бұлжытпай  орындауға  жауапкершілікті  өз  мойындарына  алды.  Бүгінгі  күні 
Қазақстан ішкі тұрақтылыққа жетті, əлеуметтік даму базасының сенімділігі қамтамасыз 
етілді,  өңірдегі  ең  үздік  экономика  құрылды.  ҚР  Конституциясының  кiрiспесiнде  Ата 
Заңды қабылдаудың себептерi мен мақсаттары былай түсiндiрiлген: “Бiз, ортақ тарихи 
тағдыр  бiрiктiрген  Қазақстан  халқы,  байырғы  қазақ  жерiнде  мемлекеттiлiк  құра 
отырып,  өзiмiздi  еркiндiк,  теңдiк  жəне  татулық  мұраттарына  берiлген  бейбiтшiл 
азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды 
тiлей  отырып,  қазiргi  жəне  болашақ  ұрпақтар  алдындағы  тарихи  жауапкершiлiгiмiздi 
сезiне  отырып,  өзiмiздiң  егемендiк  құқығымызды  негiзге  ала  отырып,  осы 
Конституцияны  қабылдаймыз”.  Ата  Заңның  бұл  бөлiгi  саяси  жəне  идеологиялық 
тұрғыдан алғанда аса маңызды. Өйткенi бұл Ата заң ҚР-нда демократиялық, зайырлы, 
құқықтық жəне əлеуметтік мемлекет құрудың конституциялық негiзiн қалады. Осыған 
орай  республика  қызметiнiң  түбегейлi  қағидалары  айқындалады.  Олар:  қоғамдық 
татулық пен саяси тұрақтылық; бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн экономикалық даму; 
қазақстандық патриотизм; мемлекет өмiрiнiң аса маңызды мəселелерiн демократиялық 
əдiстермен,  оның  iшiнде  республикалық  референдумда  немесе  Парламенттiк  дауыс 
беру  арқылы  шешу  (1-бап,  2-тармақ).  Ата  Заңның  негiзгi  бөлiгiнде  (I  -  VIII  бөлiмдер) 

 
12 
азаматтардың  құқықтары,  бостандықтары  мен  мiндеттерi  туралы,  конституциялық 
құрылыс  жайлы,  мемлекеттік  нысандар  жөнiнде,  мемлекеттік  буындардың  жүйесi  мен 
мəртебесi туралы (Президент, Парламент, Үкiмет; Конституциялық Кеңес, соттар, жəне 
сот  төрелiгi,  жергiлiктi  мемлекеттік  басқару  жəне  өзiн-өзi  басқару  туралы)  нормалар 
тұжырымдалған.  Қорытынды  жəне  өтпелi  ережелер  мазмұндалған  соңғы  IХ  бөлiмде 
Ата Заңға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу тəртiбi, конституциялық заңдар мен өзге 
де заңдарды қабылдау рəсiмi сөз болады. Ата Заң құрылымына жасалатын талдау оған 
негiз  болған  конституциялық  идеялардың  айқын  көрiнiсiн  бередi.  “Жалпы  ережелер” 
деп аталатын 1 бөлiмде жаңа конституциялық құрылысқа сапалық сипаттама берiлген, 
яғни Конституция бойынша республикада мемлекеттік билiк бiртұтас, ол Конституция 
мен  заңдар  негiзiнде  заң  шығарушы,  атқарушы  жəне  сот  билiгi  тармақтарына  бөлiну, 
олардың  тежемелiк  əрi  тепе-теңдiк  жүйесiн  пайдалану  арқылы,  өзара  iс-қимыл  жасау 
қағидаcына  сəйкес  жүзеге  асырылады.  Бұл  бөлiмде  осыған  орай  конституциялық 
құрылысты  айқындайтын,  мемлекет  пен  жеке  адамдардың  жəне  азаматтық  қоғамның 
қарым-қатынастарынан туындайтын негiзгi қағидалар тұжырымдалған, олар: Қазақстан 
халқының  толық  билiгi  (егемендiгi);  Қазақстан  Республикасы  аумағының  тұтастығы; 
мемлекеттік  билiктi  жүзеге  асыру  барысындағы  пiкiр  еркiндiгi;  Конституцияның 
үстемдiгi  (жоғары  тұратындығы);  мемлекет  билiгiнiң  бөлiнiсi;  адам  құқықтары  мен 
бостандықтарының  мемлекет  мүдделерiнен  басымдығы;  мемлекеттік  тiл  саясатының 
кепiлдiгi, т.б. ҚР Конституциясының жоғары тұрғандығын арнайы мемлекеттік орган - 
ҚР  Конституциялық  Кеңесi  қамтамасыз  етедi.  ҚР  Конституциясының  74-бабына 
сəйкес,  КР  Конституциясына  кереғар  деп  танылған  заңдар  мен  халықаралық  шарттар 
қол  қойылуға  жатпайды  немесе  тиiсiнше  бекiтiлуге  жəне  күшiне  енгiзiлуге  тиiс  емес. 
Заңдарды  Конституцияға  сай  келедi  деп  тану  оларға  қол  қою  мерзiмiнiң 
басталғандығын  бiлдiредi.  Конституцияда  баянды  етiлген  адам  мен  азаматтың 
құқықтары  мен  бостандықтарын  шектейдi  деп  танылған  заңдар  немесе  өзге 
нормативтiк  құқықтық  актiлер  күшiн  жояды  жəне  қолданыстан  шығарылады.  Сондай-
ақ  соттар  мен  өзге  де  құқық  қорғаушы  органдардың  осындай  заңға  немесе  өзге 
нормалық  құқықтық  актiге  негiзделген  шешiмдерi  де  орындалуға  жатпайды.Өркенді 
дамуымыздың  басты  құжатына  айналған,  бүкіл  халық  болып  қабылдаған  Ата  Заңды 
құрметтеу 
біздің 
міндетіміз 
əрі 
парызымыз. 
Конституциямызда 
Қазақстан 
азаматтарының  міндеттері  туралы  жазылған  бапта  Қазақстан  Республикасының 
Конституциясын  құрметтеу  жəне  сақтау  көрсетілген.  Қазақстанның  əрбір  азаматы 
еліміздің  негізгі  заңының  асқақ  рухы  мен  маңызын,  Конституцияны  қалыптастыру 
тарихын жақсы білуі керек. Конституцияны құрметтеу жəне сақтау арқылы жəне оның 
тарихы  мен  маңызын  білуімізбен  ғана  біз  өз  елімізді,  Отанымызды,  тарихымызды, 
құндылықтарымызды  құрметтейміз  жəне  еліміздің  дамуына,  қоғамдық  келісімге, 
бейбітшілік пен тыныштыққа қол жеткізе аламыз. 
Қазақстан  қоғамының  ұзақ  жылдарға  арналған  өркенді  дамуының  бағытын  нық 
айқындап  берген  Конституцияға  біздің  де  айтар  алғысымыз  мол.  Өйткені,  біздің  Ата 
Заңымыз - Қазақстан халқының саналы таңдауы, өркенді дамуымыздың кепілі. 
 
 
 
Əдебиет: 
1.   Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы 1993 ж. 28 қантар 
2.   Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы 1995 ж. 30 тамыз 
3.  Совет Социалистик республикаларының Конституциясы, 1936 ж., 5желтоқсан, 25.10.1977 
4.  Сапарғалиев Ғ. «Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы». – Алматы, 1998 ж. 
5.  Жалпы ұлттық республикалық газет «Егемен Қазақстан», 31тамыз 2010 ж. 
 

 
13 
ƏОЖ [94.32] (092) (510)  
 
ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚТАР: ТАРИХЫ ЖƏНЕ ТАҒДЫРЫ 
 
 
Ақай Б. 
(Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ) 
 
 
 
Қазақ  диаспорасы  –  Қазақстан  Республикасынан  шет  аймақтарда  тұратын 
қазақтар.  Қазақ  диаспорасы  сыртқы  шекараларды  кесіп  өтіп,  əуелі  Қазақстаннан 
Қытайға,  Орталық  Азия  мемлекеттеріне,Ауғанстан  мен  Иранға,  одан  əрі  дүние  жүзіне 
тараған.  Шет  елде  болса  да  өз  ата  мекендерінде  тұрып  жатқан  ирредент  Қазақ 
диаспорасының,  яғни  Қазақстанмен  іргелес,  шектес,  түрлі  тарихи  кезеңдерде  одан 
зорлық-зомбылықпен  тартып  алынған,  қилы  замандардағы  түрлі  саяси  айла-шарғы, 
белден  басқан  қиянат  салдарынан  Ресейге,  Қытайға,  Өзбекстанға  қосылып  кеткен  ата 
мекендерде тұратын қазақтардың ұзын саны 5 млн-ға жуық. 
Қытайдағы  қазақ  диаспорасының  қалыптасуы  XVII  ғасыр  мен  XVIII  ғасырдың 
бірінші 
жартысындағы 
қазақ-жоңғар 
соғысына 
тікелей 
байланысты 
болды. 
Жоңғарлардың  басқыншылық  шабуылы  барысында  қазақтар  Жетісу,  Тарбағатай 
аймақтарындағы  шұрайлы  жайылымдарының  едəуір  бөлігінен  айырылып  қалды. 
Мұның өзі ұлы жүз бен Орта жүз қазақтарының бұрыннан дəстүрлі қалыптасқан көші-
қон бағыттарының бұзылуына соқтырды. 
Қытай-жоңғар  жəне  қазақ-жоңғар  соғыстарының  барысында  Жоңғар  мемлекеті 
тарих сахнасынан кетті. Қазақтар өздерінің байырғы дəстүрлі мал жайылымы жерлерін 
қайтарып  алуға  тырысты.  Бірақ  жоңғарлардың  көзін  жойған  негізгі  жеңімпаз  ретінде 
қытай үкіметі қазақтардың ондай талабын қабыл алмады. Жоңғар хандығының орнына 
Қытайда Синьцзянь атты аймақ құрылды. Онда бекініс-қамал түріндегі қалалар салына 
бастады.  Абылай  хан  бастаған  қазақ  билеушілері  Қытай  өкімет  билігі  орындарымен 
бірнеше  рет  келіссөздер  жүргізіп,  қазақтардың  ежелгі  жерлерін  қайтарып  беру 
мəселесін  қайта-қайта  қозғаумен  болды.  Сонымен  бірге  қазақтар  жаңа  аумақтық 
құрылымның  жеріне  өз  беттерімен  қоныстануын  да  тоқтатпады.  Ақырында  Қытай 
өкімет билігі орындары 1767 жылы қазақтардың Синьцзяньға көшіп, қоныс аударуына 
рұқсат  етті.  Бірақ  оның  есесіне  қазақтар  ондағы  жайылымды  пайдаланғаны  үшін  ақы 
төлеуге тиісті болды. Төлемақының мөлшері əр түліктің 100 басына жылына бір малдан 
беріп тұру болып келісілді. 
XIX  ғасырдың  аяқ  кезінде  Қытайда  100  мыңға  жуық  қазақ  тұрды.  Бұдан  кейінгі 
жылдардағы халықтың қоныс аудару үрдісі барысында ондағы қазақтардың саны арта 
түсті.  Қазақтардың  Қытай  шекарасына  үдере  қоныс  аударуының  басты  себебі  патша 
үкіметінің  жергілікті  халықтың  қолындағы  құнарлы  жерлерін  тартып  алуы  болды. 
Сонымен  1911  жылы  Қытайдағы  қазақтардың  жалпы  саны  225  мыңға  дейін  жетті. 
Ресейден  Қытайға  1911  жылға  дейін  өткен  қазақтардың  барлығы  да  1914  жылы 
Қытайдың  қол  астына  өтіп,  Қытай  азаматтығын  алды.  Өзгелері  ел  аумағынан  күштеп 
шығарылды.  1916  жылғы  ұлтазаттық  көтеріліс  кезінде  патша  үкіметінің  қудалауына 
төзе  алмаған  300  мыңға  жуық  қазақ  Қытайға  өтіп  кетті.  Қытайдағы  қазақтар  мал 
шаруашылығымен  айналысты.  Соңғы  кезде  Шыңжаң  қазақтары  шекара  маңындағы 
қазақ-орыс саудасын Дамытуда маңызды рөл атқарды. 
Қазіргі кезде əртүрлі мəліметтер бойынша Қытайдағы қазақ диаспорасы екі млн. 
адамға дейін. Қытайда тұратын қазақтардың саны туралы əртүрлі мəлімет көздері бір-
біріне сəйкес келмейді. Отбасында үш баладан бес балаға дейін болатын қазіргі Қытай 

 
14 
аумағында тұратын қазақтардың санын дəл анықтауға кедергі жасайтын факторлардың 
бірі  –  отбасылардағы  балалар  санын  шектейтін  Қытай  үкіметінің  жүргізіп  отырған 
демографиялық  саясаты.  Осыған  байланысты  халықтың  көп  бөлігі  тіркелмеген.  Сол 
сияқты Қытайда тұратын халықтың жалпы саны туралы дəл статистикалық мəліметтің 
жоқтығы  да  қиындық  туғызады.  Қытайда  қазақ  ирредентасы,  яғни  өзінің  тарихи 
аумағында  қоныстанған  этникалық  қазақтар  тұрады.  Қытай  мəліметтері  бойынша 
Қытайдағы  қазақ  диаспорасы  саны  бір  млн.  адамнан  асатын  он  ірі  этностардың 
құрамына  кіреді.  Қытайда  барлығы  56  ұлт  өмір  сүреді.  Қазақ  диаспорасы  біздің 
шетелдегі отандастарымыздың ең көбі болып табылады [1].
 
Қытай  Халық  Республикасының  жүргізген  ұлттық  аумақтық  автономия 
саясатының нəтижесінде 1954 жылы Іле Қазақ автономиялы облысы құрылды. Қазақтар 
негізінен  Алтай,  Іле,  Тарбағатай  аймақтары  кіретін  автономиялық  облыста,  сондай-ақ 
ҚХР  ШҰАР  Мори-Қазақ,  Баркөл-Қазақ  аудандарында,  Ганьсу  өлкесінің  Ақсай-Қазақ 
автономиялық  ауданында  жəне  аз  мөлшерде  Бейжіңде  (Пекинде)  тұрады.  ҚХР 
құрылған кезде оның аумағында 420 000 қазақ өмір сүрген, оның 418 000 – Шыңжанда 
тұрған,  бұл  9%  құрайды;  үш  мыңнан  астам  қазақ  онымен  шекаралас  Ганьсу  жəне 
Цинхай провинцияларының аудандарында тұрған. Шыңжанда қазақтар негізінен Алтай 
(орталығы  Алтай  қаласы),  Іле  (орталығы  Құлжа  қаласы,қытайша  Иниң)  жəне 
Тарбағатай  (орталығы  Шəушек  (орысша  Чугучак,  үйғырша  Чочек,  қытайша  Тачың) 
қаласы)  аймақтарының  (округтерінің)  аудандарында  көшіп  жүрді,  бұл  барша  қазақ 
көштерінің  3/5  бөлігін  құрайтын.  Шағындау  топтар  қазіргі  Мурэ-Қазақ  автономиялық 
ауданы  мен  Цинхай  уезін  (Санджи-Хуэй  автономиялық  облысы)  жəне  Баркөл-Қазақ 
автономиялық ауданының (Хамий округі) аумағында көшіп жүрген. Əдетте көш рулық 
негізде  құрылатын  болған.  ШҰАР  аумағында  қазақтар  саны  жағынан  ханьдар  мен 
ұйғырлардан  кейінгі  үшінші  орынды  иеленіп,  жалпы  халықтың  7,4%  құрайды.  ҚХР 
жарияланғаннан  бергі  54  жылда  Аспан  асты  еліндегі  қазақтардың  саны  үш  еседен 
артық өсті. Қазақтар лауазымды этнос болып табылатын ІҚАО басқа да автономиялық 
құрылымдар бар: Санчжи-Дунган облысындағы Мурэ-Қазақ автономиялық уезі, Хамий 
округіндегі  Баркөл-Қазақ  автономиялық  ауданы  жəне  Ганьсу  өлкесіндегі  Ақсай-Қазақ 
автономиялы  ауданы.  Цинхай  өлкесінде  Хайси-Тибет-Моңғол-Қазақ  автономиялы 
облысы  бар,  оны  көбінесе  жай  ғана  Хайси-Моңғол-Тибет  деп  атайды.  Сондай-ақ 
оншақты  автономиялы  қазақ  болыстары  бар.  Үрімшінің  арғы  жағындағы  Ганьсу  мен 
Цинхай аумақтарына қазақтар 1917 жылғы қазан төңкерісінен кейін көшкен. 
Қытай қазақтары мекендеп отырған байтақ Қытай жері – ежелден-ақ қазақ ұлтын 
құраған  ру-тайпалардың  ата  қонысы.  Мұны  Қытай  жазбаларының  қай-қайсысы  да 
терістемейді.  арнайы  зерттеу  еңбектің  авторы  Г.М.  Мендикулова  Қытай  қазақтарын 
«қазақ  диаспорасы»  емес,  қазақ  «ирреденті»  (бөліндісі)  деп  есептейді.  Жалпы  қазақ 
ирредентасының 
қалыптасуы 
бірнеше 
кезеңдермен 
сипатталады. 
Қазақ 
ирредентасының қалыптасуының бірінші кезеңі XVI ғасырдың басы – XVIII ғасырдың 
аралығын қамтиды. Бұл кезеңге қазақ-ойрат соғысы жатқызылады. Бұл қанды соғыста 
қазақ халқынан Жетісу,  Тарбағатай  аудандарындағы  жерлер  тартып  алынған  болатын. 
Осының  кесірінен  орта  жəне  ұлы  жүз  қазақтарының  үйреншікті  көшіп-қону  жерлері 
өзгеріп, Қытайдағы қазақ ирредентасының қалыптасуына себепші болды. 
Қазақ  ирредентасының  Қытайдағы  қалыптасуының  екінші  кезеңі  1757  жылы 
Циндардың  Жоңғар  хандығын  талқандауымен  байланысты.  Осы  кезеңде  Орта  Азия 
аймағында  алғашқы  Қытай  жасақтары  құрылып,  Қазақ  əскерінің  көмегімен  Жоңғар 
хандығын  талқандады.  Жоңғар  хандығы  жойылғаннан  кейін  қазақтар  өзіне  тиесілі 
жерін  алуға  тырысты,  бірақ  Қытай  мемлекеті  бұл  жерлерді  басуда  біз  жеңімпаз  деп, 
қазақтарға  жерді  беруге  бас  тартты.  Қытай  əскерімен  көптеген  қақтығыстардан  кейін, 
қазақтар 1767 жылы Іле мен Моңғолдық Алтай аймағындағы кейбір өздерінің жерлерін 

 
15 
қайтарып  алды.  Ұлы  жүздің  біраз  бөлігі  Іле  өзенінің  аймағына  келіп,  Қытай 
императорының  хандығын  мойындауларына  тура  келді.  Ал,  қалған  бөлігі  1850  жылға 
дейін тəуелсіз болып тұрып, кейін Ресей империясының құрамына енді. 
Қазақ  ирредентасының  Қытайдағы  қалыптасуының  үшінші  кезеңі  Ресей-Қытай 
мемлекеттерінің арасындағы аса құнды құжаттарға: 1860 жылғы Пекин келісім шарты, 
1864  жылғы  Чугучак  протаколы,  1870  жылғы  Тарбағатай  Демаркациондық  протокол, 
1879  жылғы  Ливидийск  келісім  шарты,  1881  жылғы  Петербург  келісім  шартына  қол 
қоюмен  байланысты.  Жоғарыда  аталған  келісім  шарттар  мен  протаколға  қол 
қойылғаннан кейін, бұл аудандардағы қазақ халқы мен жерлері екі мемлекет арасында, 
қазақ  халқының  пікірімен  санаспай,  қинаушылық  түрде  бөлінген  болатын.  Қытайдағы 
қазақтардың  «қазақ  диаспорасы»  емес,  қазақ  «ирреденті»  екеніне  былайша  көз 
жеткізуге  болады,  біріншіден,  олар  жасап  жатқан  өңір  геотарихи  тұрғыдан  алғанда 
байырғы  Қазақ  даласының  құрамдас  бөлігі.  Осы  өңірде  қазақ  халқының  ұлт  болып 
қалыптасуына ұйтқы болған байырғы ғұн, үйсін, иузей (юэчжи), түрік, түркеш, қарлұқ, 
керей,  найман  тайпалары  мен  тайпа  ұлыстары  жасаған  жəне  өз  кезінде  олардың 
көшпелі  жүйедегі  қағандық  билігі  (мемлекеті)  өмір  сүрген.  Екіншіден,  қытай 
қазақтарының  тілі,  тұрмыс-салты,  діни  танымы,  ұлттық  өнері,  əн-биі,  фольклоры 
түгелдей  Қазақстанда  жасаушы  қазақтармен  бірдей.  Үшіншіден,  Қытай  қазақтары 
негізінен  Қытайдың  Қазақстан  жəне  Моңғол  Халық  Республикасымен  шекаралас 
Шыңжаң ұйғыр автономиялы өлкесінде орналасқан. 
Біздің заманымыздан бұрынғы жылдардан бастау алатын жазба деректер қазақты 
құраған  ру  тайпалардың  сол  дəуірлерде  ақ  бүкіл  Қытай  өңірінде,  жүйеден  Шыңжаңда 
жасағандығын  айғақтап  отыр.  Қазақтардың  екі  мемлекетке  бөлініп  қоныстануы  1864 
жылғы  “Қытай-Ресей  батыс  солтүстік  шекараны  өлшеп  айыру  тоқтамынан”  басталды. 
Деректерге қарағанда, бұл тұста Абақ керейдің түтін саны 30 мыңға, егер бір отбасында 
бестен  жан  бар  деп  есептесек,  жан  саны  150  мыңға  жетті.  Бұл  тоқтамның  бесінші 
тармағында  былай  делінеді:  “Қазақ  халқы  бұрын  қай  жерді  қоныстанып  келген  болса, 
бұдан  былай  да  сол  жерді  қоныстанып,  байырғы  мекендерінде  отырып,  бұрынғы 
кəсіптерін істеп, бейбіт өмір өткізе береді. Шекара айырылғаннан кейін бұл жер қайсы 
мемлекетке  қараса,  сол  жерді  мекендеген  адамдар  жерімен  сол  мемлекетке  қарайды”. 
Бұл  тоқтамға  қазақтар  арасында  наразылық  туылды.  Қоныс  аудару,  толқулар  көбейді. 
Сонымен  Қытай  мен  Ресей  елдерінің  шекараны  өлшеп,  айыруға  шыққан  ұлықтары 
ақылдаса  келіп,  бұрынғы  тоқтамға  мынадай  қосымша  мазмұндар  кіргізді:  “Шекара 
айырылғаннан  кейін  осы  шекараның  екі  жағын  қоныстанған  қазақтарға  қайсы  елге 
қарауды  таңдап  алу  үшін  бір  жылдық  уақыт  беріледі.  Осы  бір  жыл  ішінде  қайсы 
мемлекетке  қарасты  болуды  олар  өз  еркімен  таңдап  алады.  Қайсы  мемлекеттің 
қарамағына  өтуді  қаласа,  сол  мемлекетке  бөлінген  жерге  өтіп  қоныстанады.  Бұл 
олардың  бүтіндей  өз  қалауы  бойынша  болады”.  Міне,  осылайша  сонау  атамзаманнан 
бері іргесі бөлінбей, ауылы аралас, қойы қоралас болып келген қазақ елі екіге жарылып, 
Қытайдағы қазақ диаспорасы қалыптаса бастады.
 
Қытай жерiнде бiр миллион бес жүз мыңға тарта қазақ тұрады. Əр жылғы Қытай 
мəлiметтеріне сүйенсек, 1949 жылы, яғни коммунистiк Қытай қазақтарға өз үстемдiгiн 
жүргiзе бастаған кезеңде, 443700 қазақ болған. Бұл сан əр жылы шамамен 20 мың боп 
өсiп  отырған. 1960  жылға  келгенде  қазақтардың  саны  541600-ге  жеткен.  Осыдан  екi 
жылдан  кейiн,  атап  айтқанда  1962  жылға  келгенде  қазақтардың  саны  487400-ге 
құлдыраған.Демек,  екi  жылдық  туу  санын  қосқанда  100  мың  адамның  кемiгенi 
жасырын  емес.  Бұл  1962-жылғы  ұлы  көш  жəне  көштен  кейiнгi  қолдан  жасалған 
аштықтың салдарынан екенi айдан анық. Осыдан кейiнгi жылдарғы өсу салыстырмасы 
кей  жылы  20  мың,  кей  жылы  30  мыңдық  қарқынмен  артып  отырған.  Сөйтiп,  1990 
жылға  келгенде  ондағы  қазақтардың  саны  бiр  миллион  екi  жүз  мыңға  жеткен.  Бiр 

 
16 
қызығы, осыдан кейiнгi мəлiметтер аса айқын емес. Əсiресе, 1995 жылдан 2007 жылға 
дейiнгi  мезгiлдегi  өсу  салыстырмасы  айқын  көрсетiлмеген.  Бiр  миллион  екi  жүз  мың 
халықтың  əр  жылғы  өсу  салыстырмасы  бойынша  қарасақ,  1990  жылдан  2007  жылға 
дейiнгi 17 жылда кемiнде 500 мың адам қосылады екен. Сонда Қытайда кем дегенде 1 
миллион 700 мың қазақ тұрады деген сөз. Демек, бұл ресми емес деректердегi Қытайда 
екi миллион қазақ тұрады дегендi терiске шығармайды [2].
 
2005 жылы Қытайда жүргізілген жалпы санақ нəтижесі бойынша қазақтар соңғы 
он  жылда  15%-ға  өскен  екен. Ресми  дерек  бойынша,  Қытайдағы қазақтар  -  1  миллион 
413  900  адам  болған.  Шыңжаң  көлемінде  1949-2000  жылдар  аралығында  қазақтар  440 
мыңнан  1  миллион  250  мың  айналасында  болған.  Басым  бөлігі  негізінен  Іле  қазақ 
автономиялы облысында қоныстанған. Енді бір бөлігі Қашқар, Құлжа, Санжы, Мишуан 
қалалары  мен  Мори  қазақ  ауданы,  Шиыңхай  Дүңған  облысындағы  Ақсай  қазақ 
ауданында қоныс тепкен [3].
 
Қытайдағы  қазақтар  Шыңжаң  ұйғұр  автономиялы  районының  Іле  қазақ 
автономиялы  облысында  (Іле,  Алтай,  Тарбағатай  үш  аймақты  өз  ішіне  алады),  Мори 
қазақ  автономиялы  ауданында,  Баркөл  қазақ  автономиялы  ауданында  тұрады.  Бір 
бөлімі  Үрімжі,  Шыхызы,  Қарамайлы  қалаларында  жəне  Санжы  хұйзу  (дүңген) 
автономиялы  облысына  қарасты  Санжы,  Құтыби,  Манас,  Жемсары,  Шонжы,  Фукаң, 
Мишуан,  Фукаң  аудандарында  тұрады.  Бұдан  басқа  Шыңжаңмен  шекаралас  Чиңхай 
өлкесінің Хайши моңғол-тибет қазақ автономиялы облысында (көбі Шыңжаңға қайтып 
келді),  Гансу  өлкесінің  Ақсай  қазақ  автономиялы  ауданында  тұрады.Тарихта  батыс 
өңір,  бүгінде  Шыңжаң  ұйғұр  автонмиялы  районы  аталып  отырған  осы  кең  байтақ 
мекеннің территориялық жер аумағы 1 млн  600 мың шаршы шақырым. Жалпы Қытай 
жер  аумағының  1/6  бөлігін  ұстайды.  Оның  құрлықтық  шекарасының  ұзындғы  5600 
шақырым  болып,  Монғолия,  Ресей,  Қазақстан,  Қырғызстан,  Тəжікстан,  Ауғанстан, 
Пəкістан, Үндістан секілді 8 мемлекетпен шекараласады. 2000 жылғы Қытайдың халық 
санағына  негізделгенде,  Шыңжаңдағы  қазақтар  шоғырлы  қоныстанған  Іле  қазақ 
автономиялы  облысында  4  млн  83  мың  300  қазақ  тұрады  екен.  Қытай  елінің  ресми 
деректкрі қазақтың санын 1 млн 300 мыңнан 1 млн 500 мыңға жеткізді. Жылдық өсімі 
26 мың. Ал белгілі демограф, ғалым Мақаш Тəтімов ағамыз бұл елдегі қазақтың санын 
ресми  деректерден  көп  қылып  көрсетеді.  Ал  көш  басталғаннан  бері  Қытайдан  келген 
қазақтардың саны 18 мың [4].
 
Ал  енді  1990  жылдардан  басталған  көшке  келер  болсақ,  ең  алғашқы  көшке 
себепкер  болғандар  студент  жастар  мен  зиялы  қауым  өкiлдерi  болды.  Қазақ-қытай 
байланысының  1989  жылдан  басталған  қадам  екi  арадағы  мұзды  жiбiтiп,  жаңа  тарих 
парақшасының  ашылуына  жол  ашты.  1991  жылғы  тəуелсiздiк  миллиондаған 
қазақтардың арманына қанат бiтiргені белгілі. Сол жылдан бастап əртүрлi себептермен 
шеттегі  бауырларымыз  атажұртқа  келе  бастады.  Екi  елдің  арасында  ешқандай 
мемлекетаралық  көшi-қон  жəне  бiлiм  алмасу  шартының  болмауына  байланысты 
көптеген қиындықтар туындауда.
 
Елбасы  Н.Ə.  Назарбаев:  «Ұлттың  рухани  өмірі,  оның  мəдениетіне  байланысты 
əлі  де  болса  көпшілік  қауымға  жетпей  жатқан  тарихи,  əдеби  асыл  мұраларымызды 
игеру жолында еңбектену, бұрын мəн бермей келген халықтану, шығыстану, түркітану 
ілімдерін  барынша  дамытуға  көңіл  қою,  ұлттық  мəдени  ерекшеліктерімізді  сақтау, 
жинау, зерттеу ісін жетілдіре түсу – бүгінгі маңызды міндеттеріміздің қатарына кіреді» 
Демек, шеттегі қандастарымыздың тарихы – бұл біздің ұлтымыздың ақтаңдақ беті [5]. 
 
 
 
 

 
17 
Əдебиет: 
1.  Сəмитұлы Ж. Қытайдағы қазақтар. Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы, 2000. – 
312 б. 
2.  Шəкенұлы  Жəди.  Қытайдағы  қазақтар:  көшіп  келудің  машақаты  /  мақала  / 
http://www.turkystan.kz. 
3.  Қалимолла М. «Қытай қазақтары тарихының өзіндік ерекшеліктері» // XIV Сəтбаев оқулары. 
Жас  ғалымдардың  Халықаралық  ғылыми  конференциясының  материалдары.  –Павлодар:  С. 
Торайғыров атындағы Павлодар жойыттарды мемлекеттік университеті, 2014.-354б. 
4.  Қазақ диаспорасы: бүгіні мен ертеңі : ғылыми басылым / бас ред. А. Қошанов, Ə. Нысанбаев. - 
Астана : Елорда, 2005. - 352 б.  
5.  Назарбаев  Н.Ə.  «Құшағымыз  бауырларымызға  айқара  ашық»  //  Дүниежүзі  қазақтарының 
Құрылтайы (құжаттар жинағы) - Алматы: Атамұра, 1993. – 280 б. 
 
 
 
ƏОЖ 328:34.01 
 
ТƏУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНЫҢ 
ТАРИХЫ 
 
Алпысбаев А.А., Жузбаев Н.К. 
(М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті) 
 
 
 
Қазақ ерте кезден ел болып қалыптасқаннан бері заң аясында тіршілік етіп келеді. 
Тарихымызға  көз  жіберсек,   ұлт  болып  қалыптасқаннан  бастап  ханның  маңайында 
«Хан кеңесі» болды. Ол кеңестің заң шығару, сот билігін жүргізу құқы болғаны белгілі. 
Бертін  келе  хатқа  түскен  «Қасымханның  қасқа  жолы»,  «Есім  ханның  ескі  жолы»,  Əз 
Тəукенің «Жеті жарғысы» жасалынып, Күлтөбенің басында кеңес өткізіп отырған.  
Бұл қазақ хандығының тарихи əлеуметтік-экономикалық жəне саяси жағдайының 
туындысы  болды.  Қазақ  хандығының  заңдары  «Жарғы»  деп  аталады.  Бұл  –  «əділ 
жару», «əділ айыру», «əділ айту» деген мағынаны білдіретін болу керек. Қазақ хандығы 
заңдарының  түп-төркіні  қазақ  халқында  ұрпақтан  ұрпаққа  жалғасып  келген  əдет-
ғұрыптың ережелерінен шыққан. 
Конституция  ең  алғаш  АҚШ-та,  содан  кейін  Европаның  кейбір  елдерінде  18-
ғасырдың  аяғында  өмірге  келген.  Ал  Қазақстанда  Кеңестер  Одағы  кезінде  3,  ал 
тəуелсіздік 
алғалы 
бері 
2 
Конституция 
қабылданды. 
Яғни, 
Қазақстанның 
конституциялық  құрылысының  тарихында  бес  Конституция  болған,  соның  ішінде 
қазіргі  қолданыстағы 1995  жылғы  Конституция.  Қазақстанда  Конституциялар  1926, 
1937,  1978  жəне  1993  жылдары  қабылданды.  1925  жылы  18  ақпандағы  ҚазАССР 
Орталық  атқарушы  комитеттің  қаулысының  нақты  редакциясымен  жəне  1925  жылғы 
РСФСР Конституциясының есебімен 1926 жылы Қазақстанның бірінші Конституциясы 
қабылданды.  Конституцияға  сəйкес  Қазақстан  РСФСР  құрамында  тең  құқықты 
республика  болды.  1937  жылғы  26  наурызда  Х  бүкіл  қазақтар  құрылтай  кеңесінде 
қабылданған  Қазақ  ССР  Конституциясы  11  бөлім  жəне  125  баптан  құралды. 
Конституцияда  азаматтардың  негізгі  міндеттері  мен  құқықтары  анықталған: 
еңбектенуге құқылы болу (96 бап), демалысқа құқылы болу (97 бап), кəрілікте еңбекке 
жарамсыздық  жəне  ауруға  шалдығу,  жағдайында  материалдық  қамсыздандыру  (98 
бап), денсаулықты қорғау, сөз бостандығы, баспасөз, жиналыс, митинг, көше шерулері 
жəне  демонстрациялардың  кепілдіктері,  адамның  жеке  басына,  баспанасына  қол 
сұғылмаушылық,  азаматтардың  хат  жазуына,  шетелдік  азаматтардың  бас  сауғалау 

 
18 
құқығы.  1978  жылғы  20  ақпанда  республиканың  Жоғарғы  Кеңесі  шақырған  кезектен 
тыс  VII  сессияда  қабылданған  Қазақ  ССР  Конституциясы  преамбуладан,  10  тарау,  19 
бөлім,  173  баптан  тұрады.  Соған  сəйкес  барлық  билік  халыққа  тиесілі,  онда  халық 
жұмысшылар,  крестьяндар  жəне  еңбек  интелегенцияларының  кластарына  бөлінген. 
Билік жəне басқару органдарының үстінен Қазақ ССР Коммунистік партиясы қойылды 
(6 бап). 1990 жылдардың басында Қазақ ССР–нде, содан кейін Қазақстанда бірнеше заң 
қабылданды. 
Қазақстан  Республикасы  өз  тəуелсіздігін  алғаннан  кейін  1993  жылдың  28 
қаңтарда қабылдаған алғашқы Ата Заңынның мəні мен маңызына  келетін болсақ, бұл 
Негізгі  құжат  Президенттің  көрсеткен  мақсаты  бойынша  төрт  басты  мəселеге  жауап 
беруі  жəне  соған  жағдай  жасауы  тиіс  болатын.  Оның  біріншісі  -  мемлекеттік  билікті 
басқарудың  барлық  жүйесін  нығайту,  екіншіден  -  экономикалық  реформаны  жүргізе 
отырып,  елді  сол  кездегі  терең  дағдарыстан  шығару,  үшіншіден  -  жас  мемлекеттің 
сыртқы  саясатын  қалыптастыру,  төртіншіден  -  ішкі  саяси  тұрақтылықты  қамтамасыз 
ететін заңдық негіздерді Ата заңда көрсету. Елбасы Н. Назарбаевтың «Қазақстан жолы» 
кітабында  жазуына  қарағанда,  жоғарыда  қамтылған  төрт  мақсатты  шешіп  беретін 
баптар əуелгі Конституцияның жобасында барынша қамтылмады. Президент бұл ретте 
тұңғыш  Конституция  жобасы  əуелден-ақ  еліміздегі  саяси,  əлеуметтік-экономикалық 
үдерістен  алшақ  қалғанын  жазады.  Сөйтіп,  уақыт  өте  келе  заман  ағымы  мен 
сұранысына  қарай,  Бас  заңымыздың  кейбір  тұстары  нарықтық  қоғамдағы  өзгерістерге 
сəйкес  болмай  шыққаны  байқалды.  Осыған  орай  мемлекетімізде  жаңа  Конституция 
қабылдау  қажеттілігі  туды.  Қазіргі  кездегі  қолданыстағы  Ата  Заң  жан  жақты 
талқылаудан  өтіп,  бүкілхалықтық    референдум  арқылы  1995  жылдың  30  тамызында 
қабылданды.  Референдумға  барлық  сайлаушылардың  90  пайыздан  астамы  қатысып, 
Ата  Заң  бірауыздан  қабылданды.  Жаңа  Конституцияны  қабылдау  қарсаңында  ұзақ 
мерзімді 
қызу 
жұмыстар 
атқарылды. 
Президенттің 
бастамасымен 
құрылған 
сарапшылар  көптеген  əлем  елдерінің  Конституцияларын,  əсіресе  ХХ  ғасырдың  екінші 
жартысында қабылданғандарын мұқият сараптаудан өткізді.  
«Біз  үшін  дамудың  əртүрлі  сатыларында  тұрған,  сан  алуан  əлеуметтік-мəдени, 
ұлттық  жəне  басқа  да  ерекшеліктері,  əр  түрлі  құқықтық  жүйесі  бар  елдердің 
Конституциясы  басты  мəселені  -  тұрақтылықты  нығайтудағы,  халықтың  əл-ауқатын 
жақсартудағы жəне демократияны дамытудағы қол жеткен табыстарын ұғыну маңызды 
болды.  Ізденіс  географиясы  да  ауқымды  болатын  -  ол  Еуропаны,  Азияны,  Солтүстік 
жəне  Латын  Америкасын  қамтыды.  Мен  өз  басым  тікелей  əлемдегі  жиырма  елдің 
конституциясын  талдап,  олардан  конспекті  жасап  алдым.  Нəтижесінде,  жаңа 
Конституцияның  қажеттігі  туралы  шешім  қабылдамас  бұрын  бізде  бес  жылдық 
жинақталған  тəжірибе  болды.  Біз  содан  негізгі  басымдықтарды,  мақсаттарды 
ажыратып, оларға жетудің құралдарын үйрендік. Конституцияны қабылдау қарсаңында 
ондаған  жылдар  бойы  азаматтарымыздың  ой-санасында  қордаланып  қалған 
стереотиптерді  жою  үшін,  мемлекет  пен  қоғамды  түбегейлі  реформалау  барысында 
пайда  болатын  көптеген  объективті  жəне  субъективті  проблемаларды  шешу  үшін 
бірнеше  жылға  созылған  табанды  жұмыстар  атқаруға  тура  келді.  Иə,  кейде  біздің 
шешімдеріміз жартыкеш, ымырашыл сипатта да болды. Кез келген жаңа істе болатыны 
сияқты,  қателіктер  де  жіберілетін.  Осының  бəрі  сол  кездерде  анық  өтпелі  сипатта 
болған мемлекеттік институттар мен заңнамалық қызметтерден көрініс тауып отырды. 
Бірақ,  сол  бір  қиын-қыстау  жылдарды  еске  алғанда,  елімізді  күрделі  əлеуметтік 
катаклизмдерге соқтырмай, аман сақтап, əлемдік қауымдастықтың тең құқықты мүшесі 
ретіндегі  осы  заманғы  мемлекет   құру  үшін  не  керектің  бəрін  істегеніме,  мемлекетті 
құруға  қызмет  жасағаныма  сенімдімін»,  -  деп  жазады  Елбасы  кітабында.  Сөйтіп, 
Тұңғыш  Президенттің  өзі  ынталылық  жасап,  сол  кездері  Еуропа  мен  Азияның,  

 
19 
Солтүстік  Латын  Америкасының  барлығы  20-дан  астам  дамыған  жəне  дамушы 
елдерінің  конституцияларын  зерттеп,  саралап  шықты.  Сосын  1994  жылы  өз  қолымен 
Əділет  министрлігіне  жаңа  конституцияның  жобасын  тапсырған  болатын.  Нақ  осы 
үлгі-жоба бүгінгі Ата заңымыздың негізін қалаған еді. Ендеше 1995 жылы қабылданған 
Конституцияның  да  басты  авторы   -  Тұңғыш  Президент  -  Елбасы  Н.  Назарбаев  деп 
толық сеніммен айтуға да болады. 
Шындығында, 1995 жылғы Конституцияны талқылау кезеңінде еліміздегі беделді 
заңгерлерден  бөлек,  Францияның  Конституциялық  кеңесінің  өкілдері,  осы  елдің 
Мемлекеттік  Кеңесінің  мүшелері,  Ресей  зерттеу  орталығының  ең  беделді  заңгерлері 
жобалық жұмыстың жоғары талқылау шараларына атсалысты. Айта кетейік, тəуелсіздік 
тарихында  тұңғыш  рет  бүкілхалықтық  талқылауға  салынған  да,  елдің  көптеген  пікірі 
ескерілген  Негізгі заң да осы - 1995 жылы қабылданған Конституция. Қазір келтіріліп 
жүрген  ресми  мəліметтерге  қарасақ,  құжатты  талқылауға  3  млн.  345  мың  адам 
қатысыпты.  Жұртшылық  тарапынан  сарапталған  31  мың  886  ұсыныс  түссе,  соның  1 
мың 100-і конституция жобасына енгізілген. Бұл жөнінде Елбасы «Қазақстандық жол» 
атты кітабында: «1995 жылғы Конституция тақыр жерде пайда болған жоқ. Ол егемен 
Қазақстанда 
конституциялық 
құрылыс 
орнату 
үшін 
бұрыннан 
жинақталған 
тəжірибелерді,  сондай-ақ  біздің  жағдайымызға  сəйкес  келетін  ең  прогресшіл  шетелдік 
тəжірибелерді  барынша  толық  пайдаланған  еді.  Сондықтан  да,  кімде-кім  еліміздің 
Негізгі  заңының  рухы  мен  маңызын  терең  түсінгісі  келсе,  оны  жасаудың, 
қалыптастырудың тарихын жақсы білуі керек», - деген болатын. 
Барлық  заңдар  тек  қана  Ата  заңға  сүйеніп  қабылданады.  Бұл  заңға  болашақта 
жетілдірудер  еңгізілуі  мүмкін,  бірақ  бүгінгі  күні  Конституция  –  қоғамда  туындайтын 
талаптарға сай жəне болашаққа бағдарланған Ата заң болып табылады. 
 
 
 
Əдебиет: 
1.  Қазақстан  Республикасының  Конституциясы.  Қазақстан  Республикасы  Парламентiнiң 
Жаршысы,  1996  ж.  №  4,  217-құжат  (2011  ж.  02.02  күнгі  жағдайы  бойынша  өзгерістермен 
толықтырулармен). 
2.  http://baq.kz/regional_media/post/20078 
3.  http://www.akorda.kz/kz/page/kazakstan-respublikasynyn-konstitutsiyasy-turaly-
mahlumat_1339065489 
4.  Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мəлімет. 
5.  Кузембайулы А. История Республики Казахстан. - Астана, 1999 
 
 
 
УДК 347.93.9 
 
ПРАВОВОЕ ПОЛОЖЕНИЕ ИНОСТРАНЦЕВ В ГРАЖДАНСКОМ ПРОЦЕССЕ 
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 
 
Асанова С.Э., Патшабек Б.  
(Таразский государственный университет им. М.Х. Дулати) 
 
 
 
В  науке  международного  частного  права  под  международным  гражданским 
процессом  обычно  понимается  совокупность  вопросов  процессуального  характера, 
связанных  с  защитой  прав  иностранцев  и  иностранных  юридических  лиц  в  суде.  Это 

 
20 
вопросы  доступа  иностранных  лиц  к  правосудию,  их  положения  в  процессе, 
международной  подсудности,  оказания  правовой  помощи  судами  и  другими  органами 
юстиции  государств  друг  другу,  сбора  доказательств,  установления  содержания 
иностранного  права,  признания  и  исполнения  иностранных  судебных  решений, 
совершения  нотариальных  действий,  призванных  служить  обеспечению  прав 
отечественных граждан и юридических лиц за рубежом. Согласно другому пониманию, 
международный  гражданский  процесс  -  это  комплексный  институт  международного 
частного  права,  регламентирующий  взаимосвязь  и  взаимодействие  национальных 
международных  процедур,  определенных  в  процессуальных  нормах,  направленных  на 
защиту и установление гражданских прав. 
Сам  термин  «международный  гражданский  процесс»  носит  сугубо  условный 
характер,  поскольку  речь  не  идет  о  каком-то  международном  рассмотрении 
конкретного  дела  и  поскольку  не  существует  международной  универсальной 
организации,  призванной  рассматривать  споры  между  субъектами  (сторонами)  из 
разных  государств.  Иногда  вместо  этого  понятия  применяют  более  удачный  термин  – 
«международное  гражданское  процессуальное  право»,  под  которым  можно  было  бы 
понимать  совокупность  правовых  принципов  и  норм  процессуального  характера,  как 
общих  для  государств,  определяемых  международными  соглашениями,  так  и 
непосредственно устанавливаемых законодательством каждой страны. 
Рассматривая  дела  с  иностранным  элементом,  суды  в  РК  и  в  других  странах,  в 
принципе,  применяют  при  решении  гражданских  процессуальных  вопросов  право 
своей  страны.  При  этом  возможны  случаи,  когда  то  или  иное  понятие  по 
казахстанскому законодательству относится к материальному праву, а по праву какого-
либо  иностранного  государства  -  к  процессу,  или  наоборот.  Иностранный  закон,  как 
правило, не подлежит применению в казахстанском суде по тем вопросам, которые по 
казахстанскому  законодательству  считаются  процессуальными.  И  наоборот,  то 
обстоятельство,  что  данная  норма  считается  в  другой  стране  процессуальной,  не 
препятствует  ее  применению  казахстанском  судом,  если  по  казахстанскому  праву  она 
рассматривается как норма материального гражданского права. 
Регулирование  в  РК  в  области  международного  гражданского  процесса  является 
составной  частью  судебной  реформы.  В  1997  г.  был  принят  Гражданский 
процессуальный  кодекс  РК.  Закон  Республики  Казахстан  «Об  исполнительном 
производстве  и  статусе  судебных  исполнителей»;  Закон  Республики  Казахстан  «О 
ратификации  Протокола  к  Конвенции  о  правовой  помощи  и правовых  отношениях по 
гражданским, семейным и уголовным делам» от 22 января 1993 года; Закон Республики 
Казахстан «О ратификации Конвенции о правовой помощи и правовых отношениях по 
гражданским, семейным и уголовным делам», совершенной в Кишиневе 7 октября 2002 
года;  Закон  Республики  Казахстан  «О  ратификации  Соглашения  о  порядке  взаимного 
исполнения  решений  арбитражных,  хозяйственных  и  экономических  судов  на 
территориях  государств-участников  Содружества»,  совершенное  в  Москве  6  марта 
1998 года. 
В  ГПК  РК  установлены  подробные  правила  по  вопросам  международного 
гражданского процесса. 
Обычно  под  международной  подсудностью  понимается  компетенция  судов 
какого-то  конкретного  государства  по  разрешению  гражданских  дел  с  участием 
иностранной  стороны  (сторон)  или  с  каким-либо  иным  "иностранным  элементом". 
Только  после  того  как  будет  установлено,  в  компетенцию  судебной  системы  какого 
государства  в  целом  входит  рассмотрение  спора,  можно  будет  конкретно  определить 
судебную инстанцию, правомочную рассматривать спор. 

 
21 
Согласно 
казахстанскому 
законодательству, 
суды 
общей 
юрисдикции 
рассматривают  и  разрешают  споры,  возникающие  из  гражданских,  семейных, 
трудовых, жилищных, земельных, отношений по использованию природных ресурсов и 
охране  окружающей  среды  и  других  правоотношений,  в  том  числе  отношений, 
основанных  на  властном  подчинении  одной  стороны  другой,  если  эти  дела,  согласно 
ГПК  РК  отнесены  к  ведению  суда  (ст.  ст.  24,  215  ГПК  РК).  К  ведению  суда  общей 
юрисдикции  и  арбитражного  суда  отнесено  рассмотрение  споров  с  иностранными 
лицами. Согласно п. 6 ст. 24 ГПК РК суды рассматривают и разрешают дела с участием 
иностранных  граждан, лиц  без  гражданства,  иностранных  организаций,  организаций  с 
иностранными инвестициями, международных организаций. 
Суды  Республики  Казахстан  рассматривают  дела  с  участием  иностранных  лиц, 
если организация-ответчик находится или гражданин-ответчик имеет место жительства 
на 
территории 
Республики 
Казахстан.  Также 
суды 
Республики  Казахстан 
рассматривают дела с участием иностранных лиц в случаях, когда:  
1) орган управления, филиал или представительство иностранного лица находится 
на территории Республики Казахстан; 
2) ответчик имеет имущество на территории Республики Казахстан;  
3) по делу о взыскании алиментов и об установлении отцовства истец имеет место 
жительства в Республике Казахстан;  
4)  по  делу  о  возмещении  вреда,  причиненного  увечьем,  иным  повреждением 
здоровья или смертью кормильца, вред причинен на территории Республики Казахстан 
или истец имеет место жительства в Республике Казахстан;  
5)  по  делу  о  возмещении  вреда,  причиненного  имуществу,  действие  или  иное 
обстоятельство, послужившее основанием для предъявления требования о возмещении 
вреда, имело место на территории Республики Казахстан;  
6)  иск  вытекает  из  договора,  по  которому  полное  или  частичное  исполнение 
должно иметь место или имело место на территории Республики Казахстан;  
7) иск вытекает из неосновательного обогащения, имевшего место на территории 
Республики Казахстан;  
8)  по  делу  о  расторжении  брака  истец  имеет  место  жительства  в  Республике 
Казахстан или хотя бы один из супругов является гражданином Республики Казахстан;  
9)  по  делу  о  защите  чести,  достоинства  и  деловой  репутации  истец  имеет  место 
жительства в Республике Казахстан. 
Суды 
Республики 
Казахстан 
рассматривают 
и 
другие 
дела, 
если 
законодательством Республики Казахстан они отнесены к их компетенции. (Статья 416 
ГПК РК). 
К исключительной компетенции судов Республики Казахстан относятся: 
1)  дела,  связанные  с  правом  на  недвижимое  имущество,  находящееся  в 
Республике Казахстан;  
2) дела по искам к перевозчикам, вытекающим из договоров перевозки;  
3) дела о расторжении брака казахстанских граждан с иностранными гражданами 
или  лицами  без  гражданства,  если  оба  супруга  имеют  место  жительства  в  Республике 
Казахстан; 
4) дела, предусмотренные главами 25-29 ГП дела особого искового производства 
(Глава  25.  Производство  по  заявлениям  о  защите  избирательных  прав  граждан  и 
общественных  объединений,  участвующих  в  выборах,  референдумах;  Глава  26. 
Производство  по  делам  об  оспаривании  постановлений  органов  (должностных  лиц), 
уполномоченных  рассматривать  дела  об  административных  правонарушениях;  Глава 
27.  Производство  по  делам  об  оспаривании  решений  и  действий  (или  бездействия) 
органов 
государственной 
власти, 
местного 
самоуправления, 
общественных 
объединений, организаций, должностных лиц и государственных служащих; Глава 28. 

 
22 
Производство  по  делам  об  оспаривании  законности  нормативных  правовых  актов; 

жүктеу/скачать 2,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: