ƏӨЖ. 342
АТА ЗАҢ – КЕМЕЛ, БОЛАШАҚ КЕПІЛІ
Əуез Д.Б., Шымырбаева А.У.
(М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті)
Қазақстандағы болып жатқан демократиялық өзгерістер республиканың 1995
жылы қабылданған Ата Заңында өзінің басты көрінісін тапты. 1993 жылдың
қаңтарында қабылдаған Ата Заң бұрынғы КСРО Конституциясының көшірмесіне
айналған Қазақ КСР Конституциясымен салыстырғанда едəуір айырмашылығы мен
өзгешелігі бар. Дегенмен бұл бірінші Ата Заңнын елеулі жетіспеушілугі мен кемшілігі
де болды. Оған басты себеп – еркіндік билігі қолына тимеген, оның дəмін татпаған,
оған тиісті əзірлігі болмаған елде Ата Заңды асықпай, терең жəне жан -жақты байыппен
қарап қабылдауға белгілі бір уақыт қажет етеді. Осыған қарамастан Конституциялық
заң жүйесін қалыптастыруда, ондаған, жүздеген жылдар бойы тəжірбие жинақтаған
өркениетті елдердің өткен жолдарын біздің жас мемлекетімізге аса қысқа уақыт ішінде
жүріп өтуге тура келді. Сондықтан егемен елдің бірінші Конституциясын жасауда
асығыстыққа жол берілді. Нақтылап айтсақ, бірінші Конституцияны жасау барысында
ел ішінде болып жатқан саяси – экономикалық жəне əлеуметтік т.б. процестерді бірден
ой елегінен өткізу, мемлекетіміздің мүмкіндіктері мен жоспарлары ғылыми тұрғыдан
нақты салмақтау əлі мүмкін болмады.
Конституция жобасын жасаушылар көп жағдайда «еркіндік» сөзінен туындаған
асқақ сезімнен шыға алмады. Оның үстіне бұған біздің қоғамның тарихында осы
уақытқа дейін орын алған коммунистік қиялдар мен қағидалар да өзінің едəуір
ықпалын тигізді. Осындай себеп – салдарға байланысты жас тəуелсіз мемелкеттің жаңа
Конституциясын қабылдау қажеттілігі уақыттың өзі алға тартты. Оны 1995 жылғы
29
наурыз айында өте қауырт оқиғалар да жеделдете түсті. Ол оқиға Республика Жоғарғы
Кеңесінің
бүкіл
құқықсыздығын
танудан
жəне
бұрынғы
Конституциялық
тұжырымдарының біршама күйкіліктерінің көрініс беруінен айрықша байқалды.
Сондықтан бұл шым – шытырық жағдайлар елімізде Конституциялық реформалар
проблемасын тез арада шешуді күн тəртібіне қойды. Өйткені жаңа нарықтық кезең
жалпы мемлекет көлемінде экономикалық реформалардың одан əрі тəжелуін, саяси
өзгерістер мəселелеріндегі бөгілуді жоюды талап етті. Мұның өзі батыл əрі принципті
саяси жəне заңды бетбұрыс қажеттілігін туғызды. Нəтижесінде Қазақстан
азаматтарының тікелей еркін білдіру, бүкіл халықтық дауыс беру арқылы 1995 жылы
30 тамыздағы референдумда еліміздің жаңа Конституциясы қабылданды. Оған
қатысқан адамдардың 90 % - ы біздің мемлекетіміздің жаңа Ата Заңын жақтап дауыс
берді.
Жаңа Конституцияға, оның алдыңғысымен салыстырғанда, көптеген өзгеріс,
ғылыми қағидалар енгізілді. Егер бұрынғы Ата Заң төрт бөлім, 21 – тарау, 131 – баптан
тұрған болса, кейінгісі көлемі жағынан да едəуір қысқарып, 9 – бөлімнен, 98 – баптан
тұрады. Жаңа Конституцияда еліміздің экономикалық күш – қуаты мен мүмкіндіктері
ғылыми тұрғыдан тиянақталып, халықтың əлеуметтік топтарына тиісті кепілдікті
құқықтар беретін көкейкесті мəселелерді шешу ескеріледі.
Жаңа Ата Заң баптарын талдау барысында байқалатыны, ол – құқықтық мемлекет
құруда бағдаршам іспеттес. Яғни өзімізге үлгі етіп отырған өркениетті елдер қатарына
бір табан жақындай түскеніміздің жарқын куəсі сияқты болған. Конституцияның
кіріспесінде: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық жəне
əлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы – адам жəне
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары», - делінген.
Мұның өзі Қазақстан халқының Ата заң арқылы болашаққа егемен құқығын
жүзеге асыратынына ешқандай күмəн келтірмейді. Жаңа Конституцияда тəуелсіз
Қазақстан мемлекетінің халықаралық беделін жоғарылатудағы тарихи маңызы ерекше
аталып көрсетілген. Онда біздің егеменді мемлекетіміздің əлем қоғамдастығы
алдындағы мəн мағынасы, рухы мен бүкіл болмысы, оның өркениетті даму кезеңінің
ерекшеліктері, əлемдік демократиялық құндылықтары жан – жақты көрініс тапқан.
Ата Заңда сондай – ақ қоғамда қолданылып жүрген жаңа ұғымдар мен атаулардың
ғылыми жəне күнделікті айналымға енгізілгенін байқау қиын емес. Соның арқасында
жаңа кезеңдегі нарықтық термин атаулары арнаулы, түбегейлі теориялық жəне
қолданбалы салаға ауысты, қоғам тұрмысының ажырамас бөлігіне айналды. Бұл
Конституцияның сөзсіз жаңашылдығы.
Ата Заң бойынша республикамызда демократиялық Президенттік басқаруға жол
ашылды. Соған сəйкес Президенттің саяси бөлігі де қуатты.
Президент Конституциялық негізде Парламентті шақыру немесе тарату жəне заң
шығару бастамашысы құқығына ие. Сонымен бірге Президент Конституция талабына
сəйкес Заң шығарушы, атқарушы жəне сот биліктері арасында өзара, өкілетілікті,
олардың ара – қатынасын үйлестіреді. Оны Президенттің 1996 жылдың маусым айында
Парламент пен Үкімет арасындағы қарым – қатынаста туған дағдарысты еш қандай дау
– дамайсыз Ата Заң баптарының талабына сəйкес ойдағыдай шешу тəжірбие жүзінде
көрсетіп берді.
Конституцияда Президенттік республика жағдайындағы Парламент құзыры
айқын білгіленген. Ол халық қамын ойлап, оның мүддесін қорғайтын демократияшыл
əрі баршаға түсінікті заңдар шығарып, қабылдайтын орган. Парламент – Сенат жəне
мəжіліс палаталарынан тұрады. Бұған дейін Парламентте мұндай екі палата деген ұғым
болған емес. Ата Заң екі палаталы парламенттің ерекшеліктері де егжей – тегжейлі
көрсетілген. Сондай – ақ, Парламент қызметінің тиімділігін арттырып, оның
30
депутаттық корпусының кəсіби шеберлігін шыңдауға бағытталған бірқатар нормалары
белгіленген.
Жоғары мемлекеттік органдар жүйесіндегі үкіметтің тиісті орны, сот билігінің,
прокуратураның қызметтері де айқындалған. Əсіресе, сот жүйесін жетілдіруге
бағытталған жаңа реформа жүргізуге назар аударылған.
Конституцияға сəйкес жалпы жəне төрелік соттар жүйелері біріктіріледі, соттар
мен судьялардың əділетті үкім шығаруға құқықтық кепілдіктерін нығайтқан мəртебесі
заңды түрде белгіленді. Олардың қызметіне араласуға жол берілмейді, судьялардың
ісіне қол сұғуға болмайды. Нақты істері бойынша олар ешкімге есеп бермейді жəне тек
Конституция мен заңға ғана бағынады.
Ата Заңның ерекшелігі – ол билік тармақтарының ешқайсысына, мемлекеттік
лауазым иелеріне конституциялық құқықтарды бұзуға жол бермеуінде. Мейлі, ол елдің
Президенті немесе қатардағы қызметкер болсын, негізгі конституциялық құқықтарды,
соның ішінде адам құқықтары мен бостандығын аяққа басуға жол бермейді. Бұрынғы
Ата Заңда көрсетілегн, бірақ жете тиянақталмаған көптеген маңызды мəселелердің
түиіні жаңа Конституцияда жаңаша шешілген. Оның, əсіресе, мемлекеттік, жер, тіл,
азаматтық, негізгі құқықтар мен бостандық сипаты туралы, қос палаталы, парламент
құрылымы жəне Президентті айып тағу арқылы қызметтен кетіру мəселесі жөніндегі
баптар мен тармақтарын айқын көруге болады.
Қазақстан Конституциясының жаңа бір басты тарихи маңызы ұлт мəселесіне
ерекше көңіл бөлуі дер едік. Оның өзіндік себебі де бар. Өйткені еліміздің тəуелсіздік
алған алғашқы жылдарында ұлтаралық қатынастарға бірқатар түсінбеушілік орын
алады. 1992 – 1993 жылдары əрбір төртінші қазақстандықты ұлтаралық қатынастардың
ушығу қатері қатты мазалаған еді. Бүгінгі таңда, кейбір деректерге қарағанда осы
мəселелерге байланысты біршама алаңдаушылық білдірген қазақстандықтардың саны
5-6% - ға дейін төмендеген. Оған, əрине, елімізді мекендеген жүздеген ұлт пен ұлыс
өкілдерінің енді ешқандай этникалық ұлтына қарамастан, барлық мүдделерінің
қорғалып отырғандығының нəтижесі. Мұның өзі біздің Ата Заңда ерекше атап өтілген.
Сондықтан Қазақстан халықтарының бір тұтастығы, ұлтаралық келісімі,
мемлекеттікті одан əрі нығайту, дамыту аясында ерекше маңызды. Түрлі ұлыстарының
өкілдері тұрып жатқан ел халқының басын біріктіру, оны күнделікті жүзеге асыру
Конституция қағидалары мен баптарында жан – жақты қарастырылған.
Тіл туралы саясат заңды құбылыс. Өйткені тіл ұлттық мүдделерінің нəзік
тоғысқан қызу нүктесі. Қазір қазақ жəне орыс тілдерінде жəне одан басқа он жеті ұлт
тілінде оқытатын жүздеген мектеп, 12 тілді шығатын газеттер мен журналдар, 11 жəне
6 тілді хабар жүргізетін теле жəне радио тұрақты қызмет етеді. Тіл саясатын іске
асыруда Қазақстан халықтары Ассамблеясымен бірқатар ұлттық мəдени орталық
тарының белсенді түрде жұмыс жүргізіп отырғанын атап көрсеткені жөн.
Дегенмен тіл мəселесі, соның ішінде мемлекеттік тілді қолдану, қазақ халқы
арасында
айрықша
алаңдаушылық
туғызуда.
Мəртебесі
мемлекеттік
болып
бекітілгенімен қазақ тілі осы кезге дейін білім, ғылым, іс жүргізу саласында өзінің
лайықты орнын таба алмауы кім кімді де қынжылтары даусыз. Ал, оның есесіне əлі
күнге дейін халық өкілдері жиналған түрлі деңгейдегі бас қосу, ғылыми форумдар,
Парламент, Үкімет пен Ассамблея мəжілістері орыс тілінде өтіп келеді. Қазақ тілі
бұрынғысынша тек жергілікті халықтың арасында, онда да тек күнделікті тұрмыст ғана
азлы – көпті қолданудан аспауда. Сондықтан бұл жағдайды ескере отырып, 1997
жылғы шілдеде қабылданған, «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы Заңның»
орындалуына бықылау жасау, оны іске асыруда лауазымды адамдардың, мемлекеттік
қызметкерлерінің жауапкершілігін күшейту, тіл саясатын жүргізу үшін мемлекет
қорынан тиісінше қаржы бөлу, бүкіл баспасөз, теле жəне радио хабарларының тең
жартысын қазақ тілінде жүргізу алда тұрған аса маңызды міндет.
31
Жаңа Конституцияда республиканың азаматтығы туралы талас- тартысқа
біржолата нүкте қойылған. Онда бұрынғы КСРО –ның ыдырауы жəне егемен
мемлекеттердің Тəуелсіз Мемлекеттер Достастығынын құру кезінде азаматтық мəселе
жөніндегі орын алған алуан қиғаштықтар мен қайшылықтар нəтижесінде жинақталған
өмірлік тəжірибе де жете ескерілген. Осыған байланысты Қазақстан Конституциясында
қос азаматтық болмайтыны заң жүзінде бекітілді. Ата Заңда бүгінгі таңда іс жүзінде
орындалмайтын, азаматтарды қызметпен қамтамасыз ету құқығы қысқартылып, оның
орнына. Білім беру, тұрғын үй денсаулық сақтау саласын мемлекет тарапынан тегін
қаржыландыру өткен кеңес қоғамының қанжығасында кетті. Енді азаматтарға тек
мемлекеттік оқу орындарында, орта білім беру жəне жоғары оқу орындарында іріктеп
сұрыптау арқылы тегін білім алуға кепілдік берілген. Мұның өзі елдің нарықтық
экономикалық жолына түсуінің айқын дəлелі іспетті. Ата Заңды азаматтардың
құқықтары мен оларға қойылатын талаптар жөнінде де жан – жақты көрсетілген.
Қазақстан жаңа Конституцияны қабылдау арқылы дүниежүзілік қауымдастықтан
өзінің лайықты орнын алды. Ата Заң еліміздің көшпелі жəне одан əрі алға даму
кезеңіндегі маңызды тарихи құжат. Сондықтан республиканың əрбір азаматы оның
мазмұны жете біліп, талаптары мен қағидаларын мүлтіксіз сақтауға, мемлекеттік
нышандары құрметтеуге міндетті.
Əдебиет:
1. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Алматы «Норма-К» 2008ж.
2. Аманжолов К. Қазақстан тарихы Алматы «Білім»2004ж.
3. Сабырұлы С. Қазақстан тарихы. Алматы «Білім» 2006ж.
4. Артықбаев Ж.О. Қазақстан тарихы. Астана «Алматы кітап»2010ж
УДК 93/94
КОНСТИТУЦИЯ И ЕЕ РОЛЬ В ГОСУДАРСТВЕ
Бакиев С.С.
(Западно-Казахстанский аграрно-технический университет им. Жангир хана)
Важнейшим достижением демократического устройства власти является правовое
государство. Уже в глубокой древности, когда возникли первые государства, народ
хорошо почувствовал на себе его беспощадную силу. Принуждение, нередко и насилие
стали характерными чертами государственного управления. И тогда же возникает
великая идея о соединении силы государства и справедливости права. Разумно
устроенным представлялось такое государство, в котором право поддерживается и
защищается самим государством. Тогда государство становится справедливым,
правовым.
Древнегреческий философ Платон, размышляя о государстве и законе, полагал,
что государство вообще возможно только там, где господствует справедливый закон. В
справедливых законах Платон усматривал спасение государства и все блага, какие
только могут даровать людям боги. Его ученик Аристотель также отстаивал мысль о
необходимости господства справедливых законов, права. Там же, где отсутствует
власть права, утверждал философ, не может быть и разумно организованного общества.
32
Римский мыслитель Цицерон также утверждал мысль о том, что источником
права является народ. Людям, как Божьим творениям, рассуждал философ, от
природы присущи разум, право, справедливость. Поэтому право-это естественное
право, оно вытекает из разумной природы человека и всего окружающего мира как
творение божественного разума.
Немецкий философ И. Кант считал, что государство-это союз множества людей
при господстве права. Он сформулировал категорический императив в сфере
государственного устройства: государство должно быть правовым, с разделением
властей. Таким образом, в сфере права, так же, как и в сфере морали действует
категорический императив, основанный на понятии долга: как гражданин, так и
государство обязаны подчиняться строго определенным и общепринятым
ограничениям-законам, и это разумное ограничение есть подлинная свобода.
К идеям Канта и его великих предшественников много раз обращались передовые
мыслители всех стран мира, общими усилиями вырабатывая учение о справедливом
устройстве государства.
Именно идеи великих мыслителей легли в основу нашей Конституции, в которой
заложены ориентиры на построение демократического общества и правового
государства.
В нашей республике за годы независимости заложен прочный фундамент
экономики и государственности, реализована собственная модель обеспечения
общественной
стабильности,
межнационального
согласия,
формирования
казахстанской идентичности и общеказахстанского патриотизма. Сегодня Казахстан
занимает достойное место в международном сообществе, и наши достижения
признаны во всем мире.
В этом году исполняется 20 лет Конституции РК. В истории нашей
государственности насчитывается пять Основных законов, три из которых были
приняты в советское время и отвечали духу того времени. Первой была Конституция
Казахской Автономной ССР 1924 г. Вторая была разработана в 1937 году на основе
сталинской конституции 1936 года. Третья Конституция Казахской ССР 1978 года
вошла в историю как «Конституция социализма с человеческим лицом». Все эти
документы не отражали суверенных прав республики, и в основном выполняли
политико-пропагандистские функции.
Однако идеи отечественного конституционализма своими истоками уходят в
глубь веков и коренятся в обычном праве казахов. Важную роль в их формировании
сыграли такие документы 15-17 веков как «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның
ескі жолы», «Жеті Жарғы» Тауке хана. Именно в них были закреплены ценности
правового строя, самоуправления, свободы и справедливого суда, утвердившиеся в
казахском кочевом обществе на просторах Великой степи. Доминирующая
регулятивная позиция и импульс саморазвития казахского права «Жарғы» сохранилась
до новейшего времени.
Н.А. Назарбаев, характеризуя «Жеті-жарғы», наряду с «Қасым ханның қасқа
жолы” и “Есім ханның ескі жолы” отмечал, что “эти правовые памятники отразили
вековую мечту казахского народа о единении и обретении самостоятельной
государственности”[1]. Великий Абай в третьем слове “Назиданий” сожалел о том, что
“не каждый бий помнит сейчас “старые истины”, завещанные Есим ханом, или
“светлый путь”, проторенный Касым ханом или “Семь сводов законов”, оставленных
мудрым Тауке”[2].
Заметным явлением в развитии конституционных идей стал проект Конституции,
подготовленный партией Алаш в начале 20 века.
33
Обретение суверенитета, преодоление тоталитаризма и переход Казахстана к
демократическому обществу обусловили необходимость в разработке и принятии
новой Конституции. 16 декабря 1991 года на заседании Верховного Совета РК был
принят Конституционный закон РК «О государственной независимости Республики
Казахстан». Этот документ стал важным законодательным этапом процесса
суверенизации Казахстана. С этого акта, вобравшего в себя достижения правовых,
социально-экономических и политических преобразований в Казахстане, начался
новый этап конституционного развития республики. По существу, этот закон стал
временной конституцией Казахстана, поскольку нормы Конституции Казахской ССР
1978 года и иных законодательных актов того периода действовали, если они не
противоречили конституционному закону.
28 января 1993 года была принята первая Конституция суверенного Казахстана.
Впервые в Основном законе было закреплено положение о высшей юридической силе
Конституции и ее прямом действии на территории Казахстана. В новой Конституции
впервые были употреблены понятия светского и унитарного государства. Основной
закон существенно расширил права и свободы человека: шесть его глав были
посвящены вопросам гражданства, прав и свобод гражданина. Нашли свое отражение в
Конституции 1993 года и вопросы собственности, однозначно закреплен принцип
осуществления государственной власти путем разделения ее на три ветви.
Безусловно,
созданная
в
переходный
период,
в
условиях
обретения
независимости, смены государственной правовой системы и утверждения страны на
пути демократических развития Конституция 1993 года не могла удовлетворить
потребности современного развития. Это обусловило принятие новой Конституции,
приоритеты которой Президент Н. Назарбаев изложил еще в марте 1995 года на
заседании Ассамблеи народов Казахстана. В самом начале работы над проектом
Конституции Президент четко сформулировал перед разработчиками свое видение сути
Основного закона: «Нам не нужно копировать чью-то конституцию. Наш Основной
закон должен иметь казахский почерк, включать древние казахские традиции и
казахское видение будущего, к которому мы стремимся».
30 августа 1995 года путем прямого волеизъявления граждан РК на всенародном
референдуме была принята новая Конституция республики, устранившая недостатки
прежнего государственного устройства.
Проголосовав за Конституцию, казахстанцы высказались, прежде всего, в
поддержку курса Президента республики на проведение в стране политических и
экономических преобразований, в пользу основных принципов и ценностей,
заложенных в ее основу. Эти принципы - приоритет прав и свобод личности, курс на
построение гражданского общества, реальная демократия, развитие и укрепление
казахской
государственности.
Новая
Конституция
учитывала
особенности
национального развития республики, где новая государственность создавалась на
исконно казахской земле, богатой своими культурными т духовными традициями.
Конституция РК 1995 года представляет собой принципиально новый документ,
которая проявляется, прежде всего, в новых принципах, закрепленных в ней. В
Конституции уже нет положений об особом характере государственности как
самоопределившейся казахской нации. При этом нисколько не ущемляется
историческое и этническое самосознание казахского народа, его законное право на
свою государственность. Оно отражено в названии государства – Республика
Казахстан. Единственным источником власти государства признается народ
Казахстана, который составляет не только казахская нация, но и все другие
национальности.
34
Следует отметить, что новая Конституция значительно повысила статус
Президента и закрепила конституционное положение об учреждении президентской
формы правления. Президент РК выступает символом и гарантом единства народа и
государственной власти, незыблемости Конституции, прав и свобод человека и
гражданина,
обеспечивает
согласованное
функционирование
всех
ветвей
государственной власти перед народом.
Одним из характерных признаков Конституции 1995 года является ее
приверженность общепризнанным демократическим и правовым принципам. Нормы и
положения нового Основного закона разработаны в соответствии с огромным опытом
мирового конституционного законодательства. Основной закон конституционно
закрепляет приоритет прав и свобод человека и гражданина, что, безусловно, является
большим прогрессивным шагом вперед на пути демократических преобразований.
Вместе с тем, Конституция определяет не только права личности, но и его обязанности:
каждый обязан соблюдать Конституцию и законы, уважать государственные символы
страны, права, свободы, честь и достоинство других людей.
Однако реализация принципов и норм, заложенных в Конституции, возможна
только в результате сознательных и решительных действий. Необходимо понимать, что
эффективность Конституции будет обеспечена лишь в том случае, когда она будет
воспринята не как очередная декларация намерений, а политико-правовой документ,
служащий защите прав и свобод человека, укрепления национального согласия и
суверенитета Казахстана. Поэтому очень важно, чтобы в общественном сознании
укрепилось правильное понимание места и роли Конституции в жизни общества и
государства, понимание того, что Конституция будет реальной лишь при условии, что в
ее реализации примут участие не только государственные органы, но все общество в
целом.
Основной закон скрепил единство народа, объединил на казахской земле людей
всех национальностей, связанных общей исторической судьбой. Именно Конституция
стала гарантом соблюдения прав и свобод граждан суверенного Казахстана.
Достарыңызбен бөлісу: |