Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 
53 
ƏОЖ 94.(574) 
 
«МƏҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯСЫНЫҢ ТАРИХИ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ НЕГІЗІ 
 
Бижанов А.С. 
(Л.Н. Гумилев  атындағы ЕҰУ) 
Ғылыми жетекші: тарих ғылымдарының докторы, профессор Ибраева А.Ғ. 
 
 
 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ə.  Назарбаев:  «...Ұлтымыздың  ұлы 
бағдары  –  «Қазақстан  –  2050»  Стратегиясының  түп  қазығы,  алып  құрылыстың  алтын 
арқауы.  Мəңгілік  Ел  –  жалпы  қазақстандық  ортақ  шаңырағымыздың  ұлттық  идеясы. 
Бабаларымыздың  арманы»  –  деп  жариялады.  Бұл  жерде  ұлттық  идеяның  тарихи 
тамыры тереңде жатқанын, ғасырлар тереңінен ой қортып, мыңдаған жылдар бойы ата-
бабаларымыз  армандап,  əлсін-əлсін  ұлт  ұрпағының  есіне  салып,  ұлттық  дамудың,  ұлт 
тағдырының  бағдаршамы  етіп  көтеріп  келгенін  сөз  етті.  Түркі  тарихын,  көне  түркі 
мұраларын  зерттеуші  филология  ғылымдарының  докторы,  профессор  Қаржаубай 
Сартқожаұлының  «MANGI  EL»  халықаралық  ғылыми-көпшілік  тарихи  журналында: 
«Мəңгілік ел - түрік  жұртының данагөйі, үш бірдей қағанның кеңесшісі болған атақты 
Тоныкөк(Тұй-ұқық) негізін қалаған идея...» –- екендігін жазған [1, 20-21 б.]. 
Қазақ елі тəуелсіздігін жариялаған 1991 жылдан бастап бүгінге дейін ұлттық идея 
туралы  ондаған  мақалалар  жазылды.  Ой  –  пікірлер  ұсыныстар  болса  да,  Қазақстан 
Республикасының Ұлттық идеясын жариялауға Елбасы асықпады. Біз тəуелсіздігімізді 
жариялаған  1991  жылдары  Қазақ  Елінің  ішкі  жəне  сыртқы  саяси  ахуалы  жақсы 
болмады.  Халықта  «Үйлену  оңай,  үй  болу  қиын»  деген  сөз  бар.  Бір  мемлекетті 
айтпағанның  өзінде  бір  жанұяны  басқару  қандай  қиын  екенін  дана  бабаларымыз 
осылайша тұжырымдап кеткен. Қ. Сартқожаұлы:  «Бұғанасы қатпаған жас мемлекеттің 
саяси  жүйесін  жаңадан  қалыптастыру,  ұлттың  тарихи-мəдени  жəне  рухани 
құндылықтарын көтеру, экономика мен шаруашылықты нығайту, халықтың əл-ауқатын 
жақсарту  жəне  ішкі-сыртқы  саясатты  жаңадан  белгілеп,  тəуелсіздік  мүддесіне 
үйлестіру міндеттері тұрды» – дейді [2, 28 б.]. Бұл «өтпелі» кезеңді еңсеру үшін билік 
пен  халық  ауызбіршілікте  болуы  тиіс  болды.    1991  жылдың  17  желтоқсан  күні,  ҚР 
Президенті  Н.Ə.  Назарбаев:  «Кең  байтақ  жеріміздің  байлығы  осы  даланың  түпкілікті 
халқына  да,  тағдыр  қосып  бірге  өмір  сүріп  жатқан  өзге  ұлт  өкілдеріне  де  молынан 
жетеді. Не істесекте ақылмен істейік, арзан ұранға ермейік, ұшпа сезімге ерік бермейік. 
Əсіресе,  жастар  салқынқандылықтан,  үлкенді  сыйлаудан,  сөзге  тоқтаудан  айнымаса, 
қашанда  достыққа  адал  болса,  бауырмал,  кеңпейіл  болса,  халықтың  атына  сөз 
келтіретін  ұстамсыздық  атаулыдан  аулақ  жүрсе  деп  тілеймін»  –  деп  елдің  ішкі 
ынтымағын, ауыз бірлігін нығайтуға шақырды.   
«Ата  заң»  деп  аталатын  Ел  басқарудың  құқықтық  актісі  билік  жүйесінен  бастау 
алатыны тарихтан белгілі. Бүгінгі қазақ ортасында «Төбесіз жер, төресіз ел болмайды» 
деген  сөз  бар.  Осы  сөз  байырғы  түріктердің  «Төбесіз  жер,  төрсіз  ел  болмайды»  деген 
нақылы.  Мұндағы  «төр»  –  билік,  үкімет  деген  мағына  береді.  Елді  президент,  үкімет, 
парламент басқаруындағы үштік жүйеге ұйыстырды [2, 29 б.]. Онымен қатар, бұрынғы 
социалистік  жүйе  емес,  əлем  халықтарының  бет  бұрып,  бір  ағымға  түсіп  орныққан 
нарықтық  экономикалық  жүйенің  заңнамасын  жасау,  қажет  болды.  Жаңа  қазақ  елінің 
дүниеге  келетін  жаңа  заңнамасының  алғашқы  əліппесінен  бастау  мəселесі  туындады. 
Бұл  мəселелердің  шешімін  халық  күтіп  отыра  ма?  Əупірімдеп  қолға  келген 
тəуелсіздікке қауіп төнсе қайтеміз? – деген сұрақтар туды.  Себебі, ескі қоғам ығысып 

 
54 
орнын  бермей,  батпандап  жатып  алды.  Республика  халқының  43%  -  ын  қазақтар  
құраса, соның 60% - ы орыс тілді, жат менталитетте болды [3, 4-6 бб.]. Ұлтсыздандыру 
идеологиясының  өтіп  кеткені  соншалық,  бағзы  біреулер  қазақ  боп  туғанына, 
намыстанатын-ды.  Осылайша  батысшылар  бір  жағынан  бас  көтерсе,  қазақи  қалыпқа 
келуді  аңсаған  ұлт  ұрпақтар  бір  жағынан  желпінеді.  Ал,  Ресейлік  шовинистер  əртүрлі 
сылтау  тауып  бірде  жерге  таласса,  бірде  қазақстандық  отандастарымызға  сөз  салып 
араздастыруды бастады. Жау жағадан алғанда ит етектен алған заман болды. Осы сəтте 
билік біліктілігі мен төзімділігін, халық парасаттылығын көрсетті. 
Елбасы  Н.Ə.  Назарбаев  Түрік  Республикаларының  Одағын  құрып,  Түркі  текті 
елдердің  ықпалдастығын  нығайтуға  күш  салды.    Қазақстан  Республикасы  əлемнің 
белгілі  де  беделді  БҰҰ,  ЕҚЫҰ,  НАТО,  ҰҚШҰ,  ШЫҰ,  АОСШК,  ИЫҰ  сияқты 
ұйымдарының жұмысына белсене араласып өз үлесін қосып келеді. Бұл Қазақстанның 
сыртқы саясатының əсерін көрсетумен қатар Елдің сыртқы қауіпсіздігін нығайтуға аса 
үлкен  рөл  атқарды.  Еліміздің  ішкі  саяси  тұрақтылығын  сақтап  нығайта  отырып,  жаңа 
заманғы  қазақ  үкіметін  қалыптастыра,  шетелдік  инвестицияларды  тартып,  нарықтық 
экономикаға  негізделген  қуатты  экономикалық  Республикаға  айналдық.  Елдің  бас 
қаласы  Астанаға  қоныс  аударып,  Азия  континентінде  жаңа  қаланың  бірі  əлем 
картасынан  орын  алды.  Биліктің  бұрынғы  əкімгерлік  –  əміршілдік  жүйені  ақырындап 
ысырып,  басқарудың  заманауи,  тиімді  көрінісін  құра  бастады  [2,  31  б.].  Мемлекеттік 
аппарат қызметінің кəсібилігін қамтамасыз етті. Əлемнің ең дамыған 50 елдің қатарына 
қосылу  бағдарлама  нəтижесін  беріп,  енді  міне  əлемнің  ең  дамыған  30елдің  қатарына 
қосылу  бағдарламасы  ұсынылды.  Елбасының  сөзімен  айтсақ  талантты,  еңбекқор 
толерантты  халықтың  «нөлден»  бастап  құрған  елінің  əлем  алдындағы  нəтижесі. 
Ұлттың, елдің мақтанышына айналды .  
Елбасы  Н.Ə.  Назарбаевтың  «Бір  мақсат,  бір  мүдде,  бір  болашақ»  атты 
стратегиялық  жолдауында  əлемдік  Экономикалық  ынтымақтастық  жəне  даму 
ұйымындағы  (ЭЫДҰ)  елдердің  қатарына  жету  бағдарламасы  Қазақстан  Республикасы 
өтпелі  кезеңін  сəтті  аяқтап,  əлемнің  мүйізі  қарағайдай  алпауыт  елдермен  үзеңгі 
қағыстыратындай  деңгейге  жеткенімізді  паш  етеді.  Қараңыз:  Экономикадағы  ішкі 
жалпы  өнімнің  жыл  сайынғы  өсімін  4%  –  дан  кем  етпеу;  Инвестицияның  көлемін 
қазіргі 18% – дан ішкі жалпы өнім көлемінің 30% – на дейін ұлғайту; экспорттық өнім 
үлесін 70% – ға арттыру; ғылымды қаржыландыруға  ІЖӨ – нің 3% болу; шағын, орта 
бизнес ІЖӨ 50%; жан басына шаққандағы ЖІӨ 5 есеге жеткізіп 13200 долларға жеткізу 
[4].  Бұл  дегеніміз  аса  улкен  көрсеткіш.  Қазіргі  Еуропа  елдерінің  біразы  болмаса,  көбі 
бұл көрсеткішке жете қойған жоқ.  
Осылайша  еліміздің  нарықтық  жаңа  заңнама  жүйесі  іске  қосылып,  экономикасы 
қалыпты жағдайда дамып, биліктің басқару жүйесі жаңарып, қорғаныс күші нығайып, 
шекарасы  бекіп,  мемлекеттілігі  қалыптасқан  Елге  айналдық.  Енді  ұзақ  жылдарға 
жоспарлаған  стратегиясы  іске  асырушы,  ұлт  ар-ожданының,  менталитетінің  алтын 
арқауы  болушы  Ұлттық  идеяны  жариялау  мүмкіндігі  туғанын  Билік  түсінік, 
пайымынан  өткізді.  Қазақстан  Республикасының  ұлттық  идеясы  қақында  осы  22  жыл 
аралығында  А.  Айталы,  М.  Құл-Мұхаммед,  Ғ.  Есім,  М.  Шаханов,  А.  Сейдімбек,                    
І.  Ерғали,  Ə.  Ғали,  Ə.  Нысанбаев,  Е.  Қарин,  Б.  Əбдіғали,  А.  Əлімұлы,  В.  Төлешов,                    
Ғ.  Боқаш,  А.  Сырым,  Д.  Көшім,  Қ.  Салғара,  Қ.  Зардыхан,  Х.  Əбжанов,  Д.  Қамзабек,              
А.  Шəріп  сынды  ондаған  ғалымдарымыз  бен  журналистер,  интелегенция  өкілдері  өз 
пікірлерін  үзбей  жариялап  келді.  Бұл  ақылман  ағаларымыздың  жазған  мақалалары 
қоғамдық  ой-сана  қалыптастыруға  игі  əсерін  тигізді.  Білімпаздарымыздың  ой-
пікірлерін,  ғажайып  ұстаныстарын  билік  еске  алып,  санасып  отырды.  Солардың 
ұсыныстарын  ескере  отырып,  ұлттық  идеяның  компоненттерін  қоғам  ортасына  кезең-
кезеңмен іске қосумен болды. Оның нақты көрсеткіштерін сөз етсек: 

 
55 
а) Ата Заңымызда қазақ тіліне мемлекеттік тіл статусы берілуі; 
б) Тілдер туралы заңның қабылдануы; 
в)  Ұлттық  тарих,  тіл,  діл,  дінін  нығайтуға  бастама  болған  «Мəдени  мұра» 
мемлекеттік бағдарламасы; 
г) Білім беру саласындағы ұлттық тəрбие; 
д)  Қоғамдық  ұйымдардың  ұлттық  мəдениетті  көтеруге  атсалысқан  белсенділігі 
т.с.с факторларды айтуға болады.  
Жоғарыда сөз еткен бұған дейінгі реформалардың (бірлі жарым ауытқушылықты 
еске  алмағанда)  экономикада,  саясатта  жəне  билікте  атқарылған  нəтижесі  мемлекет 
құрушы ұлттың пайдасына шешілді. Онда:  
1.  Үш  жүз  жыл  бойы  отарлықта  болып,  деформацияға  түсіп,  депрессияға 
ұшыраған қазақ халқы жаңа заманның жаңа ұлты болып түлеп шықты.  
2.  Мемлекет  құрушы  қазақ  ұлтының  демографиялық  факторы  өсіп  еліміздің 
жалпы халқының 65-67% иеленді [3, 195 б. ]; 
3.  Мемлекет  құрушы  ұлттың  қоғамдық  санасы  жетіліп  тарихи,  мəдени,  рухани 
жағынан дамып қалыптасты. 
4.  Соңғы  бір  ғасыр  бойы  көп  ұлтты  ортада  өмір  сүрген  қазақ  халқында  басқаны 
жатсынбайтын, керісінше өзіне тартып туыстасатын психология қалыптасты. 
5.  Тағдыр тəлкегімен қазақ жеріне қоныс аударған басқа ұлттар мемлекет құрушы 
ұлтпен  тамырласып  Қазақстанды  екінші  Отаны  ретінде  мойындады. Нəтижесінде  ішкі 
бірлік, рухани қауіпсіздік бекемделінді. 
6.  Жаңа  Қазақстандық  Патриотизмнің  идеялық  іргетасы  болушы,  мемлекет 
құрушы жалпы ұлттық құндылықтар қалыптасты.  
7.  Аталмыш  нəтижелердің  арқасында  қазақ  қоғамының  бет-бейнесі  толық 
айқындалды.  
Елбасы  Н.Ə.  Назарбаевтың  күткені  де  осы  еді.  Бұл  тек  қана  Елбасының  арманы 
ғана  емес,  бүкіл  қазақ  халқының  арманы  еді.  Қоғамдағы  табиғи  социум,  табиғи  бет-
бейне  қалыптаспай  тұрып,  уақыт  пен  кеңістіктің  безбенінен  өтпей  тұрып  қайдағы  бір 
қондырғыны алып келіп қалыптастыруға Елбасының ішкі түйсігіде, ары да жібермеді. 
Енді  міне  Ел  тəуелсіздігін  алғаннан  кейін  аюдай  алысып,  арпалыспен  өткен  22 
жылдағы  Ел  дамуының  жеткен  жетістігін  парасат  пайымынан  өткізіп  барып, 
Қазақстандықтар  жасаған  басты  құндылықтарды  екшей  отырып,  «Мəңгілік  Ел»  атты 
ұлттық идеяны жариялады [5.] Бұл идея басқадан алған жасанды ұсыныс емес. Ең əуелі 
қазақстандықтардың  өз  қолымен  жасаған  еңбегінің  жемісі,  əрі  ата-бабадан  бері 
жалғасып  сабақтасқан  тарихи  құндылығымыз.  Сол  құндылықты  Елбасы  бүгінгі  күні 
қайта  тірілтіп,  бабалар  арманын  жалпы  ұлт  мүддесіне  айналдырды.  Қазақстан 
тарихшылары ұлттық конгресінің төрағасы Ерлан Сыдықов «Mangilik El» халықаралық 
ғылыми-көпшілік тарихи журналында: «Мəңгілік ел идеясын жүзеге асыруда, жастарды 
жаңа қазақстандық патриотизм рухында тəрбиелеуде басты назар аударатын мəселелер 
жеткілікті:  салт-дəстүрді  сақтаған,  жаңаша  ойлай  білетін,  демографияға  көзқарасы 
дұрыс,  іскер,  креативті,  бай-меценаттар  сабақтастықпен  дамыса  жақсы  ұрпақ 
тəрбиеленеді...» - деп жазған.  
«Мəңгілік Ел» - идеясының тарихи дүниетанымдық негізі қандай еді деген сұрақ 
туындайды.  
Ежелгі  жəне  ертеорта  ғасырдағы  түркілік  дүниетанымда  «қасиетті  үш  таған» 
ұғымы  қалыптасқан.  Осы  сөзімізді  бірден  дерекпен  пайымдайық.  Атақты  Күлтегін, 
Білге  қаған  ұстындарындағы  мəтіндер:  «Тəңір  бір.  Жоғарыда  көк  аспан,  төменде  қара 
жер,  ортасында  адам  баласы  жаралған»  деп  ғасырлар  тереңінен  философиялық  ой 
көрінеді [6, 89-90 бб.].  

 
56 
Мұнда  көк  пен  жер,  бұл  екеуі  фундамент  (іргетас),  ал  үшіншісі  оның  егесі 
құдіретті  жаратушы  –  бір  ғана  Тəңір  дегенді  нақты  көрсеткен.  Осылайша  үштаған 
ұғымы қалыптасқан. Түркілер ұғымында əлемнің (табиғат, қоғам, адам үштігі) болмыс-
бітімі  тұрақтылық,  үйлесімділік  жəне  құбылмалылықтан  тұрады  деп  ой  қорытқан. 
Түріктер үштік дүниетанымды ұстана отырып, түркі əлемінің барлық болмыс – бітімін 
осы жүйеге бейімдеген. Нақты дерекпен көрсетсек:  
1.  Түріктердің  мемлекет  жүйесіндегі  тардуш  (оң  қанат),  төлес  (сол  қанат)  жəне 
бұлардың үстінде Орда. 
2.  Байырғы түріктердің билік жүйесіндегі Ябғу, шад жəне егесі Қаған. 
3.  Қазақ хандығы замандағы əкімшілік бөлінісОң қанат (ұлы жүз), сол қанат (кіші 
жүз), жəне Орталық (орта жүз). 
4.  Саз өнеріндегі (домбыра, қобыз, т.с.с) қос ішек жəне адам (егесі). 
5.  Бейнелеу өнеріндегі аталық, аналық символ жəне Еге (адам). 
6.  Түркі тілдеріндегі жуан (қатаң), жіңішке (ұяң) дыбыс жəне адам. 
7.  Қазақтың қасиетті қара қазанын қайнататын ошақ оның үш бұты.  
8.  Адам: екі қолы жəне басы. 
9.  Байырғы түрік қағанатының геосаяси қорғанысының ішкі белдеуі – қос қанат, 
сыртқы белдеуі көрші елдер жəне ядро атанған Орда. 
10.  Көк  түріктердің  материалдық  рухани  базасы  жəне  Қағанат  мəдениеті  т.с. 
ондаған мысалдарды айтуға болады. [8, 251-264 б.б.] 
Көріп  отырғандарыңыздай,  байырғы  түріктер  табиғаттағы,  қоғамдағы,  барлық 
құбылысты,  өз  болмысына  Амал  мен  Біліг  жүйесіне  сыйдырып  Адам  атты  пенденің 
егесіне қызмет еткізген. 
Қысқаша  тұжырымдасақ  қажеттіліктен  туындаған  табиғи  ырғақты  жүйеге 
айналдырған.  Уақыт  пен  кеңістік  аясында  қоғам  мен  табиғат  жəне  адам 
байланысындағы құбылыс болмысынан дүниетанымдық (философиялық) ой қорытқан. 
Болмыс категориясының негізгі санаты кеңістік пен  уақыт  аясында мəңгі – бақилығы, 
тұрақтылығы,  біртұтастығы,  үйлесімділігі  жəне  өзгерімділігі.  Олардың  болуы,  болып 
отырғандығы жəне болатындығы.Бұдан 1100-1500 жыл бұрын өмір сүрген бабатүріктер  
де, бүгінгі қазақтарда ұлы кеңістіктегі осы шексіз үдерістерден тыс қала алмады.  
Осы  үдерістерді  Көк  түріктер  сұрыптай  саралай  отырып,  табиғаттың  табиғи 
үйлесімінен түркілік дүниетанымдық ұғым пайда болдыра отырып, философиялық сана 
қалыптастырған. Ол не деген сөз? Табиғат пен қоғамның өз ырғағына сай ой қорытып, 
өмір  сүрсеңіз  келешегіңіз  кемелді  болашағыңыз  болжалды  болады  дегенді  меңзейді. 
Адам  атты  пенде  өзі  табиғаттың  өнімі.  Оның  табиғи  ортадағы  қимыл  қозғалысы, 
қатынасы, байланыс болмысы қоғамның жаңа бір ырғағын (ритм) пайда болдырады. Ол 
жасанды  жалған  қондырғы  ритм  емес,  сол  халықтың,  сол  қоғамның  өз  болмысынан, 
табиғатынан туындаған табиғи ырғақ, табиғи даму. 
Осылайша  байырғы  бабалар  жаратылыстың  мəңгілік  түрақтылығын,  үйлесімін, 
өзгерімін (құбылысын) ой елегінен өткізіп, түркілік дүние танымын қалыптастырған. 
Өткен  дəуірде  де,  бүгін  де  түркілік  дүниетанымның  аса  үлкен  жетістігінің  бəрі 
түркілік  рухани  байлық.  Сол  байлықты  халық  қажетіне  шегуші  локмативі  –  Ұлттық 
идея, ұлттық идеяның алтын діңгегі – тіл, тарих, салт-дəстүр болды, болып келді жəне 
бола  береді.  Тіл  –  Көк  Түрік  дəуіріндегі  Қағанат  құрушы  халықтың,  бүгінгі 
Қазақстанның  мемлекет  құрушы  ұлтының  бет-бейнесі,  кешегі  бабалардың  аруағы, 
болашақ ұрпақтың келешегі. Сондықтан да, Елбасы  Н.Ə. Назарбаевтың «Мəңгілік Ел» 
атты ұлттық идеясы киелі де қасиетті.  
Көк  Түрік  дəуірінде  шығысы  –  сонау  қиыршығыстағы  Хиянған  жотасынан, 
батысы  –  Орал  тауларына  дейін,  оңтүстігі  –  Қытайдың  ұлы  қорғаны,  Гималай 
жотасынан,  «Түнелі»  атанған  ұлы  Сібірге  (Лена  дариясы)  дейінгі  алып  аймақтағы 

 
57 
түркілерді  бірғана    Түрік  тілі  мен  байырғы  түрік  бітіг  (руна)  жазуы  арқылы 
топтастырып  біріктірді,  Қағанат  саяси  жүргізді,  империя  құрды.  Əлем  тарихына  Көк 
Түрік  атауын  таңбалап  кетті.  Көрнекті  еуразияшыл  ғалым,  тарихшы-этнолог                       
Л.Н.  Гумилев  «От  Руси  к  России»  атты  еңбегінде:  «Еуразия  құрлығы  үш  рет 
біріктірілді.  Алғашында  оны  Ұлы  Түркі  қағанатын  құрған  көне  түріктер  біріктірді. 
Түріктерден кейін Шыңғыс хан бастаған монғолдар, кейіннен Ресей өз қолына алды» – 
дейді [9, 382 б.] Л.Н. Гумилев Еуразия құрлығының бірлігі, мəңгілігі туралы ойын көне 
түріктерден  бастайды.  Қазақстан  Республикасының  президенті  Н.Ə.  Назарбаевтың 
бастамасымен  қалыптасып  жатқан  Еуразиялық  идеясының  негізінде  Ресейлік  емес, 
түріктік  ынтымақтастыққа  қол  жеткізіп,  көне  түріктердің  «Мəңгілік  ел»  идеясының 
өміршеңдігін дəлелдеуіміз керек.  
Ал,  бүгінгі  ХХІ  ғасырдағы,  жаһандану  заманындағы  Қазақстанды,  оның 
халықтарын  бірғана  Мемлекеттік  Тіл  арқылы  топтастыру,  біріктіру  бірлікте, 
ынтымақта ұстауға мүмкіндік туып отыр.  
Біріктіруші  күш  жалпы  Қазақстандық  «Мəңгілік  Ел»  идеясы.  Өткенімізден  сабақ 
ала отырып, болашағымызды баянды ету жолында еңбек етейік!!! 
 
 
 
Əдебиет: 
1.  Бас  редактор:  Е.Б.  Сыдықов.  «MANGI  EL»  ғылыми-көпшілік  тарихи  журналы.  –  Алматы, 
«Pride Print», баспасы 09.2013. – 108 бет. 
2.  Қ. Сартқожаұлы // Мəдени мұра, 2014,N № 6 (57).-С.27-33 
3.  Ж.Қ.  Спабеков.  Қазақ  халқының  табиғи  өсімі  (1989-2013  жж.)  (Демографический  ежегодник 
Казахстана /Нацстатагентсво Республики Казахстан / Алматы, 1997. 269 с.) 
4.  Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі http://www.stat.gov.kz/ 
5.  Қазақстан Республикасының президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2014 
жылғы 17 қаңтар. 
6.  Күлтегін Тоныкөк: Ежелгі түркі рун жазбалары(Əдеби нұсқасын жасаған Қадыр Мырза Əли) – 
Алматы, «Өлке» баспасы, 2001. – 144 бет. 
7.  Назарбаев Н. Ə. Тарих толқынында. – Алматы, «Жібек жолы» баспа үйі, 2010. – 232 б. 
8.  «АСЫЛ МҰРА» түркі антологиясы. – Астана: Сарыарқа, 2012. – 568 б. 
9.  Гумилев Л.H.От Руси к России. — М: ООО «ИздательствоАСТ», 2002. – 392 б.  
 
 
 
УДК 930.9 
 
КОНСТИТУЦИЯ – ЗАЛОГ СТАБИЛЬНОСТИ И ПРОЦВЕТАНИЯ 
КАЗАХСТАНА 
 
Билялова С.Н. 
(Кокшетауский государственный университет им. Ш. Уалиханова) 
 
 
 
«Мы, народ Казахстана…» [1] — в этой фразе, открывающей нашу Конституцию, 
сосредоточена вся глубина исторической преемственности многих поколений, которые 
стремились  к  возрождению  государства,  построению  нового  справедливого  общества. 
Государство  —  это  не  только  территория,  единство  граждан,  институты  власти,  но  и 
Конституция,  сосредотачивающая  на  своих  страницах  опыт  предыдущих поколении  и 
надежды на лучшее будущее. В течение относительно короткого периода в суверенном 
Казахстане  ушли в историю два Основных Закона. Первый достался нам в наследство 

 
58 
от  советского  времени,  второй,  принятый  в  1993  году,  был  своеобразным 
компромиссом,  другого  определения  не  найти,  между  прошлым  и  будущим.  С  самого 
начала  было  понятно,  что  век  его  недолог.  Кардинальные  изменения  в  экономике, 
политике,  сознании  людей  осуществлялись  настолько  быстро,  что  стала  понятной 
необходимость принятия новой Конституции. 
Более  двухсот  лет  назад,  когда  закладывались  основы  современной  демократии, 
Т.  Джефферсон,  который  не  был  сторонником  частых  изменений  в  законах  и 
конституциях, писал, «что законы и человеческие институты должны идти рука об руку 
с  прогрессом  человеческого  разума»  [2].  Для  разработки  новой  Конституции  был 
задействован  весь  потенциал  отечественной  юридической  науки,  привлечены 
специалисты  всех  других  смежных  обществоведческих  отраслей,  эксперты-практики. 
Параллельно  велось  целенаправленное  изучение  конституций  других  государств.  И, 
наконец,  на  общенародном  референдуме  была  принята  Конституция,  двадцатилетие 
которой мы в этом году отмечаем. 
Хотелось  бы  подчеркнуть,  не  вызывающий  никаких  сомнений,  легитимный 
характер  действующей  ныне  Конституции.  Референдуму  предшествовало  широкое 
обсуждение проекта, в ходе которого граждане внесли около 30 тысяч предложений. 
Специально  созданный  экспертно-консультативный  совет  скрупулезно  изучил 
каждое  предложение,  1100  поправок  были  учтены  при  доработке  текста.  В 
соответствии  с  предложениями  граждан  из  99  статей  проекта  Конституции  55 
претерпели  существенные  изменения.  Почти  90  процентов  принявших  участие  в 
референдуме, а это свыше семи миллионов граждан, обладающих правом участвовать в 
нем,  высказалось  за  принятие  нового  Основного  Закона.  Таким  образом,  с  полным 
основанием  можно  сказать,  что  его  автором  является  народ  Казахстана.  Как  гласит 
казахская народная поговорка, «Коптiн аузы киелi» — «Уста народа священны» [3]. 
Реализованное народом суверенное право делает Конституцию неприкосновенной 
и  придает  ей  не  только  высшую  юридическую,  но  и  духовно-нравственную  силу, 
становясь  основой  воспитания  казахстанского  патриотизма.  Задачи  конституционного 
строительства  были  чрезвычайно  сложны,  многообразны  и  ответственны.  Во-первых, 
нужно  было  всемерно  укреплять  вновь  созданную  государственность,  всю  систему 
государственной  власти  и  управления.  Во-вторых,  решать  неотложные  проблемы 
кардинального  реформирования  экономики,  вывода  ее  из  глубочайшего  кризиса.  В-
третьих, 
выстраивать 
внешнюю 
политику. 
В-четвертых, 
обеспечивать 
внутриполитическую  стабильность.  И,  наконец,  нужно  было  решать  совокупность 
задач, связанных с утверждением общепринятых в цивилизованном мире прав и свобод 
граждан, развитием демократических институтов. Сейчас, по прошествии двадцати лет, 
можно определенно сказать, что все поставленные задачи  удалось реализовать. 
Народ  Казахстана,  проголосовав  за  Конституцию,  окончательно  закрепил 
объективно  сложившуюся  к  тому  времени  президентскую  форму  правления.  Этот 
выбор  не  случаен.  Он  обусловлен  предыдущей  историей  и  сегодняшними  реалиями, 
необходимостью  сильной  и  консолидированной  системы  власти,  не  подверженной 
никаким колебаниям, связанным с какими-либо социально-экономическими кризисами 
или разногласиями между различными ветвями власти. В рамках президентской формы 
правления  статус  главы  государства  позволяет  ему  находиться  “над  ситуацией”  и  в 
силу  этого  обеспечивать  в  условиях  Казахстана  согласованное  функционирование 
органов  государственной  власти,  создавать  наиболее  благоприятные  предпосылки  для 
успешного и необратимого реформирования общества. Кроме того, для полиэтничного 
и  многоконфессионального  общества,  в  котором  к  тому  же  происходит  сильная 
социальная  дифференциация,  жизненно  важно  наличие  в  лице  Президента  гаранта 
гражданского мира, общественной стабильности и межнационального согласия. Это же 

 
59 
является  эффективным  средством  повышения  ответственности  власти  перед 
учредившим  ее  народом.  Решение  такой  непростой  конституционной  задачи,  как 
разделение  государственной  власти на  законодательную,  исполнительную  и  судебную 
ветви,  является  очень  важным  политическим  показателем.  Создан  механизм, 
обеспечивающий,  с  одной  стороны,  их  тесное  сотрудничество,  а  с  другой  -  взаимное 
сдерживание, недопущение вмешательства в установленную Конституцией и законами 
компетенцию  друг  друга.  Важно  не  допустить,  чтобы  принцип  разделения  властей 
создал  другую  крайность  —  «разделенную  власть»,  что,  наоборот,  вызывало  бы 
обострение,  противостояние  ветвей  власти  и  противоборство  отдельных  личностей  во 
власти.  Аксиомой  стало  то,  что  источником  государственной  власти  является  единый 
народ Казахстана, поэтому по своей сути, целенаправленности действий власть должна 
быть сильной и слаженной во имя служения его интересам. Это соответствует мировым 
тенденциям.  Не  случайно  в  новейшей  мировой  практике  все  более  ощутимой 
становится  новая  модель  построения  властных  отношений.  Провозглашаемый  в  актах 
Совета 
Европы 
принцип 
субсидиарности 
означает 
взаимодополнение 
и 
взаимозаменяемость  властей  на  межгосударственном,  государственном,  региональном 
и локальном уровнях. Таковы, например, положения Хартии местного самоуправления 
и  проекта  Хартии  регионального  управления.  Поэтому  в  своем  государственном 
строительстве  мы  стремимся  создавать  механизмы,  отражающие  новые  концепции. 
Конституция 1995 года придала новый импульс экономическим реформам, обеспечила 
создание законодательной базы и законодательного поля деятельности Правительства, 
которые  соответствовали  и  соответствуют  требованиям  рыночных  отношений.  Так, 
Конституция  гарантирует  равную  защиту  как  государственной,  так  и  частной 
собственности. Исключительно важно для нашей страны конституционное закрепление 
возможности  отнесения  земли  в  частную  собственность.  Безо  всяких  преувеличений 
можно  сказать,  что  к  сегодняшнему  дню    удалось  достичь  довольно  неплохих 
результатов. Среди главных достижений — макроэкономическая стабилизация, полное 
подавление  инфляции,  создание  эффективной  финансово-кредитной  системы, 
нормализация 
отношений 
собственности, 
поэтапно 
и 
успешно 
проведенная 
приватизация. Особо можно отметить доверие инвесторов. Казахстан имеет на сегодня 
одни из лучших показателей по привлечению иностранного капитала в национальную 
экономику.  Начался  устойчивый  рост  промышленного  производства,  реанимируется 
сельское  хозяйство.  Настойчиво  и  планомерно  проводится  социальная  реформа. 
Сегодня  у  нас  есть  основания  сказать,  что  наша  Конституция  и  законы  не  просто 
работают  на  человека,  но  и  активизируют  его  творческую,  созидательную  энергию, 
стимулируют предпринимательскую инициативу. 
В 
новом 
Законе 
четко 
сформулированы 
и 
реально 
гарантированы 
конституционные  права  и  свободы  граждан.  Закрепление  в  Конституции  положения  о 
ценности  человека,  его  прав  и  свобод  обусловлено  стремлением  защитить  каждого 
гражданина. Это стремление является органичным для Казахстана, где, как известно, в 
ходе  так  называемой  добровольной  коллективизации  были  загублены  миллионы 
казахов,  расстреляны  и  репрессированы  многие  десятки  тысяч  людей  разных 
национальностей, депортированы в массовом порядке целые народы. 
Конституция  формулирует  сущность  и  содержание  конституционных  прав, 
свобод  и  обязанностей  граждан  в  соответствии  с  принципами  современной  рыночной 
экономики,  которые  ставят  возможности  удовлетворения  многообразных  интересов 
личности  в  зависимость  от  ее  конкретного  вклада  (результата)  в  процессе  своей 
трудовой деятельности. При этом государством гарантируется необходимый минимум 
бесплатных  социальных  услуг.  С  принятием  действующего  ныне  Основного  Закона  в 
Казахстане 
формируется 
качественно 
новое 
правовое 
пространство, 

 
60 
предусматривающее  все  условия  для  самореализации  граждан,  открывается  простор 
для дальнейшей демократизации общества. Экономическая свобода, идеологическое и 
политическое  многообразие,  равенство  всех  перед  законом  являются  основными 
приоритетами  правового  развития  Казахстана.  В  то  же  время  Конституция  объявляет 
недопустимыми злоупотребления демократическими институтами, запрещая действия, 
направленные  на  насильственное  изменение  конституционного  строя,  нарушение 
целостности  республики,  подрыв  безопасности  государства,  разжигание  социальной, 
расовой,  национальной,  религиозной,  сословной  и  родовой  розни.  В  этом  особенно 
проявляется  охранительная  функция  Основного  Закона,  направленная  на  обеспечение 
конституционной  законности,  стабильности  и  правопорядка  в  обществе.  Задачу 
государственных  органов  и  должностных  лиц  мы  видим  в  том,  чтобы  до  конца 
реализовать  мощный  социальный  потенциал,  заложенный  в  Конституции.  По-новому 
интерпретируется  действующей  Конституцией  известная  доктрина  Шарля-Луи 
Монтескье  о  разделении  властей,  придавая  этой  концепции  не  безусловный,  а 
ориентирующий характер. Выполняя единые функции государства, его органы должны 
взаимодействовать,  дополнять  друг  друга.  Нет  и  не  может  быть  монопольных  ветвей 
власти,  жесткого  их  разделения,  иначе  теряется  значение  сдержек  и  противовесов. 
Власть едина, есть лишь разделение функций и полномочий по ее осуществлению. 
Вопреки  досужим  рассуждениям  можно  со  всей  ответственностью  заявить,  что 
кажущаяся  «строгость»  нашей  Конституции,  позволяющая  выстраивать  четкую 
систему  государственного  управления,  никак  не  препятствует,  а,  наоборот,  поощряет 
развитие  демократических  институтов.  На  это  были  направлены  и  внесенные  в  1998 
году  поправки  в  Основной  Закон.  Это  можно  отнести  как  к  демократизации 
существующих  институтов  власти  -  расширение  полномочий  Парламента,  выборность 
некоторых категорий руководителей, в том числе региональных - так и к деятельности 
политических  партий  и  движений,  более  активному  включению  в  жизнь  страны 
общественных объединений граждан. 
Высший представительный орган, как и все ветви власти, подчинен Конституции, 
которая  устанавливает  и  регулирует  его  компетенцию  и  основы  законодательного 
процесса.  Многоступенчатость  и  строго  регламентированная  последовательность 
законодательных процедур являются дополнительной гарантией качества работы. Надо 
иметь  в  виду  и  то,  что  Парламент  с  четко  обозначенными  прерогативами  способен 
избавить политическую систему страны от нестабильности, которая нередко сотрясает 
парламентские  республики.  Другими  словами,  казахстанский  Парламент  стал  важным 
инструментом  социального  спокойствия  и  баланса  политических  сил.  Четкое 
определение  объемов  законодательной  компетенции  Парламента  создает  все 
предпосылки  для  более  эффективного  функционирования  законодательной  власти, 
повышает  действенность  и  качество  законотворческой  работы,  ставит  ее  на  строго 
конституционную  основу.  А  это,  в  свою  очередь,  укрепляет  режим  конституционной 
законности  в  стране.  Более  того,  основные  кадровые  вопросы  о  назначении 
председателя  Национального  банка,  Генерального  прокурора,  председателя  КНБ, 
председателя  и  судей  Верховного  суда,  председателя  и  членов  Центральной 
избирательной  комиссии,  а  также  большинства  состава  Конституционного  совета  не 
могут  быть  решены  никем  без  веского,  решающего  слова  Парламента  или  его  палат. 
Таким  образом,  конституционные  полномочия  Парламента  Казахстана  в  современных 
условиях  весьма  внушительны.  В  отличие  от  ранее  действовавшей,  Конституция  1995 
года  ввела  новые  институты  и  нормы.  Речь  идет  об  учреждении  двухпалатной 
структуры  Парламента,  Конституционного  совета,  определении  иерархии  источников 
действующего  права,  создании  единой  системы  судов,  нового  порядка  их 
формирования, обеспечивающего независимость судебной ветви власти. 

 
61 
Процесс формирования правового государства  только набирает силу, поэтому не 
менее  важной  задачей  для  нас  является  обеспечение  эффективности  правовой,  в  том 
числе 
судебной 
системы. 
Более 
того, 
эти 
процессы 
взаимосвязаны 
и 
взаимообусловлены. 
Без  эффективной  экономики,  совершенной  правовой  базы  не  может  быть 
справедливого  и  честного  суда.  В  свою  очередь,  экономику  можно  поднять,  только 
установив 
рыночный 
правовой 
режим 
и 
утвердив 
жесткое 
исполнение 
государственным аппаратом, всеми гражданами и юридическими лицами Конституции 
и законов. 
Без трепетного отношения к закону, без возвышения права и суда в Казахстане не 
будет эффективной экономики. В этой работе важно все: создать адекватную правовую 
базу;  утвердить  на  вершине  юридической  пирамиды  суд,  стоящий  на  страже 
Конституции,  защиты  прав  и  законных  интересов  физических  и  юридических  лиц;  а 
также  сформировать  качественную  судебную  систему,  которая  подчиняется  только 
закону,  где  быстро  и  неукоснительно  исполняются  судебные  решения,  действуют 
только компетентные и добросовестные работники. 
Считаю, что защищать гражданина в правовом государстве должен не президент, 
не  руководитель  региона  -  аким  и  не  министр,  а  суд.  Вся  судебная  и 
правоохранительная  система  должна  исполнять  свою  главную  цель  —  обеспечение  и 
защиту  конституционных  прав  и  свобод  граждан.  Прошедшие  двадцать  лет  действия 
Конституции  наглядно  доказывают  состоятельность,  устойчивость,  рыночную  и 
демократическую сущность основных положений Главного Закона страны. 
Сохраняя  объективность  и  критически  подходя  к  итогам  деятельности  за  это 
время,  надо  сказать,  что  огромный  созидательный  потенциал,  заложенный  в 
Конституции,  еще  задействован  слабо.  К  сожалению,  многие  государственные  органы 
и  должностные  лица,  в  том  числе  суды  и  правоохранительные  органы,  до  сих  пор  не 
сделали всего необходимого для уяснения сути Конституции, а главное - исполнения ее 
положений всеми гражданами. 
Процесс  государственного  строительства  непрерывен,  он  будет  продолжаться 
столько,  сколько  будет  существовать  государство.  Возможно,  жизнь  потребует  от  нас 
внесения  каких-то  корректив,  в  том  числе  конституционных.  Но  твердо  ясно  одно  -  в 
основе  действующая  ныне  Конституция  Республики  Казахстан  за  истекшие  двадцать 
лет доказала свою состоятельность и эффективность, ее главные положения актуальны 
и по сей день. 
Основной Закон страны будет для нас и впредь основополагающим документом, 
регламентирующим  наше  продвижение  к  высоким  целям  -  построению  независимого, 
экономически  развитого,  интегрированного  в  мировое  сообщество  государства,  в 
котором обеспечена благополучная и достойная жизнь его граждан. 
 
 

жүктеу/скачать 2,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: