Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

 
 
61 
includes a surprised face, a smile, a nervous movement or a smoke above the fire of Indians, 
as well. Communication is also advertising the colour of the president's suit, flags, posters or a 
whistle  of  a  boy  under  the  window  of  his  sweetheart.  The  world  around  us  is  the  world  of 
communication  in  various  spheres.  And  only  at  language  lessons  the  only  means  of 
communication  are  textbooks  and  the  lecturing  teacher.  In  the  classroom,  the  teacher  is  the 
source of information. And this communication is under control rather than free. In this case, 
the  purpose  of  a  teacher  is  to  transform  the  communication  with  students  to  a  pleasant, 
attractive and emotional lesson. 
Real communication is always informative, unpredictable and unexpected. If the teacher 
is  always  informative,  interesting  and  unexpected,  then  even  before  the  beginning  if  the 
lesson students will be disposed for a good lesson. But if the previous lesson is just the same 
as the next one, students will be bored with it before the lesson starts. 
Communication is  so  important  we will do it at  any  price,  even at  the  cost  of looking 
foolish, unfunny or worse. Oral communication is a part of daily life. You speak to someone. 
You  express  opinions.  You  offer  information.  You  ask  questions.  You  may  even  try  to 
persuade someone to accept your point of view or do something. How well you verbalize your 
thoughts  and  ideas  determines  the  impression  you  make  on  people  and  ultimately,  how 
successful you are in life.  
And we should learn to organize and present our ideas logically and convincingly and in 
doing so, develop the self-confidence that will enable us to handle any speaking situation with 
ease. There are so many programs designed to help us develop public speaking skills. I was a 
participant in the program that is called “Speechcraft”. We learnt  and practiced speaking and 
evaluation skills from the experienced speakers. Each of the Speechcraft meetings consist of 
three main segments: Table Topics, Prepared Speeches and evaluations. Each project plays an 
important role in the development of our speaking skills. 
Table topics give us a chance to learn how to think on our feet. Prepared speeches teach 
us  to  master  specific  speaking  objectives.  And  evaluations  help  us  to  improve  our  listening 
skills  and  to  be  supportive  in  our  feedback  and  recommendations.  The  ability  to  think  and 
speak  on  your  feet  is  an  important  skill  that  is  invaluable  in  our  everyday  life.  That’s  why 
“Table  Topics”  was  developed.  Table  Topics  provides  you  the  opportunity  to  practice 
impromptu  speaking-thinking  and  speaking  on  your  feet.  You  learn  how  to  present  your 
thoughts  in  a  clear,  organized  manner  with  a  minimum  of  preparation.  The  Table  Topics 
portion of the Speechcraft meeting is conducted by the Topic master. Topic master’s task is to 
give topics for speaking without advance preparation.  
The  goal  of  table  topics  is  to  give  opportunity  for  each  member  to  speak.  Prepared 
Speeches  are  the  main  part  of  the  Speechcraft  Meeting.  During  this  program  Speakers  will 
present three to six speeches based on the project guidelines in the handbook. Each project is 
a  highly  compressed  summary  of  communication  principles.  It  is  important  for  you  to  read 
and  consider  each  project  carefully  before  you  prepare  your  speech.  Be  sure  to  bring  the 
manual to the meeting when you present your speech, so your evaluator may write comments 
in it. 
Most of the projects call for three-to five minute talks. This will give you adequate time 
to develop your topic while keeping the meeting within a reasonable time frame. By learning 
to  effectively  present  a  short  talk,  you  will  be  able  to  present  longer  talks  as  well.  Good 
speech and good writing have much in common, each has a different ephasis. Oral language 
should be immediately understandable to the ear without the necessity for contemplation and 
reflection which written language allows. 
In  order  to  give  your  audience  the  best  chance  to  understand  your  speech,  you  must 
construct  it  in  on  oral  style.  There  are  three  qualities  of  oral  language  that  will  help  your 
listeners stay with you. The first quality of oral language is clarity. Speakers are clearest when 

 
 
62 
short and simple sentences are used with frequent interruptions of your sequence of ideas for 
explanations and summaries. Spoken language is much less formal than written language and 
tends to be repetitions. And we shouldn’t be afraid to use parallel constructions or repeated 
phrases to make our ideas clear. 
The  second  quality  is  appropriateness.  Unlike  a  writer,  who  can  only  guess    who  the 
readers  will  be  you  have  the  advantage  of  a  real  audience  in  front  of  you.  The  key  to 
appropriate language is to use words and ideas that place you and the audience at a common 
vantage point so they will identify with you. 
The  third  quality  of  oral  language  is  vividness.  Use  words  that  are  alive-words 
conveying  mental  images  that  will  stick  in  the  minds  if  your  listeners.  The  more  examples, 
stories, words pictures, action words, and words of feelings that you use the more vivid  your 
talk will be and the more effective you will communicate. A speech full of colorful examples 
and metaphors will make a richer impression on the listeners. We should  represent the ideas 
we  want  to  discuss.  And  it  is  important  to  spend  some  time  thinking  about  the  relationship 
between  the  words  we  use  and  the  ideas  we  want  to  express.  We  should  know  how  to  use 
right words in speaking. It will also help us choose them carefully to express exactly what we 
mean. And it will also help us to avoid common mistakes in word use. 
Sometimes  it  is  difficult  to  find  right  words  to  communicate  our  meaning  to  other 
people. This is the basic problem of word use. We think in words and we speak in words, but 
the two vocabularies are quite different. It is the transition from one set of words to the other 
that causes the difficulties in communication. We need to translate our thoughts and  feelings 
into a spoken language that others can understand. 
A most effective way to communicate your sincerity is to put your whole body into the 
talk. And body-language is the part of our speech. We should know how to us gestures, facial 
expressions,  and  other  body  movements  to  illustrate  and  emphasize  parts  of  our  speech. 
Knowing these techniques, we can understand the principles of timing, accuracy, and proper 
magnitude in our body gestures. 
As a speaker, your business is selling ideas; and as anyone in sales will tell you, success 
comes only when you carefully organize your approach. 
As a seller of ideas, you must always speak from your audience’s point of view. They 
will be motivated only by what they want, not what you want. As you organize your talk think 
in  these  terms.  Analyze  what  it  will  take  to    motivate  your  audience  to  agree  with  you, 
understand  you  or  take  action  on  your  behalf.  Then  develop  your  ideas  so  they  supply  that 
motivation. Depending on your topic and the nature of your audience you may have an easy 
or  difficult  job  of  selling  to  do.  In  either  case  good  organization  is  the  key  to  success.  It  is 
necessary to build a speech outline when you organize your speech. Effective speech outline 
consists of an opening, body and conclusion.  
The opening of your speech is designed to catch immediate attention. It must arouse the 
audience’s interest in your topic. 
Examples of a good opening are: 
A startling question or a challenging statement. 
An appropriate quotation, illustration, or story. 
A display of some appropriate object or picture. 
An attention-getting generalization that ties n with your subject. 
The body of your speech contains the factual support for your purpose. The amount of 
information you can include in the body of your speech will be limited by the amount of time 
available to you, but you will generally want to include: 
A statement of facts 
Proof of your presentation 
A refutation of contrary views. 

 
 
63 
The conclusion of your speech is the climax, the destination at which you hope to leave 
your  audience.  This  is  where  your  speech  should  produce  results.  Your  conclusion  should 
always tie in with your opening and should leave no doubt about what you want the audience 
to do with the information you have given them. Finish forcefully and confidently. A weak, 
inconclusive or apologetic closing can kill even the best speech. 
Examples of a good closing are: 
A summary of the points you have made and the conclusions to be drawn from them. 
A specific appeal for action. 
A story, quotation or illustration that emphasizes the point you are making. 
The next important part of this Speeccraft program is feedback. Feedback lets you know 
how you are doing, if  you are progressing in  your efforts to learn speaking skills and where 
improvements are needed. After every speech you present another Speechcraft participant will 
give you immediate feedback called an “evaluation”. Your evaluator will give you a personal 
reaction  to  your  presentation.  This  evaluation  has  one  purpose:  to  help  you  become  a  more 
effective  speaker.  Before  the  preparation  of  your  speech,  you  should  know  how  to  organize 
your  speech.  Organization  is  really  nothing  more  than  clear  thinking,  a  way  for  you  to  put 
your ideas together in an orderly manner. 
I  think  such  a  kind  of  meetings  will  help  for  students  to  develop  their  spoken  foreign 
language. These meetings will help them to have good communication skills. 
Having  analyzed  the  chosen  problem  we  have  come  to  the  following  conclusion: 
Communicative  approach  effectively  influences  on  the  teaching    foreign  language. 
Communicative system must take account of the following features:  
- Social interaction.  
- Unexpected moments in forms of perception and addressing.  
- Creativity in forms of perception and addressing.  
- Reasons for perception and addressing.  
-  Personal  and  social  elements  of  speech  production  including  both  emotion  and 
information.  
-  Success  in  communication.  The  communicative  characteristics  of  a  language  are 
directly  connected  with  the  forms,  and  such  language  norms  reflect  amount  of  people  for 
whom such norms are standard norms.  
Standard norms of English denote such language which we hear on TV, in the street, but 
not the language which was used by great writes for example in the XlXth century. The first 
language type can be called strategic language and it is the aim of studies. Languages studies 
must  always  be  defined  by  the  strategic  communicative  aims.  Thus,  communicative 
methodology is to pay attention to the strategic language, active and affective. This does not 
mean  that  communicative  methodology  restricts  language  to  the  minimum  of  necessary 
phrases and does not pay attention to the aesthetic beauty of the language, its peculiarities and 
variety  of  forms.  On  the  contrary,  expending  the  strategic  language,  a  person  acquires  not 
only the minimal colloquial categories, but picturesque elements, as well. The sociolinguistic 
language aspect is more powerful than the academic aspect because those who use language 
for communication improve themselves in language forms. 
Mutual  relations  between  the  teacher  and  students  have  always  been  in  the  spotlight. 
The communicative system revises the role of the teacher in class and the main principles of 
mutual  relations  between  the  teacher  and  students.  The  teacher  is  to  be  a  counselor,  a 
professional  adviser  to  whom  students  can  appeal  with  questions.  Even  in  the  most 
democratic countries, a school still remains, to put it harshly, the microcosm of a totalitarian 
system. In a communicative class, discipline and order is not achieved by instructions which 
are posted in a hall. It is done by understanding that studying is an aim worth of pursuit and 
perseverance in itself.  

 
 
64 
Disturbance of discipline most frequently occurs in classes where teaching is carried out 
only  by  the  frontal  method  when  the  student's  personality  has  no  significance  in  the  whole 
mass,  and  this  mass  must  comply  with  the  criteria  of  the  given  materials.  Students  cannot 
identify themselves in this mass and loose any interest in studying.  
The  communicative  system  gives  a  chance  to  a  student  to  express  himself  in  a  group 
which is  composed of students  with  similar background.  In a  communicative class there are 
also  examinations  and  tests,  including  the  explanation  of  material  by  a  teacher,  calling  the 
parents,  or  bad  mark  to  students.  However,  everything  is  based  on  new  pedagogical 
principles. Out of the many approaches and methodologies available to the language teacher, 
the Communicative Approach has  proven one of the most successful  in  providing  confident 
learners who are able to make themselves effectively understood in the shortest possible time. 
It  is  therefore  the  teacher's  responsibility  to  create  situations  which  are  likely  to  promote 
communication, and provide an authentic background for language learning.  
The  Communicative  Approach  initially  prioritizes  communicative  competence  over 
accurate  grammar.  Grammar  is  hidden  within  the  body  of  a  lesson  and  highlighted  and 
focused upon once the context has been set. Let your pupils communicate first - build on their 
accuracy after. For example, do not start by frightening  your adult students off with “Today 
we are going to learn about the Present Perfect Simple”, instead authentisize your lesson with 
“Today  we  are  going  to  learn  how  to  do  a  job  interview  in  English”.    It  is  important  to 
remember  that  as  individuals  most  of  us  do  not  learn  a  language  in  order  to  communicate. 
First we try to communicate, and in doing so, we learn! 
 
 
 
Literature: 
1.
 
Speechcrafter’s  Handbook  (Toastmasters  International)  The  magazine  “Toastmaster”  Communicate 
(David Paul) 
2.
 
Das,  B.  K.  (Ed.)  (1984).  "Communicative  language  teaching."  Selected  papers  from  the  RELC 
seminar (Singapore). "Anthology Series 14."  
3.
 
Littlewood,  W.  T.  (1983).  "Communicative  approach  to  language  teaching  methodology  (CLCS 
Occasional  Paper  No.  7)."  Dublin:  Dublin  University,  Trinity  College,  Centre  for  Language  and 
Communication Studies.  
4.
 
Pattison, P. (1987). "The communicative approach and classroom realities."  
5.
 
Riley,  P.  (1982).  "Topics  in  communicative  methodology:  Including  a  preliminary  and  selective  
bibliography on the communicative approach."  
 
 
 
ӘОЖ 82.08 (5Қаз) 
 
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҒҰМЫРНАМАСЫ 
(мұрағат деректері негізінде)  
 
Байнабаева Ж. 
(Тараз мемлекеттік педагогикалық институты) 
 
 
 
XX  ғасырдың  басында  қазақ  халқы  аса  ірі  қоғамдық-саяси  өзгерістермен  қатар 
ауқымды  рухани  жаңғыруларды  да  бастан  кешті.  Ұлттық  мәдениет  пен  әдебиеттің, 
білім  мен  ғылымның  туын  көтерген,  жұртшылықтың  санасына  демократиялық  ойлар 
сіңіріп,  алға  жетелеуге  ұмтылған  зиялы  топ  қалыптасты.  Халықтың  зердесіне  сәуле 

 
 
65 
түсіріп,  санасын  оятқан  осы  топтың  рухани  көсемі  -  Ахмет  Байтұрсынұлы  еді.  Қазақ 
әдебиеті  мен  әдебиеттану  ғылымының,  тіл  білімінің  атасы,  ұлы  түрлендіруші-
реформаторы атанған ол өзінің алдындағы Шоқан, ЬІбырай, Абайлардың ағартушылық, 
демократтық  бағыттарын  жалғастыра  отырып,  өз  заманындағы  тұтас  бір  зиялы 
қауымның төлбасы болды.  
Қазіргі  таңда  кезінде  репрессияға  ұшырап,  мерт  болған  боздақтар  қайта  тірілді, 
сөнген  жанып,  жоғалған  табылды.  Алыптар  қайта  оралды.  Тұтас  буынның  төлбасы, 
кешегі  Абай,  Ыбырай,  Шоқан  салған  ағартушылық,  демократтық  бағытты  ілгері 
жалғастырушы  ірі  ғалым-тілші,  әдебиет  зерттеуші,  түрколог,  дарынды  ақын-
аудармашы  Ахмет  Байтұрсынов  қалыптасқан  дәстүрлі  құжаттар  бойынша  айтқанда, 
қазіргі  Қостанай  облысы,  Торғай  атырабындағы,  Сартүбек  деген  жерде  ел  арасында 
беделді,  қайратты  кісі  Шошақұлы  Байтұрсын  шаңырағында  1873  жылы  18  қаңтарда 
дүниеге келген [1]. 
Қалың қазақ ортасы, қаймағы бұзылмаған сахара тұрмысы табиғатынан дарынды 
туған баланың сезім дүниесін, ой әлемін тербеп толқытады. Әділетсіз өмірдің улы зары 
бала  жүрегін  он  үшінде  жаралайды.  Әкесі  Байтұрсын  мен  оның  інісі  Ақтас  қорлық-
зорлыққа  шыдамай,  1885  жылы  12  қазанда  ояз  начальнигі  Яковлевтің  басын  жарып 
жібереді. Мұның арты – дүние-мүлікті тартып алу, түрме, абақты, Сібірге 15 жылға жер 
аударылумен  жалғасады.  Табиғатынан  аса  дарынды  туған  талапты  бала  Ахмет  1882-
1884  жылдары  әуелі  көзіқарақты  адамдардан  өз  үйінде  хат  танып,  артынан  жақын 
жердегі ауыл мектебінен сауат ашады да, 1886-1891 жылдары Торғай қаласындағы екі 
сыныптық  орысша-қазақша  училищеде,  1891-1895  жылдары  Орынбордағы  мұғалімдік 
мектепте  оқып,  білім  алады.  1895  жылдың  1  маусымынан  бастап  мұғалім  болады: 
Ақтөбе,  Қостанай,  Қарқаралы  атырабында  бала  оқытады,  өмір,  тіршілік  күресіне 
араласады,  әділет  үшін  күреседі,  жуандарға,  байларға  қарсылық  білдіреді,  патшаның 
отаршылдық саясатын айыптайды. Кейін екі сыныптық мектептерде ұстаз бола жүріп, 
1901  жылдан  бастап  қолы  бос  кездерде  өзі  ізденіп,  сан  алуан  кітаптар  оқиды, 
әдебиетпен  айналысады,  оқу  құралдарын  жинайды.  Ел  ішінде  оқыған,  еркін  мінезді 
батыл ойшылдың бедел-атағы өсе бастайды. Полиция тыңшыларының жаласымен күйе 
жағылып,  губернатор  Тройницкий  жарлығы  бойынша  Қарқаралыдағы  екі  сыныптық 
училищінің  меңгерушісі  Ахмет  1909  жылы  1  шілде  күні  Семей  абақтысына  алынып, 
сотсыз,  үкімсіз,  нақақтан  нақақ  8  ай  бойы  азап-қорлық  көріп,  торығады,  қиналып 
ширайды,  күреске  белді  бекем  буады.  Бостандық  аңсаған,  күреске  шақырған  өлеңдер 
жазады.  Ақыры  Қазақстанда  тұру  құқынан  айырылғандықтан,  1910  жылы  21  ақпанда 
түрмеден  шығып,  наурыз  айында  Орынбор  қаласына  келеді.  Бұдан  кейін  Ахмет 
Байтұрсынов өміріндегі ең күрделі, қызықты, қажырлы кезеңдер басталып кетеді. 1913-
1918 жылдар арасында "Қазақ” газетінде редактор болып, орасан зор әлеуметтік-тарихи 
қызмет  атқарады,  халық  өмірінің  сан-алуан  көкейкесті  мәселелерін  көтереді,  елді 
прогреске, өнер-білімге үндейді [2]. 
Тек  тәуелсіз  Қазақстан  жағдайында  ғана  ақынның  шығармалары  жарық  көрді, 
мұралары  зерттеле  бастады.  1988  жылы  ақталғаннан  кейін  А.Байтұрсынұлы 
шығармаларының  жинағы  (1989),  "Ақ  жол"  кітабы  (1991)  жарық  көрді. 
Шығармашылық  мұрасы.  Ірі  қоғам  қайраткері  Ахмет  Байтұрсынұлының  артында  аса 
мол  әдеби,  ғылыми  еңбектер  қалды.  Ол  өз  заманында  әрі  ақын,  әрі  аудармашы,  әрі 
ғалым  ретінде  танылды.  Ахметтің  1909  жылы  Петербург  қаласында  "Қырық  мысал" 
деген атпен жарық көрген алғашқы кітабына негізінен орыс мысалшысы И.Крыловтан 
аударған  аударма  мысалдар  жинақталды.  Бұрын  мысал  арқылы  тұспалдап  айтылған 
ойларын  Ахмет  1911  жылы  Орынбор  қаласында  шыққан  "Маса"  атты  өлеңдер 
жинағында  өз  сөзімен  ашықтан-ашық  жария  етті.  Бұл  жылдары  ол  қазақ  тілі  мен 
әдебиетінің  әр  түрлі  мәселелеріне  арнап  көптеген  мақалалар  жазып,  баспа  беттерінде 

 
 
66 
жариялады. Әсіресе 1913 жылы жазылып, "Қазақ" газетінде жарияланған "Қазақтың бас 
ақыны"  атты  мақаласы  Ахметті  білікті  әдебиеттанушы  ғалым  ретінде  танытты.  Бұл 
мақала  ұлы  Абайдың  ұлттық  әдебиеттің  тарихынан  алатын  орнын  айқындауға,  ақын 
шығармашылығына  баға  беруге  арналған  тұңғыш  ғылыми  зерттеу  еңбегі  еді. 
Әдебиетші  Ахмет  Байтұрсынов  мұрасының  маңызды  бір  саласы  –  оның  ел  аузынан 
жинап,  жүйелеп,  баспа  бетінде  жариялаған  ауыз  әдебиеті  нұсқалары.  Атап  айтқанда, 
Ахмет  жинаған  фольклорлық  үлгілер  негізінде  Мәскеу  қаласында  1923  жылы  "Ер 
Сайын"  жыры,  1926  жылы  "23  жоқтау"  кітаптары  жарық  көрді.  Ахмет  Байтұрсынұлы 
қазақ  тілінің  ұлы  түрлендіруші-реформаторы,  теоретигі  әрі  қазақ  тілі  білімі  саласына 
орасан  зор  еңбек  сіңірген  көрнекті  ғалым  болды.  Ол  араб  әріптерінің  негізінде  төте 
жазу  үлгісін,  яғни  қазақтың  төл  әліпбиін  жасады.  Өзінің  "Оқу  құралы"  (1912),  "Тіл 
құралы"  (1914),  "Әліпби"  (1924),  "Жаңа  әліпби"  (1926)  тәрізді  кітаптарында  қазақ 
тілінің  ғылыми,  теориялық  және  әдістемелік  мәселелерін  кеңінен  талдап  берді.  Қазақ 
тіл білімінде терминдер жүйесін қалыптастырды.  
Қазақ  тілі  грамматикасындағы  ұғымдар  мен  категорияларға  жаңаша  әрі  дәл 
анықтамалар  берді.  "Әдебиет  танытқыш"  кітабы.  Ахмет  Байтұрсынұлы  –  қазақ 
ғалымдарының  ішінен  шыққан  тұңғыш  әдебиет  теоретигі.  Оның  әдебиетші  ғалым-
теоретик ретінде тұлғасын айқындаған басты еңбегі – "Әдебиет танытқыш". Еңбек 1926 
жылы  Ташкент  қаласында  басылып  шыққан.  Бұл  кітабында  ғалым  алғаш  рет  қазақ 
әдебиетінің  теориялық,  методологиялық  мәселелерін  негіздеп  берді.  Әдебиеттану 
ғылымындағы  басты  ұғымдар  мен  терминдер  жүйесін  жасады.  "Әдебиет  танытқыш" 
кітабы  екі  бөлімнен  тұрады.  Бірінші  бөлімде  көркем  әдебиеттің  бейнелеу  құралдары 
мен  әдіс-тәсілдері  талданса,  екінші  бөлімде  әдеби  жанр  түрлері  сөз  болады.  Тұтастай 
алғанда, Ахмет Байтұрсынов өнер атаулыны екі топқа бөледі. Оның бірі – тірнек өнері, 
екіншісі  –  көрнек  өнері.  Көрнек  өнеріне  ғалым  сәулет  (архитектура)  өнерін,  сымбат 
(скульптура) өнерін, кескін (живопись) өнерін, әуен (музыка) өнерін және сөз (әдебиет) 
өнерін  жатқызады.  "Өнердің  ең  алды  –  сөз  өнері  саналады.  "Өнер  алды  –  қызыл  тіл" 
деген қазақ мақалы бар. Мұны қазақ сөз баққан, сөз күйттеген халық болып, сөз қадірін 
білгендіктен  айтқан  [2].  Алдыңғы  өнердің  бәрінің  де  қызметін  шама  қадарынша  сөз 
өнері  атқара  алады,  қандай  сәулетті  сарай  болсын,  қандай  сымбатты  әрі  кескінді 
суреттер  болсын,  қандай  ән-күй  болсын,  сөзбен  сөйлеп  суреттеуге,  көрсетуге, 
таныстыруға  болады. Бұл  өзге  өнердің  қолынан  келмейді"  деп  жазады  Ахмет 
Байтұрсынұлы.  Әдебиеттің  көркем  бейнелеу  құралдары,  жанрлары  жөнінде  талдау 
жасай келіп, А.Байтұрсынов олардың, әрқайсысына әлемдік әдебиеттану ғылымындағы 
атауларға  сәйкес  дәлме-дәл  қазақша  балама  атаулар  береді.  Бүгінгі  қазақ  әдебиеттану 
ғылымында  қолданылып  жүрген  ұғымдар  мен  категориялардың  атауларын  термин 
дәрежесіне  көтеріп,  қолданысқа  енгізген  Ахмет  Байтұрсынұлы  дейтініміз  сондықтан. 
Әдебиеттің  жанрларын  айқындау,  тарихи  кезеңдерге,  бөліп  қарастыру  мәселесінде  де 
бұл  еңбекте  көптеген  тұжырымды  ойлар  айтылады.  Бұлардың  кай-қайсысы  да  қазақ 
әдебиеттану ғылымындағы жаңалық болатын. Сонымен қатар, "Әдебиет  танытқышта" 
Ахмет  Байтұрсынұлы  аса  бай  фольклорлық  материалды  пайдаланды.  Теориялық 
қисындарды  қазақ  ауыз  әдебиетінен  және  баспасөз  беттеріндегі  қазақ  ақын-
жазушыларының  шығармаларынан  алынған  мысалдар  арқылы  бекітіп  отырды.  Ахмет 
Байтұрсынұлының  шығармалары  Қалайда  халықты  ояту,  оның  санасына,  жүрегіне, 
сезіміне  әсер  ету  жолдарын  іздеген  ақын  айналып  келгенде,  ұлы  Абай  тапқан  соқпақ, 
орыс  әдебиеті  үлгілерін  пайдалану,  аударма  жасау  дәстүріне  мойынсынады.  Бұрынғы 
ескі-ертегі, химия үлгілері емес, енді жаңа өлеңдік форма мысал арқылы, көшпелі елдің 
жақсы  білетін  стихиясы  –  жан-жануар  өмірінен  алынған  шығармалар  арқылы 
әлеуметтік  ойға  ықпал  ету  мақсатымен  Иван  Андреевич  Крылов  туындыларын 
аударып,  “Қырық  мысал”  деген  атпен  1909  жылы  Петербургтен  бастырып  шығарды. 

 
 
67 
Бір  жағынан  қызықты  форма,  екінші  жағынан  ұғымды  идея,  үшінші  жағынан,  қазақ 
тұрмысына  ет-жақын  суреттер  ұласа  келіп,  бұл  өлеңдерді  халықтың  төл  дүниесіндей 
етіп жіберді [4].  
Аудармашы негізгі түпнұсқа тексіне орайластырып, көркем ойға ой, суретке сурет 
қосып,  пікірді  ұштап,  жаңа  сарын  -  әуез  қосып  отырады.  “Қартайған  арыстан” 
мысалына:  Бақ  қонса,  сыйлар  алаш  ағайын  да,  Келе  алмас  жаман  батып  маңайыңа. 
Басыңның бақыт құсы ұшқан күні Құл-құтан басынады, малайың да, — деген жалғасты 
түйін  жасайды.  Бірнеше  кісі  тіл  таба  алмай,  берекесі  кетіп,  өртке  шалдығып,  үлестен 
құр  қалады.  Осы  “Үлес”  өлеңінің  түйінінде  ақын  өз  позициясын  ашық  көрсетіп: 
Ойласақ  оқиға  емес  болмайтұғын,  Ел  қайда  өзін  жаудан  қорғайтұғын.  Қазіргі 
пайдасына  бәрі  жетік,  Адам  аз  алдын  қарап  болжайтұғын.  Аңдыған  бірін-бірі  жаудан 
жаман Байқасақ ел белгісі оңбайтұғын. Бұл белгі табылып жүр біздің жұрттан Таласып 
бір-бірінің жүзін жыртқан. Алданып арқадағы дау-шарына Кәтерден кәпері жоқ, келер 
сырттан,  —  деп  терең  маңызы  бар  әлеуметтік  ой  толғайды.  Мысал  жанрының  қазақ 
әдебиетіне  бойлап  ену  құбылысы  әлемдік  көркемдік  дәстүрлердің  типологиялық 
ұқсастығын көрсетеді.  “Дала  уалаяты” газетінде 1894 жылы 14 тамызда И.Крыловтың 
“Инелік  пен  құмырсқа”  (аударған  А.Құрманбаев)  мысалының  жариялануы  –  қазақ 
әдебиеті үшін жаңа бір арнаның басы еді. Крыловтан Абай – 14, Спандияр Көбеев – 37, 
Бекет Өтетілеуов – 12 мысал аударған. Бір мысалдың бірнеше рет аударылғаны да бар. 
Мәселен:  “Аққу,  шортан  һәм  шаян”,  “Ат  пен  есек”,  “Қасқыр  мен  тырна”,  “Шал  мен 
ажал  (өлім)”,  “Айна  мен  маймыл”,  “Маймыл  мен  көзілдірік”  мысалдарын  Ахмет 
Байтұрсынов та, Спандияр Көбеев те аударған. “Ала қойлар”, “Есек пен қамыс (шілік)”, 
“Бақа  мен  өгіз”  мысалдарының  Абай  нұсқасы  да,  Ахмет  нұсқасы  да  бар.  Абай 
аудармалары Крылов түпнұсқасымен көбіне-көп дәлме-дәл келеді, Спандияр Көбеев 8 
мысалды қарасөзбен баяндаған [5].  
Өз уақытының аласапыран құбылыстарын бағалау, болашақ алыс өрістерді көруге 
келгенде  жас  Мұхтар  Әуезов  даналығына  таң  қалмасқа  болмайды.  Алмағайып 
ағыстарға  малтығып,  қалың  тұманда  адаспай,  Ахмет  Байтұрсыновтың  тарихтағы 
орнына қатысты дәл бүгінгі күнмен үндес, орайлас пікір-тұжырымды жігіт-желең, 25-
26-лардағы балғын ойшыл қалай тауып айтты екен деп таң қаласың: "Ақаң ашқан қазақ 
мектебі,  Ақаң  түрлеген  ана  тілі,  Ақаң  салған  әдебиеттегі  елшілдік  ұраны,  "Қырық 
мысал”,  "Маса”  еңбегі,  "Қазақ”  газетінің  1916  жылдағы  қан  жылаған  қазақ  баласына 
істелген  еңбегі,  өнер-білім,  саясат  жолындағы  қажымаған  қайраты  біз  ұмытқанда  да 
тарих  ұмытпайтын  істер  болатын.  Оны  жұрттың  бәрі  де  біледі.  Бұның  шындығына 
ешкім дауласпайды”. ("Ақжол”, 1923, 4 ақпан), – деп жазады ол [6]. 
Ахмет  Байтұрсыновтың  тарихтағы  орнын,  оның  әлеуметтік-қоғамдық  істерін, 
дүниетанымдағы ерекшеліктерін өз кезінде дұрыс көрсетіп, әділін айтқан адамның бірі 
–  Сәкен  Сейфуллин.  Ол  "Еңбекші  қазақ”  газетіне  (1923  жыл,  30  қаңтар)  "Ахмет 
Байтұрсынұлы  елуге  толды”  деген  арнаулы  мақала  жазып,  онда  былай  дейді: 
"А.Байтұрсынұлы  қарапайым  кісі  емес,  оқыған  кісі.  Оқығандардың  арасынан  шыққан 
өз  заманында  патша  арам  қулықты  атарман-шабармандарының  қорлығына,  мазағына 
түскен  халықтың  намысын  жыртып,  дауысын  шығарған  кісі.  Өзге  оқыған  мырзалар 
шен іздеп жүргенде қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт 
намысын  жыртып,  ұлттың  арын  жоқтаған  патша  заманында  жалғыз-ақ  Ахмет  еді. 
Қазақтың  ол  уақыттағы  кейбір  оқығандары  уез,  губернатор,  соттарға  күшін  сатып, 
тілмаш болып, кейбір оқығандары арларын сатып ұлықтық істеп жүргенде, Ахмет қазақ 
ұлтына жанын аямай қызметтерін қылды”. "Қырық мысал”, "Маса” кітаптарын, "Қазақ” 
газетіне  редакторлық  еткен  еңбектерін,  Алаш  кезеңін,  артынан  компартияға  кіргенін 
түгел  шолып  айта  келіп,  мынандай  түйін  түйеді:  "Қалай  болса  да  жазушы  аз  ғана, 
әдебиеті  нашар  қазақ  жырларына  оқу  һәм  тіл  құралдарымен  қылған  қызметі  таудай... 
Елуге келген Ақаңды шын көңілден құттықтап, өмірінің ұзақ болуын тілеймін” [7]. 

 
 
68 
Түркістан республикасы Орталық атқару комитеті мен Түркістан Орталық партия 
комитетінің газеті "Ақжол” 1923 жылғы 4 ақпанында шыққан 270-санында: "Қазақтың 
дыбысына,  сөзіне  арнап  әліппе  мен  әріп,  тіл  һәм  оқу  құралдарын  шығарып,  қазақтың 
жалпақ тілін талайға үйреткен Ақаң еді. Ұлт қамы дегенді көксеген адам болмай, қазақ 
құлшылыққа  кез  болғанда  бостандыққа  жол  көрсеткен  Ақаң  еді”,  —  деп  жазылған. 
Бұдан кейінгі уақыттарда, әділет принциптері бұзылып, адамшылықты таптаған зұлмат 
жылдар, нәубет,  селебе, қан қырғын  – репрессиялар басталған кезде, көп нәрсе мүлде 
бұрмаланды,  "байтал  түгіл  бас  қайғы”  дейтін  күндер  туған.  Ол  шақта  Ахмет 
Байтұрсыновтың  еңбектерін  талдап,  тарихтағы  орнын  көрсетпек  түгіл,  атын  атаудың 
өзі – қылмыс, азамат басын жұтатын, абақтыға апарар жолға айналды. 
Бірақ  сонда  да  ескі  газет-журналдарды,  архивтерді  ақтарған,  көне  кітаптарды 
оқыған  сұңғыла  жандар  алдынан  тұтас  тау  сілеміндей  болып  Ахмет  Байтұрсынов 
мұрасы  шығар  еді;  көзі  – қарақты,  қайрат-жігерінен,  азаматтығынан айырылмаған  аға 
буынның  кейбір  есті  өкілдері,  кейде  оңашада,  алды-артына  бір  қарап  қойып:  "Ақаң 
былай  деген  ғой”  деп  суырыла  жөнелер  еді.  Профессор  Бейсенбай  Кенжебаев  сынды 
жуас, момын көрінгенмен, іштей берік, қазақ әдебиеттану ғылымында тарихи мектепті 
негіздеген  батыр  ойлы  ғалым  өз  шәкірттерінің  біріне:  "Мынау  Ақаң  жазған  "Әдебиет 
танытқыш”, әдебиет теориясы [8]. Мен 40 жыл сақтадым. Сенің диссертацияңа байғазы 
болсын.  Қалған  уақытта  сен  сақта.  Бірақ  байқа.  Уақыты  жетпей  айқайласаң,  таяқ 
жейсің. Аруақтың киесі ұрып, кесапаты тиюі мүмкін. Шарапаты тиетін уақыт келер. Ол 
күнді мен көрмеспін. Сендер көресіңдер. Мықты жерге тығып қой” деген екен. Жас, өр 
кеуде, тұяғына тас тимеген шәкірт өмірде талай теперіш көріп, таяқ жеген, дана ұстаз 
тілін алды дейсіз бе. Ақаң кітабы, ондағы пікір-байлам, ой-тұжырым, жаңалық – табыс 
туралы айтып та, жазып та жіберген. Жұрт білмей ме, көрмей ме, көрсетпей ме, білген, 
көрген, көрсеткен. Сонда тұмсығы тасқа тиген шәкіртіне ұстазы айтқан сөз: "Ескерттім 
ғой, - болмадың. Енді оқасы жоқ. Шыда! Мұндайда еңбек етсең ғана еңсең көтеріледі”. 
Қазақстанда  Байтұрсынов  есімін  ауызға  алуға  да,  жазуға  да  тыйым  салынған 
уақыттарда түркологтар тарапынан оқта-текте ол туралы бірен-саран пікірлер айтылып 
қалып  жүрді.  Әсіресе  академик  А.Кононов  еңбегі  қалың  көпшілікті  елең  еткізді.  Аты 
шартарапқа  мәлім,  беделді  тілші  ғалымның  редакциясымен  және  алғысөзімен 
Мәскеуден  1974  жылы  шыққан  "Отандық  түркологтардың  библиографиялық  сөздігі” 
кітабында Ахмет  Байтұрсыновтың туған жылы, өскен ортасы, ата-бабасы, білім алған 
мектептері,  қызмет  еткен  орындары,  әлеуметтік-қоғамдық  қызметі,  басты  еңбектері 
нақты  айтылып,  ол  "араб  алфавиті  негізінде  жетілдірілген  қазақ  әліппесінің  авторы, 
қазақ тілінің фонетикасы, синтаксисі, этимологиясы, сол сияқты әдебиет теориясы мен 
мәдениет  тарихы  оқулықтарын  жазды”  деп  тарихи  тұрғыдан  әділ  көрсетілді.  Кейбір 
қазақтың "қырағы” оқымыстылары бұл пікірлермен келіспей өз ұлтшылымызды өзіміз 
әшкерелейміз” деген пікір айтты [9]. 
Қазақстан  азаттық  алғанға  дейінгі  Ахмет  Байтұрсынов  туралы  жазылған 
пікірлердің  сілемі  осындай.  Күрделі  тұлғаның  өмірі,  ғылыми,  әдеби  мұрасы  жайлы 
тілшілер  -  Ә.Қайдаров,  Т.Қордабаев,  Р.Сыздықова,  С.Кеңесбаев,  әдебиетшілер  - 
Қ.Мұқамедқанов,  Р.Нұрғали,  тарихшылар  -  К.Нұрпейісов,  М.Қойгелдиев,  С.Өзбеков, 
жас  ғалымдар  –  А.Мектепов,  Ғ.Әнесов,  Б.Байғалиев  т.б.  еңбектері  шыға  бастады.  Бір 
томдық  шығармалары,  үлкен  көлемді  "Ақ  жол”  (құрастырған  Р.Нұрғали),  "Тіл 
тағылымы” (құрастырған Р.Сыздықова) кітаптары басылды. 

жүктеу/скачать 5,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: