Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 
110 
Важно  отметить,  что  именно  из  суверенитета  народа  исходит  суверенитет 
государства.  Только  народ  Республики  Казахстан  является  создателем  и  носителем 
суверенитета  государства,  волеизъявление  которого  и  порождает  государственную 
власть.  В  этой  связи  государство  как  официальный  представитель  казахстанского 
народа  обязано  выражать  его  волю,  обеспечивать  права  и  свободы  человека  и 
гражданина в Республике.  
Вместе  с  тем  как  важнейшее  свойство  государственной  власти,  суверенитет 
является качественным признаком самого государства. Государственный суверенитет - 
неотъемлемое,  имманентное  свойство  каждого  государства,  обязательное  условие  его 
международной  правосубъектности.  В  этой  связи  под  суверенитетом  государства 
принято  понимать  верховенство  и  независимость  государственной  власти  внутри 
территории  соответствующего  государства  и  по  отношению  к  другим  государствам. 
Верховенство  государственного  суверенитета  -  это,  прежде  всего  неограниченность 
государственной  власти  ничем,  кроме  Конституции  и  законодательства  Республики 
Казахстан.  Верховенство  власти  государства  выражается  и  в  том,  что  на  территории 
Республики  Казахстан  нет  и  не  может  быть  другой  конкурирующей  власти,  которая 
также  могла  бы  издавать  законы  и  регулировать  права  и  свободы  граждан. 
Независимость  государственной  власти  означает,  что  никакие  политические  и  иные 
силы  внутри  и  вне  Республики  Казахстан  не  могут  вмешиваться  в  исключительное 
право  легитимных  органов  государственной  власти  действовать  в  пределах  своих 
конституционно-правовых полномочий. 
Конституция  важна  и  необходима  для  современного  государства,  прежде  всего 
потому,  что  в  ней  закрепляются  его  исходные  принципы  и  назначения,  функции  и 
основы  организации,  формы  и  методы  деятельности.  Конституция  устанавливает 
пределы  и  характер  государственного  регулирования  во  всех  основных  сферах 
общественного  развития,  взаимоотношения  государства  с  человеком  и  гражданином. 
Самое  главное  -  конституция  придает  высшую  юридическую  силу  фундаментальным 
правам  и  свободам  человека,  защищает  его  честь  и  достоинство.  Конституцию 
справедливо называют основным, главным законом государства. 
Таким  образом  исходя  из  вышеизложенного    можно  понять,  что  юридические 
механизмы  изменения  политической  системы  в  Казахстане  являются  важным 
инструментом  стабилизации  общественного  развития  в  условиях  формирования 
гражданского  общества  и  становления  правового  государства,  в  котором  процедура 
принятия  политических  решений  протекает  в  строго  установленных  законом  рамках. 
Изучение  конституционно-правового  аспекта  изменения  политической  системы 
Казахстана  позволяет  сформировать  научно  обоснованную  концепцию  правовой 
политики Казахстана. 
Об  актуальности  избранной  темы  свидетельствует  анализ  приоритетов 
государственной  политики  в  сфере  реформирования  политической  системы 
казахстанского общества. Необходимость модернизации политической системы страны 
неоднократно  подчеркивалась  в  Посланиях  Президента  Республики  Казахстан 
Н.А.Назарбаева. 
Несомненно, что Конституция выступает ядром правовой системы государства, ее 
главным  нормативным  источником.  Она  служит  средством  целенаправленного 
воздействия  на  общественные  отношения,  важнейшим  условием  обеспечения 
согласованности  всех  звеньев  политической  системы,  гарантией  режима  законности  и 
правопорядка. В них получили отражение масштабные общественные преобразования, 
социальные процессы, связанные с совершенствованием государственно-политической 
организации  общества  в  период  утверждения  суверенитета,  преобразованием 
экономики  в  рыночную,  повышением  эффективности  регулирования  прав  человека  и 

 
111 
гражданина.  Коституция  РК  создает  мощный  фундамент  на  прочную  нормативную 
базу  конституционных  изменений  и  юридически  обеспечивают  их  необходимость, 
стимулируют  процессы  реформирования  в  стране.  Конституция  РК и  концептуальный 
подход: принципы признания человека высшей ценностью, народовластия, разделения 
властей,  правового  государства,  верховенства  права  и  закона,  политического  и 
идеологического  плюрализма,  множественности  форм  собственности.  Конституция 
отражают  светский  и  социальный  характер  государственной  власти.  Приходит 
осознание 
того, 
что 
Конституция 
закрепляет 
суверенитет 
народа; 
основы 
конституционного  строя;  основные  права,  свободы  и  обязанности  человека  и 
гражданина;  механизм  осуществления  власти  и  что,  Конституция  -  это  первое 
необходимое  условие  правового  государства,  основанного  на  господстве  права, 
отрицании произвола власти и бесправия подвластных.  
Народ выступает единственным источником государственной власти.  
Одновременно следует еще раз подчеркнуть, что ныне действующая Конституция 
РК от 30.08.1995 года является неотъемлемой частью правовой системы, в то же время 
закрепляют ее основные черты и принципы построения правовой системы.  
Исходя  из  вышеизложенного  можно  сделать  и  общий  вывод,  что  юридические 
свойства Конституции РК как центра правовой системы проявляются в следующем:  
1) Конституционные  нормы  являются  высшим  материальным  критерием  права. 
Все что содержится в праведолжно соответствовать конституционным нормам. 
2) Наличие  в  тексте  Конституции  указания  на  основные  принципы  правовой 
системы.  Это:  человек,  его  права  и  свободы  как  высшая  ценность,  народовластие, 
осуществляемое  непосредственно  и  через  представительные  органы,  правовое 
государство, политический и идеологический плюрализм, разделение властей, свобода 
экономической 
деятельности 
и 
равноправие 
форм 
собственности, 
примат 
международного права. Никакие другие положения Конституции и иных нормативных 
правовых актов не могут противоречить этим принципам.  
3) Сами  конституционные  нормы  являются  непосредственно  действующим 
правом. Цели и принципы Конституции имеют прямое действие. Они непосредственно 
воспринимаются людьми и влияют на их поведение. 
 
 
 
Литература: 
1.  Современное  государство  и  право.  Вопросы  теории  и  истории  1992  г.  Владивосток: 
В.П.Федоров - Современные идеи правового государства 
2.  Дымченко В.И. О соотношении законности и правового государства 
3.  Коваленко А.И. Теория государства и права, Москва 1994г. 
4.  Коваленко А.И. Правовое государство: концепции и реальность, Москва 1993г. 
5.  Алексеев С.С. Государство и право, Юридическая литература, 1993г.  
6.  Конституция Республики Казахстан 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
112 
УДК  94.(574):323  
 
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КОРЕЙ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МƏСЕЛЕЛЕРІ 
ЖƏНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ 
 
Жамбеков Ж.Т., Жұмасұлтанова Ғ.Ə. 
(Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды  мемлекеттік университеті) 
 
 
 
Қазақстан  қазіргі  таңдағы    даму  сатысында  жаңа  кезеңге  аяқ  басқан.  Осы 
баспалдақтан  орын  алған  Қазақ  елінің  қай  салада  болсын  даму  қарқыны  көтерілуде. 
Ғылым 
саласындағы 
өзгерістер 
жаңа 
белестерді 
бағындыруға 
жетелеуде. 
Жаратылыстану  ғылымдарымен  қоса,  гуманитарлық  ғылымдарда  жаңалықтарға  толы 
бетбұрысқа  көшкен.  Дегенмен,  бүгінгі  таңда  да  жан  жақты  зерттеуді  қажет  ететін 
проблемалар  саясаттанудың    тарихи  бағыттарында    көрінеді.  Сондықтан,  бұл  ғылыми 
мақаламның  негізгі  өзектілігі  саясатқа  қатысы  бар  тарихи  шындықты  орнатуға    өз 
септігін тигізуінде. Нақты айтсақ, Қазақстанда орын алған көші-қон үрдістерін шындық 
бетіне  шығарып,  зерделеп,  əрі  миграцияланудың  арқасында  пайда  болған  корей 
диаспорасының  саяси-əлеуметтік  жақтарын  қарастыру.  Бұл  еңбектің  өзектілігі  тек 
бұдан  ғана  көрінбейді,  сонымен  қатар,  əлемдік  миграция  айдарына  Қазақстанға 
байланысты көші-қон үрдісінің басты белгілерін енгізуінде де байқалады.  
Зертеудің тақырыбы Қазақстандағы корей диаспорасының өзекті мəселелері жəне 
оны  шешу  жолдары  болғандықтан  Қазақстан  мен  Корей  арасындағы  экономикалық, 
мəдени  жəне  тағы  да  басқа  қатынастарды  қалыптастыруға  да  бұл  мəселені  зерттеу 
өзекті  болып  табылады.  Өз  кезеңінде  «жат  елдердің  түрмесі»,  содан  кейін  əр  түрлі 
сынақтар  жасалатын  «алаңға»  айналған  Қазақстан  талай  миграциялық  үрдістерді 
басынан  кешірді  жəне  өзінің  бойына  көптеген  этностардың  бірігіп  өмір  сүру,  бір-
бірімен жақсы қарым-қатынаста болуының мол тəжірибиесін сіңірді [1]. Сондықтан да 
бұл тəжірибиені зерттеу, қоғамдық ғылымдар сахнасында өзекті мəселелердің бірі.  
Қазақ  мемлекеті  көпэтносты  болып  табылады.  Бұл  елде  130-дан  астам  ұлт 
өкілдері  тату-тəтті  өмір  сүруде  [2].  Алайда  Қазақстандағы  көпэтностықтың  жақсы 
жақтары  болғанымен  де,  Қытай,  Ресей  сияқты  елдерде  болып  жатқан  көпұлттылық 
мəселелері біздің елге  теріс жақтарын тигізуі мүмкін. Осыны болдырмас үшін елімізде 
тұрып  жатқан  халықтар  арасындағы  бейбітшілікті  қалыпты  ұстау  керек.  Сондықтан, 
Қазақстанға  көшіп  келген  халықтардың  қазақ  халқымен  қарым-қатынасын  зерттеу 
татулықты қамтамасыз етеді. Біз Қазақстандағы корейлердің еліміздегі Қазақ халқымен 
қатынас  жасауын  түбегейлі  зерттесек  екі  мемлекет  арасындағы  достық  жандана  түсіп,  
басқа  халықтарға  үлгі  болады.  Міне,  Қазақстандағы  корей  миграциясы  көпэтностық 
мəселелерді шешуге де таптырмас олжа. 
Қазақстандағы корей диаспорасы Шығыс Азияда орналасқан корейлердің КСРО-
ның Қиыр Шығысына, одан қазақ жеріне миграциялану əсерінен пайда болды [3]. Олар 
қазақ жеріне Кеңес көсемдерінің бұйрығымен күштеп көшіп келген болатын.  Көші-қон 
үрдісі  орын  алғаннан  кейін  кəріс  жұрты  жаңа  ортаға  бейімделе  бастады.  Бұл  процесс 
алғашында  корей  халқына  қиын  тигенімен,  уақыт  өте  келе  олар  Қазақстанды  туған 
еліне  балаған  ұлттардың  бір  бөлігіне  айналды.  Қазақ  елі  тəуелсіздігін  алғаннан  соң 
корей  халқаның  мəртебесі  жоғарылап,  жағдайы  біршама  жақсарды.  Қазіргі  бейбітшіл 
заманда корейлер сан ғасырлық ерліктің нəтижесінеде елімізде тату-тəтті өмір сүруде. 
Алайда бұл ұлы диаспораның əлі де толық түйіні таппаған мəселелері бар.  

 
113 
Қазіргі таңдағы статистикалық құжаттарға сəйкес 2000-2014 жылдар аралығында 
Қазақстандағы  корей  халқының  аймақ  бойынша  орналасу  сандық  көрсеткіші  төменгі 
кестеде берілген [4]. 
 
Жыл 
Облыстар 
Алматы 
Жамбыл 
Қарағанды 
Қызылорда 
Оңтүстік 
Қазақстан 
Алматы 
қаласы 
Астана 
2000 
17251 
13875 
13936 
8772 
9876 
19326 
2524 
2001 
16944 
13763 
13730 
8542 
10132 
19620 
2991 
2002 
16804 
13535 
13551 
8319 
10064 
20092 
3367 
2003 
16722 
13306 
13529 
8199 
10004 
20750 
3443 
2004 
16669 
13188 
13511 
8091 
9997 
21517 
3530 
2006 
16640 
12987 
13529 
7901 
9858 
23311 
3754 
2010 
16675 
13012 
14258 
7952 
9945 
24021 
3865 
2014 
16488 
14000 
14097 
7704 
97854 
24545 
3834 
 
Бұл  кестеден  кəріс  халқының  саны  Қазақстан  жерінде  көбінесе  облыс  бойынша 
тұрақты екендігі көрініп, тіпті кейбіреулерінде өсушілік байқалады. 
1997 жылдың 10 қазанында Алматы қаласында Республика сарайында кəрістердің 
Қазақстанға  қоныс  аударуларына  60  жыл  толуына  орай  жиналыс  өтті,  бұл  жиналыста 
Президент Н.Ə. Назарбаев баяндама жасады. 
Н.Ə.  Назарбаевтың  «Біз  кəріс  халқының  қайта  өрлеуі  феноменінің  куəгеріміз» 
деген  сөздері  өте  бір  қызу  жылулықпен  қабылданып,  тыңдалды,  бір-бірін  құтықтап 
жатты, олардың алдарынан жаңа мүмкіндіктер ашылғанына қуанышты болатын [5]. 
Бұл  жиында  республикадағы  кəріс  ұлысының  атынан  Қазақстандағы  кəрістер 
Ассоциациясының президенті Ю.А. Цхай сөз сөйледі. Ол алпыс жылдық оқиғаларды -  
тұтас  халыққа  жасалған  қастандық  туралы  атап  өтті.  Ю.А.  Цхай  барлық  кəріс 
диаспорасының 
жалпы 
пікірін 
айтты: 
«Қазақстан 
жаппай 
қоныс 
аударту 
жылдарындағы көптеген депортацияланған кəрістер үшін тұрақтайтын орын ғана емес, 
сонымен қатар біз мұнда өз ұрпақтарымыз үшін отан таптық. Қазақстандықтардың осы 
бір жылы қабылдауын кəрістер ешқашан да ұмытпайды» деп атап көрсетті.     
2005 жылы желтоқсанда Корей мемлекетінің билік иелері ТМД жерінде тұратын 
этникалық  кəрістерді  қолдау  туралы  жаңа  бағдарлама  ұсынған  болатын.  Корей 
Республикасының  жоғарыда  отарған  адамдар  шетелдегі    отандастарын  көмектері 
тигенше қолдауға өздерінің парыздары деп санап, Қазақстанда жасалып жатқан барлық 
жағдайларды жоғары бағалады [2]. 
Қазіргі  кезде,  Қазақстанның  жас  мемлекет  ретінде  орнығып  жəне  нарықтық 
экономика жүйесіне көшу үрдісі жүріп жатқан уақытта, осы үрдістің қиыншылықтары 
əрбір Қазақстанда тұрып жатқан халықты соқтығып өтуде. Қазақстандағы корейлердің 
мəселелерін мемлекеттік проблемалардан бөліп қарастыруға болмайды. Себебі барлық 
Қазақстанның тұрғындары осы əлеуметтік-экономикалық  мəселелерді бірдей сезінуде. 
Кеңес одағы құлағаннан кейін пайда болған, саяси жəне əлеуметтік-экономикалық 
өзгерістер,  жаңа  өмірдің  ауыртпалықтары,  ел  ішінде  орын  алған  дүрбелең  жəне  бала 
болашағына  деген  қорқыныш,  ұлттық  дамудың  бұлыңғырлығы  қазақ  кəрістерін 
айналып өтпеді. Осы қиыншылықтар Қазақ кəрістерін біршама мəселелерге  соқтырған 
болатын [6]. 
Сол мəселелерге – корей халқының  əдет-ғұрыптары, салт-дəстүрлері мен тілінің 
ұмытылуы,  ұлттық  мəдениетті  дамыту  үшін  қаржының  жетіспеуі  жатады.  Бұл 
мəселелер  қазіргі  қазақ  кəрістер  ортасында  негізгі  орын  алатын  проблемалар  болып 
табалады.    Көші-қон  кезінде  кəрістер  талай  мəдени  өзгерістерге  ұшыраған  болатын. 
Сол  мəдени  өзгерістер  кəрістердің  əдеп-ғұрыптарының  ұмытылуы,  салт-дəстүрлерінің 
басқа  кейіпке  енуіне  дейін  барған  [7].  Тіпті  кəрістердің  арасында  өз  тарихи  тілін 
ұмытқан адамдарда кездесіп жатты.  

 
114 
Қазіргі  кезде  қазақ  кəрістерінің  көпшілігі  өз  тілін,  салт-дəстүрін  жетік  білмейді. 
Сондықтанда қазақ кəрістерінің бойына тарихи тілін, əдет-ғұрпы мен салт-дəстүрлерін 
бойларына дарыту қажет [6]. 
Тағы  бір,  Қазақстандағы  кəрістердің  қазақ  тілін  яғни  тұрып  жатқан  отанының 
мемлекеттік  тілің  білмеуінде.  Қазіргі  уақытта,  Қазақстандағы  жас  кəріс  ұрпақтары 
қазақ  тілін  білмейді.  Көбісі  орыс  тілін  жетік  меңгерген.  Алайда  мемлекеттік  тілді 
меңгеруге  беттерін  бұрмауда.  Сондықтанда  қазақ  тілін  бұл  диаспораға  меңгеруіне 
жағдай жасау мемлекет құзырында. 
Міне, бұл диаспораның өте өзекті мəселелері жеткілікті. Осы мəселелерді шешіп, 
туысқан атанған кəрістерге көмектесу  əр бір қазақ азаматының міндеті.     
Қазақ  елі  өз  тəуелсіздігін  алғаннан  кейін  де  кəріс  халқымен  байланысын  үзбеді 
керсінше достық қатынасын одан сайын жандантқан болатын. Екі халық арасына мəнгі 
үзілмес  бауырмашылдық  орнады.  Бұл  сөзге  Елбасымыздың  мына  сөзі  арқау  бола 
алады:  «…Қазақстанда  тұрған  60  жыл  уақыт  ішінде  кəрістер,  бір  кездері  айтқандай, 
жүздеген  ұлттар  мен  ұлыстардың  арасында,  тарих  тозаңына  айналып  та  кеткен  жоқ, 
ассимиляцияланған да жоқ, қайта өздерінің ұлттық салттарын, дəстүрлерін сақтай, одан 
əрі  байыта  түсіп,  республиканың  əлеуметтік-экономикалық  жəне  рухани  дамуына 
қомақты  үлестерін  қосып  келді  жəне  қоса  береді.  Міне,  осындай  кез  келген  тағдыр 
ауыртпалығына  төтеп  берген  күш  -қайрат,  ерік  пен  батылдық,  əрине,  қазіргіні 
оптимистік  тұрғыдан  бағалауға  жəне  келешектеріңізге  нық  сенім  артуға  негіз  береді» 
[5]. 
Бүгінгі  танда  бұл  екі  халық  бейбіт  өмірді  бірге  кешіп  жатқан  туысқан  адамдай. 
Репресиялық жылдарда қиыншылық пен қуаншылықты бірге тартқан екі халық қазіргі 
кезде  достықтың  нышанына  айналған.  Осындай  бір  күннің  астында  татулықта  өмір 
сүріп  жатқан  бұл  екі  халықтың  болашақта  көреріде  бір,  тартарыда  бір.  Сондықтанда 
Қазақстандағы  кəрістердің  мəселелері  қазақ  халқынында  проблемалары  деп  айтуға 
болады. Cол мəселелерді шешуге тек кəріс азаматтары ғана емес қазақ адамдары да ат 
салысуы керек. Соған байланысты мен осы қазіргі таңдағы корей диаспорасының өзекті 
мəселелерін  талдап,  шешімін  табуға  өз  септігімді  тигізуге  зертеудің  нəтежиесінде  
төмендегі ұсыныстарды жасауға болады деген ойдамын: 
1) Қазақстандағы кəріс диаспорасының тарихи тілін, дəстүрін қалыптастыру үшін 
жоғары оқу орындарына  «корейтану» кафедраларын ашу.  
2)  Кəріс  жастарына  тарихи  корей  тілін  меңгерулеріне  жəне  сол  корей  тілін 
үйрететін  мұғалімдерге  жағдай  жасау.  Корей  мектептерін  ашып,  корей  балалары  көп 
оқитын мектептерде қосымша сабақ ретінде «Корей тілі» атты пəн енгізу.   
3) Қазақстандағы кəрістердің бойына тарихи əдет-ғұрпын, дəстүрлерін бойларына 
дарыту үшін əр-түрлі кештер өткізу. 
4)  Мəдени  құндылықтарды  дарытудың  көзі  болып  табылатын  театр,  кино 
салаларына көмек қолын созу. 
5)  Қазақстандағы  кəріс  азаматтарына  қазақ  тілін  үйрету  үшін  кəріс  мектептеріне 
қазақ тілі факультативтерін өткізу.  
6)  Қазіргі  кезде  корейлердің  миграциялану  тарихы  жайлы  қазақша  кітаптар  аз. 
Сол  кітаптардың  санын  көбейту  үшін  бұл  тақырыпты  тереңірек  зерттеп  мемлекеттік 
тілде  кітаптар шығару. 
7)  Қазақстандағы  кəрістердің  тарихи  отаны  Оңтүстік  Корея  Республикасы  мен 
ҚХДР мемлекеттері болғандықтан, осы екі елмен экономикалық, мəдени қатынастарды 
нығайту.   
 
 
 
 

 
115 
Əдебиет: 
1.  Ким  Г.Н.  Из  истории  корейских  поселенческих  структур  в  советском  Казахстане  //Отан  тарихи.-
2008.-№ 4.-С.102-122. 
2.  Омарбеков  Т.О.  Қазақстанға  қанша  халық  көшіп  келген?  //  Ақиқат.  –  1994.  –  №  1.  –  44-48-бб.; 
Мендикулова  Г.М.  Казахская  диаспора:  История  и  современность.  Алматы:  Всемирная 
ассоциация казахов. 2006. – 343 с.;  
3.  Ғали  Ə.Б,  Ғали  Д.Ə.  Этнодемография  жəне  саясат  сыры.  –  Астана:  ҚР  Президентінің  жанындағы 
мемлекеттік қызмет академиясы, 2003. – 170 с. жəне т.б. 
4.  Cоң Ен Хун. Кəрістердің Қазақстанға келуі. Алматы. 2010 ж. 28-29 б.  
5.  Особенности этнического состава населения Казахстана // http://zonakz.net/articles/?artid=7465 
6.  ҚР Президенті Н.Ə. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Дағдарыстан жаңару мен дамуға». 
2009 ж., 6 наурыз // Егемен Қазақстан. – 2009. – 6 наурыз. 
7.  Хан  В.С.  Парадигмы  и  проблемы  национальных  движений:  социально-философский  анализ  // 
Известия  о  корееведении  в  Казахстане  и  Средней  Азии.  Вып.  1.  -  Алма-Ата-Хельсинки,  1993.  73-  
76 б. 
8.  Ким Г.Н., Мен Д.В. Қазақ корейлерінің тарихы,мəдениеті. 1-39 б. 
 
 
 
ƏОЖ: 514.64.48 
 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТƏУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТ РЕТІНДЕ 
ҚАЛЫПТАСУЫНДА КОНСТИТУЦИЯНЫҢ РӨЛІ 
 
Жанбай Б., Кадыркулов А.Ж. 
(М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті) 
 
 
 
Қазақстанның  тарих  сахнасынан  ойып  тұрып  орын  алып,  Тəуелсіз  ел  болып 
құрылғанына  23  жылдан  асып  отыр.  Қазақстан  –  бүгінде  Еуразияның  жүрегінде 
орналасқан,  тату-тəтті  өмір  сүріп  жатқан  көпұлтты  мемлекет.  Аз  уақыттың  ішінде 
еліміз  бізден  едəуір  уақыт  бұрын  тəуелсіздіктерін  алған  мемлекеттерді  қуып  жетіп, 
спорт,  білім,  ғылым,  мəдениет,  өнер  жағынан  əлемнің  алпауыт  елдерімен  терезесі 
теңеле  түсуде.  Татулық  пен  бірлікті  алға  тартқан  Елбасымыз  көш  бастап,  Қазақстан 
бүгінде  Орта  Азиядағы  дамушы  елдерден  алда  келеді.  Бірқатар  халықаралық  саяси, 
діни, мəдени ұйымдардың құрылуына себепкер болған, мықты деген елдердің ұйымына 
төрағалық  еткен,  əлемдік  дəрежеде  спорттық  жарыстарды  ұйымдастырып,  ЕХРО-2017 
халықаралық көрмесін өткізуге қол жеткізген, дүние жүзіне аты əйгілі, өзінің қандай ел 
екенін  уақыт  өткен  сайын  дəлелдей  түсуде.  Тəуелсіздігін  алған  күннен  бастап 
Қазақстан  дамудың  жаңа  сатысына  көтеріліп,  талай  биік  белестерді  бағындырып 
келеді.  Өзге  елде  жалауымыз  көк  аспанда  желбіреп,  рухымызды  асқақтатар  айбынды 
əнұранымыз  шырқалғанда  əрбір  қазақстандықтың  жүрегінде  еліне  деген  мақтаныш 
сезімі орнайды. 
Бұл  жерде  Конституцияның  рөліне  келетін  болсақ,  өзін  өркениетті  ел  деп 
санайтын  əр  елдің  конституциясы  бар.  Бұл  заңдылық  та.  Заманауи  мемлекеттерге 
конституция  маңызды  жəне  қажетті,  ең  алдымен  бұнда  елдің  негізгі  принциптері  мен 
белгілері,  əрекеттері  мен  ұйымдастыру  негіздері,  қызметтердің  түрі  мен  əдісі 
көрсетіледі. Конституция қоғамдық дамудың барлық негізгі саласындағы, мемлекеттік 
басқарудың  шегі  мен  сипатын,  мемлекеттің  адам  жəне  азаматпен  қарым-қатынасын 
шектейді.  Ең  бастысы  –  Конституция  адамның  құқығы  мен  еркіндігіне  заңдық  күш 
беріп,  оның  ары  мен  абыройын  қорғайды.  Конституция  шын  мəнінде  мемлекеттің 
негізгі, бас заңы. 

 
116 
Біздің  Ата  заңымыз  елдің  Негізгі  заңы  болып  қана  қоймайды,  ол  ішкі,  сыртқы 
саясаттың  негізгі  бағыттарын,  мемлекетіміздің  экономикалық,  құқықтық  жəне  мəдени 
дамуын  айқындайды. Ал  адам  құқы  тұрғысынан  келетін болсақ,  Қазақстан  БҰҰ  Адам 
құқықтары  жөніндегі  кеңесінің  алдында  аталған  сала  бойынша  барлық  халықаралық 
міндеттемелерін  орындап  келеді.  БҰҰ  мүше  мемлекеттердің  өкілдері,  сондай-ақ 
халықаралық  сарапшылар  Қазақстан  Конституциясының  ережелеріне  жоғары  баға 
берді. Бұдан бөлек, біз мемлекетте нəсілдік кемшітушіліктің барлық түрлерін жоюды – 
ұлттық саясаттың негізгі бағыттарының бірі деп танимыз. 
Қазақ  елінің  Конституцияларының  тарихына  көз  жүгіртсек.  Қазақ  Кеңес 
Социалистік  республикасы  Кеңес  мемлекеттердің  одағында  болғанда  халық  бірінші  – 
И.В.Сталинің  (05.12.1936  ж.)  жəне  Л.И.Брежневтің  кезіндегі қабылдаған  25.10.1977  ж. 
Конституциялармен  өмір  сүрді.  Аталған  Конституцияларда  көрсетілген  əр  бір  ел  өз 
еркімен  одақтан  шығыуға  болады  делінген,  өкінішке  орай  ол  іске  аспай  қалды,  себебі 
мемлекетте егемендік болған жоқ. Мемлекетің бір негізгі белгісі ол егемендік. 
1990  жылы  25  қазаңда  «Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  тəуелсіздігі 
туралы»  Декларация  қабылданды,  ал  1991  жылы  16  желтоқсанда  біз  өз  егемендімізді, 
тəуелсіздігімізді алдық. 28 қантарда 1993 жылы Қазақстан Республикасының Жоғарағы 
кеңесінің 
тоғызыншы 
сессиясында 
дербес, 
тəуелсіз 
мемлекеттің 
тұнғыш 
Конституциясы  қабылданды.  1995  жылы  30  тамызда  бүкіл  халықтық  референдумда 
бүгінгі азаматтарымыз өмір сұріп жатқан Қазақстан Республикасының Конституциясы 
қабылданды. 
Конституция  –  мемлекетің,  оның  ішінде  қоғамның  тынысын,  елдің  қатынасын 
реттейді.  Мемлекет,  қоғам  əрдайым  заңсыс  болған  емеес.  Сондықтан  адам  үшін 
маңызды  заңның  бірі  Ата  заңымыз  Конституция.  Көптеген  елдер  оқу  орындарында 
Конституцияны  басты  пəнінің  бірі  етіп  оқытады.  Заң  сыйламайтың,  білмейтін  маман 
ертең еліне қызмет ете алмайды, пайда келтірмейді. 
Дегенмен  де  қазақ  даласында  мемлекеттілік  болғанынан  бастап,  сол  XIII-XV 
ғасырдан  бері  бізге  белгілі,  Алтын  орда  дəүіріндегі  Шынғысханын  «Ясасы»,  Қазақ 
хандығы  тұсындағы  «Қасым  ханның  қасқа  жолы»,  одан  кейін  «Есім  ханның  ескі 
жолы», Тəуке хан тұсында «Жеті жарғы» пайда болды. Қасым ханның заңында «қанға 
қан» принцип болса, Тəукенің «Жеті жарғысында» «қанға құн» принципі қосылды [3]. 
Конституция  бүгінгі  күн  мен  болашаққа  арналып  жазылада,  қабылданады. 
Конституциясыз  мемлекет  тіршілік  жүргізе  алмайды,  Ата  заңсыз  мемлекет  болмайды, 
Конституция  –  тірек  заңымыз.  Ал  осы  заңның  негізінде  басқа  заңдар  қабылданып, 
тармақталып  жатады.  Мемлекеттің  болашағы,  тағдыры  қабылданған  Конституция 
қағидаларына байланысты. Осы ебептен Ата заңды – Конституцияны құрметтеу қажет. 
Конституция  –  азаматтарымыздың  отаншылық  сезімін  күшейтеді.  Оқу 
орындарында,  басқа  да  мекемелерде  Конституция  күнінің  маңыздылығы  туралы  үнімі 
түсіндіріліп отыру керек. Қазақстан халқын біріктіретін, құқықты орындататын ол Ата 
заңымыз – Конституция. 
Кəзіргі  таңда  қоғамда  Конституциялық  мəдениет  қалыптасып  келеді.  Адам 
болғасын  заң  бұзушылықтар  болып  тұрады,  бірақ  оны  заңмен  реттейтін  институтар, 
органдар  бар.  Солардың  жұмысын  жетілідіру  қажет.  Соның  бір  жетістігі,  жуырда 
Елбасымыз қабылдаған құқықтың реформа. 
Конституцяның  ерекше  белгілерін  айқындай  отырып,  құқықтанушылар,  оны 
ұлттық  құқықтың  басқа  көздеріне  қарағанда  қоғам  мен  мемлекетте  ең  жоғары  заңдық 
күші  бар  құқық  нормаларының  жүйесі  деп  тұжырымдайды.  Ол  бір  жағынан  адам  мен 
қоғамның,  екінші  жағынан  адам  мен  мемлекеттің  арасындағы  қатынастар  негізін, 
сонымен  бірге  мемлекеттің  өзінің  ұйымдастыру  негіздерін  қоғамдық  жəне 
конституциялық  құрылыстың  негіздерін,  адам  мен  азаматтың  негізгі  құқықтарын, 

 
117 
бостандықтарын,  міндеттерін,  сондай-ақ  жергілікті  өзін-өзі  басқару  буындарын 
ұйымдастыру  жəне  олардың  қызметі  қағидаттарын  бекітуші  əрі  реттеуші  негізгі  заң 
болып  табылады.  Сондықтан  Қазақстан  Республикасының  Конституциясы  елімізде 
қолданылып  жүрген  барлық  заңдардың  іргетасын  қалайды,  оның  заңдарының  заңы 
болуы шындық, ақиқат. Ал, ағымдағы заңдар осы конституциялық қағидат қалыптарын 
əрі қарай дамытушы күш ретінде есептеледі. 
Қазақстан  Республикасының  Конституциясы  туралы  сөз  қозғағанда  тəуелсіздік 
алуға,  өзіміздің  Конституцияны  қабылдауға  себеп  болып  табылған  кейбір  тарихи 
сəттерді атап өткен жөн. 
Қазақстанда конституциялық құрылыс идеялары өз қайнар көзімен ғасырлар бойы 
жалғасын  таба  бермек.  Олардың  қалыптасуына  «Қасым  ханның  қасқа  жолы»,  «Есім 
ханның  ескі  жолы»  сияқты  XV-XVIII  ғасырлардың  заңдар  жинағы  маңызды  рөл 
атқарды [3]. 
Ел  тарихында  бес  Конституция  болған,  соның  ішінде  қазіргі  қолданыстағы  1995 
жылғы Конституция. Бұағн дейінгі қолданылған Конституциялар 1926, 1937, 1978 жəне 
1993 жылдары қабылданды. 
1926  жылы  қабылданған  бірінші  қазақстандық  Қонституцияның  декларациядан 
ешқандай 
өзгешілігі 
болған 
жоқ. 
Ол 
мазмұны 
жəне 
нысанымен 
РКФСР 
Конституциясына  сəйкес  келіп,  декларацияның  барлық  ережелерін  енгізген  болатын. 
Қазақстан  Кеңес  Федерациясының  тура  субъектісінің  мəртебесін  алсада,  нақты,  заңды 
түрде де тəуелсіздігімен атазаңдығына ие болған жоқ. 
Қазақстанның  өз  егемендігін  нақты  жүзеге  асыруы  Республикалық  Жоғары 
Кеңесімен 1990 жылы 25 қазанда қабылданған тарихи үлкен маңыздылығы бар құжаты 
- Қазақ КСР мемлекеттік егемендігі туралы Декларациясынан басталады. 
Декларацияның  тарихи  маңызы  республиканың  мемлекеттік  егемендігіне  нақты 
мазмұн беруімен құнды. 
Декларация  Қазақстан  Республикасының  егеменді  мемлекетінің  мəртебесін  іске 
асырған  елдің  жаңа  Конституциясы  мен  басқа  да  заңнамалық  кесімдер  əзірлеуге  негіз 
болды.  1991  жылы  16  желтоқсандағы  «Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік 
Тəуелсіздігі  туралы»  консититуциялық  заңды,  1993  жылғы  Қазақстан  Конституцияны 
жəне  қазіргі  қолданыстағы  Қазақстан  Республикасының  1995  жылғы  Ата  заңды 
қабылдауымен  тəуелсіздік  мемлекет  ретінде  біздің  еліміздің  конституциялық 
ресімдеуінің қалыптасуы аяқталды. 
АҚШ-та  тəуелсіздік  Декларациясының  авторы  Т.  Джефферсон,  ал  АҚШ 
Конституциясының атасы Д. Мэдисон, Франция Конституциясының дем берушісі жəне 
идеологы  генерал  Шарль  де  Голль  болса,  жаңа  тəуелсіз  мемлекет  –  Қазақстан 
Республикасы  Конституциясын  қабылдаудың  ұйымдастырушысы,  дем  берушісі  жəне 
авторы Елбасы Н. Назарбаев болғандығы бəрімізге аян. 
Қазақстан  Республикасы  Конституциясының  Франция  Конституциясына  ұқсас 
тұстары  өте  көп.  Дегенмен  де,  еліміздің  жаңа  Конституциясын  дайындау  барысында 
қазақ елінің өткен тарихтағы дəстүрлерінің көрініп тұратын болуы да ұмыт қалған жоқ. 
Елбасы Н.Назарбаев енгізген қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың 
игілігі  үшін  экономикалық  даму,  қазақстандық  патриотизм,  мемлекет  өмірінің  аса 
маңызды  мəселелерін  демократиялық  əдістермен,  оның  ішінде  республикалық 
референдумда  немесе  Парламентте  дауыс  беру  арқылы  шешу  принциптері  ұзақ  талас 
пікірлерден кейін жобаға енгізілді. 
Аталған принциптердің ішінде Қытай халқының қоғамдық қайраткері жəне саяси 
ойшылы  Сунь  Ятсеннің  ХХ  ғасырдың  басында  ұсынған  «халықтық  үш  принцип» 
идеяларына  ұқсайтындары  бар.  Оларды  атап  айтар  болсақ  -  қазақстандық патриотизм, 
саяси  тұрақтылық  пен  қоғамдық  келісім,  халық  игілігі  үшін  жасалатын  экономикалық 

 
118 
реформалар.  Бұл  принциптер  Конституцияның  халық  алдындағы  рухын  көтеріп  ғана 
қоймайды,  Ата  Заңның  барлық  нормаларының  осы  принциптерге  сəйкес  келу 
қажеттігін де ұғындырады. 
Бүгінде  біздің  еліміз  1995  жылғы  Конституция  бойынша  өмір  сүреді.  Ол 
қабылданғаннан  кейін  Қазақстан  өзінің  одан  əрі  даму  жолын  түпкілікті  таңдап  алды. 
Бүкілхалықтық  референдумда  қабылданған  осы  Негізгі  Заң,  шын  мəнінде,  қоғамдық 
келісімге  айналды,  сол  бойынша  өкімет  Қазақстанды  демократиялық,  зайырлы, 
құқықтық  жəне  əлеуметтік  мемлекетке  айналдыруды  өзіне  басты  міндет  етіп  алды,  ал 
азаматтар 
Конституцияны 
жəне 
еліміздің 
заңдарын 
бұлжытпай 
орындауға 
жауапкершілікті өз мойындарына алды. 
Бүгінгі  күні  Қазақстан  ішкі  тұрақтылыққа  жетті,  əлеуметтік  даму  базасының 
сенімділігі қамтамасыз етілді, өңірдегі ең үздік экономика құрылды. 
ҚР  Конституциясының  кiрiспесiнде  Ата  Заңды  қабылдаудың  себептерi  мен 
мақсаттары  былай  түсiндiрiлген:  “Бiз,  ортақ  тарихи  тағдыр  бiрiктiрген  Қазақстан 
халқы,  байырғы  қазақ  жерiнде  мемлекеттiлiк  құра  отырып,  өзiмiздi  еркiндiк,  теңдiк 
жəне  татулық  мұраттарына  берiлген  бейбiтшiл  азаматтық  қоғам  деп  ұғына  отырып, 
дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей отырып, қазiргi жəне болашақ 
ұрпақтар  алдындағы  тарихи  жауапкершiлiгiмiздi  сезiне  отырып,  өзiмiздiң  егемендiк 
құқығымызды негiзге ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз”. Ата Заңның бұл 
бөлiгi  саяси  жəне  идеологиялық  тұрғыдан  алғанда  аса  маңызды.  Өйткенi  бұл  Ата  заң 
ҚР-нда  демократиялық,  зайырлы,  құқықтық  жəне  əлеуметтік  мемлекет  құрудың 
конституциялық  негiзiн  қалады.  Осыған  орай  республика  қызметiнiң  түбегейлi 
қағидалары  айқындалады.  Олар:  қоғамдық  татулық  пен  саяси  тұрақтылық;  бүкiл 
халықтың  игiлiгiн  көздейтiн  экономикалық  даму;  қазақстандық  патриотизм;  мемлекет 
өмiрiнiң  аса  маңызды  мəселелерiн  демократиялық  əдiстермен,  оның  iшiнде 
республикалық  референдумда  немесе  Парламенттiк  дауыс  беру  арқылы  шешу  (1-бап,  
2-тармақ) [1]. 
Ата  Заңның  негiзгi  бөлiгiнде  (I-VIII  бөлiмдер)  азаматтардың  құқықтары, 
бостандықтары  мен  мiндеттерi  туралы,  конституциялық  құрылыс  жайлы,  мемлекеттік 
нысандар жөнiнде, мемлекеттік буындардың жүйесi мен мəртебесi туралы (Президент, 
Парламент,  Үкiмет;  Конституциялық  Кеңес,  соттар,  жəне  сот  төрелiгi,  жергiлiктi 
мемлекеттік  басқару  жəне  өзiн-өзi  басқару  туралы)  нормалар  тұжырымдалған. 
Қорытынды жəне өтпелi ережелер мазмұндалған соңғы IХ бөлiмде Ата Заңға өзгерiстер 
мен  толықтырулар  енгiзу  тəртiбi,  конституциялық  заңдар  мен  өзге  де  заңдарды 
қабылдау рəсiмi сөз болады. Ата Заң құрылымына жасалатын талдау оған негiз болған 
конституциялық идеялардың айқын көрiнiсiн бередi. “Жалпы ережелер” деп аталатын 1 
бөлiмде  жаңа  конституциялық  құрылысқа  сапалық  сипаттама  берiлген,  яғни 
Конституция  бойынша  республикада  мемлекеттік  билiк  бiртұтас,  ол  Конституция  мен 
заңдар  негiзiнде  заң  шығарушы,  атқарушы  жəне  сот  билiгi  тармақтарына  бөлiну, 
олардың  тежемелiк  əрi  тепе-теңдiк  жүйесiн  пайдалану  арқылы,  өзара  iс-қимыл  жасау 
қағидаcына  сəйкес  жүзеге  асырылады.  Бұл  бөлiмде  осыған  орай  конституциялық 
құрылысты  айқындайтын,  мемлекет  пен  жеке  адамдардың  жəне  азаматтық  қоғамның 
қарым-қатынастарынан туындайтын негiзгi қағидалар тұжырымдалған, олар: Қазақстан 
халқының  толық  билiгi  (егемендiгi);  Қазақстан  Республикасы  аумағының  тұтастығы; 
мемлекеттік  билiктi  жүзеге  асыру  барысындағы  пiкiр  еркiндiгi;  Конституцияның 
үстемдiгi  (жоғары  тұратындығы);  мемлекет  билiгiнiң  бөлiнiсi;  адам  құқықтары  мен 
бостандықтарының  мемлекет  мүдделерiнен  басымдығы;  мемлекеттік  тiл  саясатының 
кепiлдiгi, т.б. 
ҚР  Конституциясының  жоғары  тұрғандығын  арнайы  мемлекеттік  орган  –  ҚР 
Конституциялық  Кеңесi  қамтамасыз  етедi.  ҚР  Конституциясының  74-бабына  сəйкес, 

 
119 
КР  Конституциясына  кереғар  деп  танылған  заңдар  мен  халықаралық  шарттар  қол 
қойылуға  жатпайды  немесе  тиiсiнше  бекiтiлуге  жəне  күшiне  енгiзiлуге  тиiс  емес. 
Заңдарды  Конституцияға  сай  келедi  деп  тану  оларға  қол  қою  мерзiмiнiң 
басталғандығын  бiлдiредi.  Конституцияда  баянды  етiлген  адам  мен  азаматтың 
құқықтары  мен  бостандықтарын  шектейдi  деп  танылған  заңдар  немесе  өзге 
нормативтiк  құқықтық  актiлер  күшiн  жояды  жəне  қолданыстан  шығарылады.  Сондай-
ақ  соттар  мен  өзге  де  құқық  қорғаушы  органдардың  осындай  заңға  немесе  өзге 
нормалық құқықтық актiге негiзделген шешiмдерi де орындалуға жатпайды [2]. 
Өркенді дамуымыздың басты құжатына айналған, бүкіл халық болып қабылдаған 
Ата  Заңды  құрметтеу  біздің  міндетіміз  əрі  парызымыз.  Конституциямызда  Қазақстан 
азаматтарының  міндеттері  туралы  жазылған  бапта  Қазақстан  Республикасының 
Конституциясын  құрметтеу  жəне  сақтау  көрсетілген.  Қазақстанның  əрбір  азаматы 
еліміздің  негізгі  заңының  асқақ  рухы  мен  маңызын,  Конституцияны  қалыптастыру 
тарихын жақсы білуі керек. Конституцияны құрметтеу жəне сақтау арқылы жəне оның 
тарихы  мен  маңызын  білуімізбен  ғана  біз  өз  елімізді,  Отанымызды,  тарихымызды, 
құндылықтарымызды  құрметтейміз  жəне  еліміздің  дамуына,  қоғамдық  келісімге, 
бейбітшілік пен тыныштыққа қол жеткізе аламыз. Қазақстан қоғамының ұзақ жылдарға 
арналған  өркенді  дамуының  бағытын  нық  айқындап  берген  Конституцияға  біздің  де 
айтар  алғысымыз  мол.  Өйткені,  біздің  Ата  Заңымыз  -  Қазақстан  халқының  саналы 
таңдауы, өркенді дамуымыздың кепілі. 
 
 
 
Əдебиет: 
1.  Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.1995. 
2.  Сапарғалиев  Ғ.  Қазақстан  Республикасының  Конституциялық  құқығы.  «Жеті  Жарғы»-
Алматы, 2007. 
3.  Маймақов  Ғ.  Қазақстан  Республикасының  саяси-құқықтық  тарихы.  «Жеті  Жарғы»-Алматы, 
2002. 
 
 
 
ƏОЖ: 514.64.48 
 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА МҮГЕДЕКТЕР 
ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУ МƏСЕЛЕЛЕРІ 
 
Жапарқұл С., Кадыркулов А.Ж. 
(М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті) 
 
 
 
Мүгедектерді  қолдау  –  адамдық  борышымыз,  қазіргі  кезде  елімізде  мемлекет 
тарапынан  мүгедек  балаларға  барлық  жағдай  жасалу  үстінде.  Өткен  жылдарды 
бүгінгімен  салыстырсақ,  айырмашылықтарды  анық  байқаймыз.  Балалар  мен  аналарға 
төленетін жəрдемақы да біршама өсіп келеді. Алдағы уақытта да үкіметіміз балаларды 
қамқорлыққа  алуды  назардан  тыс  қалдырмасы  сөзсіз.  Десек  те,  балалар  дегенде, 
мүмкіндігі  шектеулі  балалардың  да  бар  екенін  жадымыздан  шығармаған  жөн. 
Елбасымыз өзінің «Қазақстан-2050» Жолдауында: «Жаңа кезеңдегі саясаттың маңызды 
құрамдас  бөлігі  ана  мен  баланы  қорғауды  жариялаймын»  -  деген  еді  [1].  Бұл  сөздің 
ішінде  мұқтаждығы  ерекше  балаларға  қоғамның  тұрақты  назарын  аудару,  дене  мен 

 
120 
ақыл-ес  дамуында  мүмкіндіктері  шектеулі  балалар  мен  жасөспірімдердің  мүддесіне 
мемлекеттік  саясатты  қалыптастыру  жəне  жүзеге  асыру  барысында  мемлекеттік 
құрылымдардың, қоғамдық бірлестіктердің, үкіметтік емес, халықаралық ұйымдардың, 
бизнес-орталықтарының,  БАҚ  жəне  басқа  да  əлеуметтік  топтардың  күштерін  біріктіре 
отырып қолдау, көмек көрсету деген де бар. 
Мүмкіндігі  шектеулі  балаларды  тəрбиелеп  отырған  отбасы  мəселесіне 
алаңдаушылық білдіріп, бейжай қарамай қай-қайсысымыз болмасын, я бизнес өкілдері, 
кəсіпкерлері  болмасын,  қолұшын  берсек,  жəрдемдессек  құба-құп.  Олардың  қал-
жағдайын  мүмкіндігінше  жақсарту,  мұқтаждықтан  арылту,  əрине,  жалғыз  адамның 
қолынан  келмесі  анық,  бірақ,  «көп  түкірсе  –  көл»  дегендей  адами  көзбен  қарап, 
қолұшын  берсек,  олардың  онсыз  да  күңгірттеу  өміріне  жарық  нұрын  сыйлаған  болар 
едік. 
Қоғамдағы  мүгедектердің  жағдайы,  олар  бастан  өткеруге  мəжбүр  қиындықтар 
туралы  пікір-таластар  жиі  орын  алып  келеді.  Алайда,  ересектер  мүгедектердің  өз 
құқықтарын  іске  асыруына  байланысты  мүгедектік  проблемалары  жиі  іске  алынып 
жатады,  ал  кемтар  балалардың  жағдайына  тиісті  көңіл  бөлінбейді.  Бұл  баланың 
адамзаттық  ар-ұжданын  кемсітетін  оның  дамуға  жəне  тіпті  өмір  сүруге  құқығын  іске 
асыруына кедергі келтіретін əр түрлі кемсітуші көріністер болып табылады. 
Мүгедектердің  құқықтары  мен  қадір-қасиетін  қорғау  жəне  көтермелеу  туралы 
жан-жақты  бірыңғай  халықаралық  конвенциясында  көрсетілген.  Мүгедектерге 
жəрдемдесу  жəне  қолдау  саласында  ауқымды  жұмыстарды  мүгедектікті  болдырмау, 
мүгедектерді тамақтандыру, гигиенасы, білім беру оларды кəсіби техникалық даярлау, 
еңбекке  орналастыру  бағдарламаларымен  БҰҰ-ның  мамандандырылған  мекемелері 
мен басқа да халықаралық ұйымдар жүргізеді [2]. 
Қазақстан  Республикасындағы  мүгедек  жандардың  құқығын  қорғау  жəне 
əлеуметтендіру,  соның  ішінде  сауықтыру,  қоғамға  бейімдеу,  білім  беру,  қызметке 
орналастыру жүйесінің мəселелері əліде шешімін толық тапқан жоқ. 
Мүгедектердің  құқықтарын  қорғаудың  оң  тəжірибесі  бар  елдердің  əлеуметтік 
саясатының  инновациялық  моделі,  өздерін  құқықтары  бойынша  əлеуметтік  деп 
атайтын  бірқатар  мемлекеттерде  мүгедектердің  құқықтарын  қорғау  мəселелері 
басымды  болып  табылады.  Бұл  елдерде  мүгедектердің  проблемаларын  бірінші  болып, 
əдетте  өз  азаматтары  туралы  əлеуметтік  қамқорлық  саласында  үлкен  үлес  қосқан 
мемлекет басшылары өзектендірді. 
Мүгедектерге  көрсетілетін  əлеуметтік  көмек  түрлері,  мүгедектердің  əлеуметтік 
қорғалуы  оларға  əлеуметтік-медициналық  жəне  əлеуметтік-кəсіби  жарамдылығын 
арттыру,  білім  беру  сияқты  бағыттағы  қоғамдық  өмірге  оралтуға  байланысты 
өткізілетін шаралармен бірге жүзеге асырылу тиіс. 
Мүгедектерді əлеуметтік сауықтыру, мүгедектердің əлеуметтік статусын, олардың 
əлеуметтік-тұрмыс  жəне  əлеуметтік-орталыққа  үйрету  мақсатында  жүргізіледі.  Оған 
мүгедектерді  əлеуметтік-техникалық  көмек  құралдарымен,  көлік  жəне  рекреакциялық 
құрылымдармен,  ақпараттық  ортамен  қамтамасыз  етілуін  жəне  материалдық, 
əлеуметтік-психологиялық қолдау көрсету кіреді [3]. 
Мүгедектердің  құқықтарын,  бостандықтарын  жəне  мүдделерін  қорғау,  қоғам 
назарын айрықша қажет ететін азаматтар жөнінде айтылса, мүмкіндігі шектеулі жандар 
алдымен  ойға  оралатыны  рас.  Бүгінде  Қазақстанда  мұндай  азаматтардың  саны  563 
мыңнан  асып  жығылып  отыр.  Ал  сол  қамкөңіл  жандарға  мүсіркей  қарағаннан  гөрі, 
олардың  қоғамдағы  белсенділігін  мейлінше  арттыру  мемлекетті  мазалайтын  маңызды 
мəселенің  қатарында  болуы  тиіс.  Мүмкіндігі  шектеулі  жандарға,  отбасыға  қолұшын 
беру,  демеу,  қолдау  көрсету,  қайырымдылық  жасау  əрқайсысымыздың  адамдық 
борышымыз  деп  айтсақ,  қателеспеген  болармын.  Мүгедек  баласы  бар  отбасыға  қай 
көмектің, қай қамқорлықтың болмасын, артығы жоқ.  

 
121 
Мүгедектердің  құқықтарын  қорғайтын  арнайы  конвенцияның  Қазақстан 
Республикасымен  ратификациялағанына  жеті  жыл  болды.  Əлемдік  қауымдастық 
мемлекеттерінің мүгедектерге көзқарасы бойынша міндеттеріне қатысты əрі жан-жақты 
құжаттармен жəне арнаулы  сипаттағы құжаттармен қатар берілген негізгі нормативтік 
базасы əзірленді. 
Халықаралық  стандарттардың артықшылығын жəне  мүгедектердің қоғам өміріне 
кірігуі  жөніндегі  бастамаларды  қолдау  қажеттігін  сезіну,  мүгедектердің  құқықтарын 
қорғау  саласындағы  дамыған  мемлекеттердің  тəжірибесін  пайдалану  Қазақстанда  да 
өтуі тиіс. Мемлекеттік саясаттағы мүгедектердің құқықтарына қазіргі заманғы көзқарас 
мемлекеттің  қоғамда  мүгедектердің  құқықтары  мен  мүмкіндіктерінің  теңдігі  мен 
қаржылық қолдауды қайта бөлу жағына қарай жаңғыруына əкеледі. 
Мемелекет  тарапынан  мүгедектердің  еңбекке  жарамсыз  болған  жағдайдағы 
міндетті  сақтандыру  төлемдері  заңмен  қарастырылған.  Ауру,  жарақат  алу,  мертігу 
салдарынан  болған  əлсіздікті  жою  бағытында  диагностикалық,  емдеу  жəне  қалыпқа 
келтіру сияқты медициналық сауықтыру шаралар жүргізіп жатыр. 
Жорағыда  көрсетілген  іс-шаралардың  нақты  жүзеге  асыруна  көңіл  аударсақ, 
қазіргі кезде бірқатар міселелер бар екені анық: біріншіден, мүгедектердің нақты саны 
анықталып  оларды  есепке  алу  тəртібінің  күрделенуі  (тіркелмеген,  көмек  алмайтын 
мүгедектер); 
екіншіден, 
мүгедектерді 
жұмыспен 
қамтамасыз 
ету 
мəселесі 
(кəсіпорындардың,  заңға  қарамастан,  мүгедектерді  жұмысқа  алғысы  келмейтіні); 
үшіншіден,  қоғамдағы  мүгедектерге  көзқарасы  (мүгедектердің  қоғамға  бейімделуі, 
теңқұқықты  болуы);  төртіншіден,  адам  өмірінің  қажетті  жағдайлармен  қамтамасыз 
етілуі  (көшеде,  көлікте,  үйлер  мен  ғимараттарда  мүгедектерге  арналған  жағдайлар 
жасалмаған) ж.т.б. 
Бұл  мəселелерді  шешу  үшін  біздің  пікірімізше  мынадай  нормаларды  заңнамаға 
енгізу қажет: 
1. Мүгедектерді тіркеу (есепке алу) жəне мүгедектіктің санатын анықтау тəртібін 
жеңілдету, 
2.  Кəсіпорындарда  міндетті  түрде  мүгедектерге  жұмыс  орының  болуын 
қамтамасыз  ету  (аумақтағы  (облыстағы,  аудандағы)  жалпы  мүгедектердің  санына 
қарай), 
3.  Мүгедектердің  білім  беру,  еңбек  ету  жəне  басқа  да  орындарда  қоғамдық 
ортадан бөлмеуге байланысты жағдайлар жасау, 
4.  Жаңадан  құрастырылып  жатқан  ғиамараттар  мен  үйлерде,  көшелер  мен 
парктерде, қоғамдық көліктерде міндетті түрде мүгедектерге арнайы жағдайлар жасау, 
жабдықтармен қамтамасыз ету, 
5. Мүгедектерді баспанамен қамтамасыз ету шараларын дамыту жəне т.с.с. 
 
 
 
Əдебиет: 
1.  Назарбаев Н.Ə. «Қазақстан-2050». ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. - Астана. - 
14.12.2012. 
2.  БҰҰ Мүгедектер құқығын қорғау конвенциясы. 2006 ж. 
3.  Қазақстан Республикасында мүгедектердi əлеуметтiк қорғау туралы Заңы. 13.04.2005. 
 
 
 
 
 
 

 
122 
УДК 343.211 
 
ПЕРЕСМОТР СУДЕБНЫХ АКТОВ В АПЕЛЛЯЦИОННОМ ПОРЯДКЕ  
В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН И РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ  
(СРАВНИТЕЛЬНО-ПРАВОВОЙ АНАЛИЗ) 
 
Жетписова Г.Т. 
(СКГУ им.М.Козыбаева) 
 
 
 
Проверка  законности  и  обоснованности  судебных  решений  вышестоящим  судом 
является  важным  условием  выполнения  назначения  уголовного  судопроизводства, 
задача, которой - выявить ошибки, допущенные при рассмотрении и разрешении дела, 
и  принять  предоставленные  вышестоящим  судам  меры  по  отмене  или  изменению 
вынесенного решения.  
Своей  деятельностью  вышестоящие  суды  должны  предотвращать  вступление  в 
законную  силу  и  исполнение  незаконного  приговора  и  тем  самым  служить  для 
гражданина,  общества,  государства  гарантией  от  незаконного  и  необоснованного 
осуждения  человека  или,  наоборот,  оставления  безнаказанными  лиц,  совершивших 
преступление  [1,  с.  122].  Учитывая  особую  опасность  осуждения  невиновного  или 
назначения  ему  несправедливого  наказания,  в  части  2  статьи  13  Конституции  РК 
записано: «Каждый имеет право на судебную защиту своих прав и свобод» [2]. 
Опыт  свидетельствует,  однако,  что  разбор  дела  в  одной  инстанции,  несмотря  на 
все заботы о надлежащем построении его, оставляет возможность ошибки в приговоре, 
что притом судебные места, действующие порознь, утрачивают внутреннее единство в 
понимании  и  применении  закона,  что  потому  интересы  правосудия  оказываются 
необеспеченными и судебные приговоры перестают быть выражением истины. 
В  этих  соображениях  и  коренится  институт  пересмотра  судебных  решений,  под 
которым  в  обширном  смысле  разумеется  всякая  судебная  поверка  ответа,  данного 
судом» [3, с. 302]. 
По словам, доктора юридических наук, профессора Л.Ш. Берсугуровой, создание 
действенных  институтов  исправления  судебных  ошибок,  процессуально-правовая 
природа  которых  слишком  сложна,  чтобы  предусмотреть  какой-то  один  порядок,  - 
важная составная часть общей реформы процессуального права [4, c. 75]. 
В этой связи право на обжалование судебных решений в уголовном процессе есть 
по  своей  сущности  реализация  в  порядке,  установленном  для  уголовного  процесса, 
конституционного  права  на  обжалование  в  суд  решений  и  действий  (бездействия) 
органов  государственной  власти  и  должностных  лиц.  Порядок  проверки  законности  и 
обоснованности  приговора,  определения  или  постановления  суда  должен  быть  таким, 
что вышестоящий суд не вторгался в прерогативы суда первой инстанции, не нарушал 
принципа  независимости  судей  и  подчинения  их  только  закону  и  в  то  же  время 
обеспечивал права и интересы всех участников процесса [5, с. 87]. 
Порядок пересмотра приговоров должен обеспечивать указанные законом цели и 
вместе 
с 
тем 
предотвращать 
затягивание 
исполнения 
судебного 
решения, 
неосновательные  жалобы,  обращение  в  различные  судебные  инстанции  и 
неоднократный пересмотр приговора.  
В  этой  связи  и  возникает  необходимость  осуществления  пересмотра  судебных 
актов в апелляционном и кассационном порядке.  
Апелляционный  порядок  рассмотрения  уголовных  дел,  являясь  одной  из 
контрольных стадий, призван служить усилению гарантий правосудия, прав и законных 

 
123 
интересов 
личности, 
вовлеченной 
в 
сферу 
уголовного 
судопроизводства. 
Непосредственное исследование доказательств судом апелляционной инстанции, право 
вынесения  нового  решения  по  существу  рассматриваемого  уголовного  дела,  в  том 
числе  и  ухудшающего  положение  подсудимого,  способствуют  своевременному  и 
эффективному устранению судебных ошибок. 
Апелляционное  обжалование  является  реформационным  способом  обжалования 
основного  (приговора  или  постановления  судьи,  вынесенного  в  судебном 
разбирательстве)  и  промежуточного  (постановления,  вынесенного  по  результатам 
предварительного слушания) решений, не вступивших в законную силу [6]. 
Право  обращения  с  жалобой  или  протестом  обжалования  принадлежит  в 
апелляционную  и  кассационную  инстанции  в  соответствии  со  статьей  396  УПК  РК 
принадлежит:  
Осужденному,  оправданному,  их  защитникам,  представителям  и  законным 
представителям, потерпевшему (частному обвинителю), их представителям и законным 
представителям.  
Гражданский  истец,  гражданский  ответчик,  их  представители  и  законные 
представители вправе обжаловать приговор в части, относящейся к гражданскому иску. 
Прокурором,  участвовавшим  в  рассмотрении  дела  в  качестве  государственного 
обвинителя.  Генеральным  Прокурором  и  его  заместителями,  прокурорами  областей  и 
приравненными  к  ним  прокурорами  и  их  заместителями,  прокурорами  районов  и 
приравненными к ним прокурорами в пределах своей компетенции может быть внесен 
протест о пересмотре приговора независимо от участия в рассмотрении дела. 
Лица,  не  являющиеся  сторонами  в  данном  деле,  если  постановление  касается  их 
прав и законных интересов. 
Однако  УПК  РФ,  статья  354  определяет  более  широкий  круг  лиц  обладающих 
правом обжалования судебных актов в апелляционном порядке в отличие от УПК РК, 
так  право  на  обращение  на  пересмотр  судебного  решения  принадлежит  лицу,  в 
отношении  которого  велось  или  ведется  производство  о  применении  принудительной 
меры медицинского характера, их защитникам и законным представителям [7]. 
Согласно уголовно – процессуальному законодательству Республики Казахстан в 
апелляционном порядке подлежат рассмотрению приговоры районных и приравненных 
к  ним  судов,  специализированных  межрайонных  судов  по  уголовным  делам, 
специализированных 
межрайонных 
военных 
судов 
по 
уголовным 
делам, 
специализированных  межрайонных  судов  по  делам  несовершеннолетних,  военных 
судов гарнизонов, не вступившие в законную силу [8]. 
Апелляционные (частные) жалобы, протесты в соответствии со статьей 399 УПК 
РК  могут  быть  принесены  в  течение  пятнадцати  суток  со  дня  провозглашения 
приговора (постановления), а осужденным, содержащимся под стражей, - в тот же срок 
со  дня  вручения  ему  копии приговора  (постановления).  Иной  срок предусматривается 
УПК  РФ,  статья  356:  «жалоба  и  представление  на  приговор  или  иное  решение  суда 
первой  инстанции  могут  быть  поданы  сторонами  в  апелляционном  или  кассационном 
порядке  в  течение  10  суток  со  дня  провозглашения  приговора,  а  осужденным, 
содержащимся под стражей, - в тот же срок со дня вручения ему копии приговора» [8]. 
Дело  в  апелляционном  порядке  должно  быть  рассмотрено  не  позднее  одного 
месяца  со  дня  его  поступления.  В  случаях,  если  суд  усматривает  основания 
необходимости  исследования  новых  материалов  и  доказательств  и  вынесения  нового 
приговора,  дело  в  апелляционном  порядке  должно  быть  рассмотрено  не  позднее  двух 
месяцев со дня его поступления. Указанные сроки при наличии уважительных причин 
могут быть продлены на один месяц по постановлению суда апелляционной инстанции, 
в  производстве  которой  находится  дело.  При  необходимости  дальнейшее  продление 

 
124 
срока  рассмотрения  дела  в  апелляционной  инстанции  может  осуществляться  по 
постановлению председателя коллегии соответствующего областного и приравненного 
к нему суда. При этом каждое продление срока рассмотрения дела не может превышать 
одного месяца [8]. 
В  то  же  время  если  сопоставить  нормы  УПК  РФ  и  УПК  РК,  то  российское 
законодательство  не  ставит  срок  пересмотра  дела  в  апелляционном  порядке,  а  лишь 
регламентирует  срок  начала  рассмотрения  уголовного  дела  в  данной  инстанции,  при 
этом конкретизирует срок в соответствии с категориями рассматривающих судов. Так, 
согласно  статье  362  УПК  РФ:  «рассмотрение  уголовного  дела  в  апелляционном 
порядке  должно  быть  начато  не  позднее  14  суток  со  дня  поступления  апелляционных 
жалобы  или  представления»,  а  статья  389.10:  «рассмотрение  уголовного  дела  в 
апелляционном  порядке  должно  быть  начато  в  районном  суде  не  позднее  15  суток,  в 
верховном  суде  республики,  краевом  или  областном  суде,  суде  города  федерального 
значения,  суде  автономной  области,  суде  автономного  округа,  окружном  (флотском) 
военном  суде  -  не  позднее  30  суток  и  в  Верховном  Суде  Российской  Федерации  -  не 
позднее 45 суток со дня поступления его в суд апелляционной инстанции» [7], [8]. 
По  окончанию  процедуры  рассмотрения  дела  суд  удаляется  в  совещательную 
комнату  для  принятия  окончательного  решения.  Согласно  статье  411  УПК  РК  в 
результате  рассмотрения  дела  в  апелляционном  порядке  суд  принимает  одно  из 
решений: 
1)  об  оставлении  приговора  (постановления)  суда  первой  инстанции  без 
изменения, а апелляционной (частной) жалобы, протеста - без удовлетворения; 
2)  об изменении приговора; 
3)  об отмене приговора и о прекращении дела; 
4)  об  отмене  обвинительного  приговора  и  о  постановлении  оправдательного 
приговора; 
5)  об  отмене  оправдательного  приговора  и  о  постановлении  обвинительного 
приговора; 
6)  об  отмене  приговора,  постановленного  с  участием  присяжных заседателей  и 
направлении дела на новое судебное рассмотрение; 
7)  об  отмене  приговора  и  о  направлении  дела  для  дополнительного 
расследования по основаниям, указанным в части 1 статьи 303 УПК РК; 
8)  об  изменении  постановления,  отмене  постановления  с  принятием  нового 
постановления. 
Как  видно  из  выше  изложенного  в  соответствии  с  УПК  РК  суд  апелляционной 
инстанции имеет более широкий круг решений по окончанию рассмотрения уголовного 
дела  в  отличии  от  норм  УПК  РФ,  где  закреплены  лишь  основные  виды  принимаемых 
судом решений, а именно в части 3 статьи 367: 
1)  об  оставлении  приговора  суда  первой  инстанции  без  изменения,  а 
апелляционных жалобы или представления без удовлетворения; 
2)  об  отмене  обвинительного  приговора  суда  первой  инстанции  и  оправдании 
подсудимого или о прекращении уголовного дела; 
3)  об отмене оправдательного приговора суда первой инстанции и о вынесении 
обвинительного приговора; 
4)  об изменении приговора суда первой инстанции [7], [8]. 
Исходя  из  выше  изложенного,  можно  сказать,  что  пересмотр  судебных  актов  в 
апелляционном  порядке  в  Республике  Казахстан  в  большей  мере  схож  с  пересмотром 
судебных актов в Российской Федерации,. Таким образом, проведенный сравнительно 
–  правовой  анализ  норм  уголовно  –  процессуального  законодательства  стран 
Таможенного  союза  позволил  рассмотреть  порядок  пересмотра  судебных  актов  в 

 
125 
апелляционной инстанции данных государств, выделить их особенности и сходства для 
дальнейшего  сближения  правовых  систем  государств  и  более  эффективного 
функционирования институтов защиты прав человека. 
 
 
 
Литература: 
1.  Козлова Е.И., Кутафин О.Е. Конституционное право России: учеб. М.: ТК Велби, Издательство 
Проспект, 2006. - 475 с. 
2.  Конституция  Республики  Казахстан  (принята  на  республиканском  референдуме  30  августа 
1995  года)  (с  изменениями  и  дополнениями  Законом  РК  от  07  октября  1998  года  №  284-I; 
Законом РК от 21 мая 2007 года № 254-III; Законом РК от 02 февраля 2011 года № 403-IV, по 
состоянию на 02 февраля 2011 года) // Электронная база законодательства «Параграф», 2014. 
3.  Алексеев  А.С.,  Ковтун  Н.Н.    Апелляционное  производство  в  уголовном  процессе  России: 
проблемы  и  решения.  //  Государство  и  право.  2001.  №3.  //  Электронный  ресурс: 
http://gosudarstvo-i-pravo-jurnal.qazsej.appspot.com/ 
4.  Берсугурова  Л.Ш.  Реформирование  судебных  институтов  и  задачи  пересмотра,  вступивших  в 
законную силу судебных решений по уголовным делам // Заңгер №11 (88). – Ноябрь 2008.; 
5.  Божьев В. Пределы прав суда кассационной инстанции. // Государство и право. 2003. № 11. // 
Электронный ресурс: http://gosudarstvo-i-pravo-jurnal.qazsej.appspot.com/ 
6.  Разинкина А.Н. Апелляция в уголовном процессе: Автореф. Дис. к.ю.н.: 12.00.09 – М, 2003. // 
Электронный 
ресурс: 
http://lawtheses.com 
/apellyatsiya-v-ugolovnom-
sudoproizvodstve#ixzz2QssUWGJr. 
7.  Уголовно  –  процессуальный  Кодекс  Российский  Федерации  от  18.12.2001  №  174-ФЗ  (принят 
ГД  ФС  РФ  22.11.2001),  (действующая  редакция,  с  изменениями,  вступившими  в  силу  с  15 
марта 2013 года) // Электронная база законодательства «Параграф», 2014. 
8.  Уголовно – процессуальный Кодекс Республики Казахстан от 13 декабря 1997 года № 207-1 (с 
изменениями  и  дополнениями  по  состоянию  на  29.01.2013  г.)  //  Электронная  база 
законодательства «Параграф», 2014. 
 
 
 
УДК 343.211 
 
ПЕРЕСМОТР СУДЕБНЫХ АКТОВ В КАССАЦИОННОМ ПРОИЗВОДСТВЕ 
В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН, РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ И  
РЕСПУБЛИКЕ БЕЛАРУСЬ (СРАВНИТЕЛЬНО-ПРАВОВОЙ АНАЛИЗ) 
 
Жетписова Г.Т. 
(СКГУ им.М.Козыбаева) 
 
 
 
Кассационная  форма  обжалования  и  пересмотра  судебных  решений  выступает 
надежной  и  эффективной  гарантией  реализации  неотъемлемых  прав  и  законных 
интересов  участников  уголовного  процесса  на  справедливое  правосудие;  обеспечения 
своевременного  и  эффективного  выявления  и  устранения  ошибок  по  делу; 
недопущения  вступления  в  силу  незаконных,  необоснованных  и  несправедливых 
судебных решений. 
Деятельность  кассационной  инстанции  носит  контрольно-проверочный  характер 
и  является  формой  надзора  за  судебной  деятельностью  нижестоящих  судебных 
инстанций. 
Кассационное  производство  является  самостоятельной  судебной  стадией 
уголовного 
судопроизводства 
и 
составной 

жүктеу/скачать 2,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: