Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

 
 
23 
8.
 
Лозанов  Г.  Сущность,  история  и  экспериментальные  перспективы  суггестопедической 
системы  приобучении  иностранным  языкам.  В  сб.:  "Методы  интенсивного  обучения 
иностранным языкам". Вып.3, М., 1977, с.7-16. 
9.
 
Лозанов Г., Новаков А. Суггестопедическая методика приобучении иностранным  языкам. - В 
кн.: "Проблеми на суггестологията". София , 1993, с.127-135. 
10.
 
Лозанов  Г.  Сущность,  история  и  экспериментальные  перспективы  суггестопедической 
системы  при  обучении  иностранным  языкам.  В  сб.:  "Методы  интенсивного  обучения 
иностранным языкам". Вып.3, М., 1977, с.7-16.
 
 
 
 
УДК 81’367.5:81.111 
 
COGNITIVE BASES FOR BLENDING THE EXTENDED METAPHOR 
 
Акишев Т.Б. 
(СКГУ им. М.Козыбаева) 
 
 
 
The  global  community  highly  appreciates  the  conspicuous  achievements  made  by  the 
Kazakhstani government and people in their common endeavour to consolidate the integrity, 
peace and mutually beneficial cooperation in the post-Soviet space. Over the past two decades 
Kazakhstan has become one of the most competitive countries in the Eurasia region, having 
ascended to the position of leadership in the world-renowned societal political organizations. 
To understand these political phenomena properly, it is necessary to pay attention to the 
cognitive processes underlying the social tendencies. 
This paper deals with the issues appertaining to cognitive linguistics and stylistics of the 
English language, such as conceptual integration, activation of mental spaces, compression of 
vital relations, and figures of speech, viz. the extended metaphor. 
The major purpose of the research is to determine the principal functions of the complex 
cognitive mechanisms and operations occurring in the course of comprehending the figures of 
speech. 
First of all, it is necessary to provide explanation or definitions of the basic notions and 
terms  discussed  and  referred  to  in  the  given  article:  conceptual  integration,  mental  spaces, 
vital relations, compression, conceptualizing capacity. 
Conceptual  integration  is  a  theory  of  cognition  associated  with  a  generally  accepted 
framework  of  meaning  construction  based  on  creating  and  developing  the  interactions  of 
mental  spaces,  and  proceeding  by  means  of  compression  of  vital  relations  and  projection  of 
the information packets to the blended space. 
Mental  spaces  are  the  regions  of  conceptual  space  containing  different  kinds  of 
information  and  established  on  the  basis  of  multiple  sources,  which  include:    conceptual 
frames  like  eating,  drinking,  buying  and  selling,  including  the  words  and  grammatical 
constructions  that  are  typically  associated  with  them;  real-world  experiences,  such  as 
immediate  physical  experiences  and  perceptions;  linguistic  input,  such  as  the  immediate 
discourse environment, for example, what is said to us, what we are reading, or what we are 
saying  or  thinking  ourselves;  our  personal  emotional  and  bodily  states,  our  personal  life 
experiences, history and the surrounding culture. [1] 
The triggered mental spaces are activated simultaneously. They are interconnected and 
interdependent,  and  the  processes  pertaining  to  the  modification  of  mental  spaces  are  also 
interrelated.  Mental  spaces  may  consist  of  the  following  simultaneously  actuated  elements: 
scales, force-dynamic structure, image schemas, vital roles and relations. [1] 

 
 
24 
When  mental  spaces  are  activated,  the  commensurate  conceptual  elements  have  to  be 
linked by means of connectors. It is noteworthy that the processes grounding the phenomenon 
of  conceptual  blending  are  actually  concomitant,  or  synchronous,  however  it  is  more 
appropriate  and  understandable  to  describe  the  whole  idea  of  integration  as  successive,  or 
consecutive. 
Conceptual blending networks comprise four mental spaces – at least two input spaces, 
the  generic  space  and  the  blended  space,  but  there  can  be  even  more  than  two  input  spaces 
and the blended space – the result of the integration process which may act as an input space 
to a new network. [1] 
Vital relations are the means of identifying and establishing mappings and connections 
between the corresponding matching conceptual elements  existing in  counterparts belonging 
to  the  input  spaces.  Apart  from  the  above-mentioned,  vital  relations  containing  the  linked 
conceptual  structure  are  subsequently  projected  to  the  blended  space  of  a  given  integration 
network  so  as  to  constitute  a  semantically/conceptually  consummate  and  independent 
framework.  Vital  relations  are  compressed  in  the  course  of  projection,  i.e.  they  undergo  the 
process of compression. 
Compression  is  the  consecutive  process  of  temporary  actuation,  structural 
transformation  and  immediate  projection  of  the  fundamental  units  –  vital  relations,  whose 
principal  purpose  in  a  blending  network  is  to  link  the  coinciding  and  congruent  conceptual-
semantic elements. 
A  vital  relation  serving  to  connect  counterparts  across  input  spaces  is  called  an  outer-
space relation. The compressed vital relation that occurs in the blended space is known as an 
inner-space relation.  
The  following  table  illustrates  the  consistency  of  interactions  between  different  vital 
relations in terms of the integration process, viz. the compression of outer-space relations into 
inner-space relations: [2] 
 
OUTER-SPACE VITAL RELATION 
INNER-SPACE 
VITAL 
RELATION 
(COMPRESSION) 
TIME 
SCALED TIME 
SYNCOPATED TIME 
SPACE 
SCALED SPACE 
SYNCOPATED SPACE 
REPRESENTATION 
UNIQUENESS 
CHANGE 
UNIQUENESS 
ROLE-VALUE 
UNIQUENESS 
ANALOGY 
IDENTITY 
CATEGORY 
DISANALOGY 
CHANGE 
UNIQUENESS 
PART-WHOLE 
UNIQUENESS 
CAUSE-EFFECT 
(BUNDLED 
WITH 
TIME AND CHANGE) 
SCALED TIME 
UNIQUENESS 
CAUSE-EFFECT 
PROPERTY 
 
Thus,  the  process  of  compression  of  vital  relations  plays  the  central  role  in  the 
conceptual blending. 
Conceptualizing  capacity  is  defined  as  a  common  capacity,  shared  by  all  humans,  to 
generate  concepts,  which  derives  from  fundamental  and  shared  aspects  of  human  cognition. 
Rather than positing universal linguistic principles, cognitive linguists posit a common set of 

 
 
25 
cognitive  abilities  which  serve  to  both  facilitate  and  constrain  the  development  of  our 
conceptual system. [2]  
It is necessary to discuss the notion of conceptualizing capacity in the research, as long 
as  it  directly  pertains  to  the  capability  of  understanding  the  intended  semantic  meanings  of 
metaphorical utterances, to the formation of further and more complex meaningful structures 
within  metaphors,  and,  more  importantly,  to  the  process  of  creation  and  consolidation  of 
conceptual  units,  i.e.  conceptualizing  capacity  is  closely  connected  with  the  generally 
accepted  phenomenon  of  conceptualization,  the  process  of  formulating,  elaborating  and 
clarifying concepts, emerging from the inherent semantic limits of the figures of speech. 
Extended metaphor (or sustained metaphor) refers to a comparison between two unlike 
things that continues throughout a series of sentences in a paragraph or lines in a poem. It is 
often comprised of more than one sentence and sometimes consists of a full paragraph. [3] 
This  means  that  the  structural  framework  of  the  extended  metaphor  comprises  a  number  of 
tenors and vehicles, arranged consecutively and closely related to each other syntactically and 
semantically.  
Let us dwell on the process of meaning construction relative to the figure of speech of 
the extended metaphor. 
To grasp  the meaning incorporated in  such a metaphorical  utterance, it is necessary to 
analyze  the  constituents  separately  and  consecutively  in  the  first  place  and,  secondly,  to 
convolve  the  meanings  of  these  components  simultaneously  into  one  structural  pattern  to 
comprehend the essence of the overall juxtaposition represented by the extended metaphor. 
Going into particulars  of the blending process  occurring in  the course of  the cognitive 
analysis  of  the  extended  metaphor,  it  is  worth  mentioning  that  the  blending  network  is 
characterized  by  the  formation  of  multiple  input  spaces  and,  therefore,  a  very  complex 
blended space, which contains  the semantic elements  projected from all of the input spaces. 
This  coexistence  of  multiple  projections  in  one  blend  makes  the  emergent  structure  by  far 
more independent than that of a simple “X is Y”-pattern metaphor. It is also possible to notice 
that due to the presence of multiple input spaces, the generic space responsible for presenting 
the  long-term  memory,  background  and  entrenched  information,  undergoes  a  full-capacity 
loading  process,  in  terms  of  which  some  of  the  semantic  elements  associated  with  the 
information existing in the given space are accentuated and other conceptual elements stay in 
the  background.  This  considerably  influences  the  way  the  metaphorical  utterance  is 
understood by the human mind.  
To  put  it  in  a  nutshell,  basing  on  what  specific  semantic  features  we  pinpoint,  we 
determine, trigger and develop the necessary cognitive-semantic connections in the blending 
network of our own accord, and the metaphorical utterance is comprehended by our mind in 
our own peculiar way. This occurs chiefly owing to the existence of multiple input spaces and 
therefore,  the  scenarios  to  develop  in  the  blending  network  of  the  extended  metaphor.  The 
possibility  of  the  peculiar  or  individual  understanding  is  quite  discrepant  with  the 
comprehension  strategies  pertaining  to  the  metaphor  of  the  “X  is  Y”  pattern,  or  the  simple 
metaphor having but a tenor and a vehicle. 
Let  us  consider  the  following  examples  of  the  extended  metaphor  from  Emily 
Dickinson’s  poems  “Fame  is  a  Bee”  (1778),  “Hope”  (1861),  and  “My  Life  had  stood  –  a 
Loaded Gun” (1764). [4] 
The first example is the whole poem per se: 
Fame is a Bee (1788) 
Fame is a bee. 
It has a song— 
It has a sting— 
Ah, too, it has a wing. 

 
 
26 
In this  poem,  the notion  or the concept  of  fame is  directly  compared to  a  bee, and the 
presence of the elements additional to the vehicle of the utterance points out at the fact that it 
is an extended metaphor. 
The  objects  contrasted  are  completely  incoherent,  dissimilar  and  incomparable.  This 
point  complicates  the  understanding  of  the  utterance,  but  in  the  course  of  grasping  the 
meanings  represented  in  the  succession  of  elements  belonging  to  the  vehicle,  the  whole 
juxtaposition is properly understood. 
Vital  relations  do  not  undergo  much  alteration.  The  vital  relation  of  identity  is 
transformed in this case, due to the incomparability of the notions presented in the tenor and 
the vehicle of the utterance. 
The  processes  of  conceptual  blending  and  compression  of  vital  relations  are 
considerably simplified due to the fact that the additional elements appertaining to the vehicle 
of the utterance provide  the semantic  essence or  the content of the juxtaposition.  Therefore, 
the conceptualizing capacity is not encumbered in this particular instance for the reason that 
the  juxtaposition  observed  is  semantically  congruous.  The  blending  network  is  not 
characterized by the acquisition of multiple mental spaces. 
The additional elements belonging to the vehicle are presented in a peculiar way, because they 
refer to both the tenor and the vehicle of the utterance, in the figurative and the literal sense, 
respectively.  
The second example of the extended metaphor is observed throughout the whole poem:  
 
Hope (1861) 
Hope is the thing with feathers 
That perches in the soul, 
And sings the tune without the words, 
And never stops at all, 
 
And sweetest in the gale is heard; 
And sore must be the storm 
That could abash the little bird 
That kept so many warm. 
 
I’ve heard it in the chillest land, 
And on the strangest sea; 
Yet, never, in extremity, 
It asked a crumb of me. 
In  this  example,  the  author  compares  the  abstract  notion  hope  to  the  concrete  notion 
bird.  The notion bird is implicit and not expressly stated in the first stanza of the poem; it is 
conveyed by means of the stylistic device called periphrasis. So, the whole first stanza of the 
poem is a metaphorical periphrasis for the notion bird. On a par with the periphrasis, it may 
also be regarded as an extended metaphor. 
The  second  and  the  third  stanzas  are  wholly  the  additional  elements  belonging  to  the 
main vehicle represented in the first stanza. The figurative-sense connection of the additional 
elements  with  the tenor  of the utterance is  not  tangible,  and the juxtaposition of the notions 
incorporated within the tenor and the vehicle is much more difficult to determine, as opposed 
to the first example, the poem “Fame is a Bee”. 
The  vital  relations  of  identity,  representation  and  role-value  are  transformed  in  the 
course  of  the  blending  process  due  to  the  metaphoricity  of  the  complementary  elements 
pertaining to the vehicle of the utterance. 
The processes of blending (composition, completion and elaboration) and compression 
are simplified, since the semantic content of the convoluted vehicle of the utterance points out 
at the vital relations and connections that need to be established and projected. 

 
 
27 
The  notions  contrasted  within  the  scope  of  the  utterance,  if  taken  individually,  are 
completely incomparable. But, the intended correlation between them is traced in the course 
of  comprehending  the  semantic  meanings  incorporated  within  the  additional  elements 
pertaining to the vehicle of the utterance. 
The  conceptualizing  capacity  is  encumbered  to  a  certain  degree  on  account  of  the 
outward structural and inherent semantic complexity of the juxtaposition. 
According  to  the  results  of  the  analysis  conducted,  the  following  moments  can  be 
underlined: 
1. The extended metaphor is chiefly characterized by the acquisition of multiple tenors 
and vehicles, which can be subdivided into main and complementary (or additional). 
The additional elements incorporated within the extended metaphor tend to make the process 
of  blending  less  convoluted  by  rendering  the  contrasted  notions  more  or  less  coherent.  The 
additional elements in the extended metaphor serve to simplify the understanding of chains of 
metaphorical utterances, and it is up to the conceptualizing capacity to obviate confusion and 
to help the human mind grasp the meanings of such chains. 
The  property  of  the  extended  metaphor  to  provide  the  additional  semantic  content  on  the 
juxtaposition  of  the  tenor  and  the  vehicle  of  a  metaphorical  utterance  casts  no  doubt  on  the 
necessity of implementing the basic cognitive-science instruments to studying this rhetorical 
device. 
The extended metaphor is generally used in literature with a view to embellish the language 
of the literary production and to increase the level of significance of the aesthetic function of 
literature by attracting the reader’s attention. 
2.  Mental  spaces  serve  as  the  bases  for  the  blending  process,  making  it  possible  to 
establish  the  necessary  cognitive-semantic  connections  between  the  conceptual  elements 
existing across the counterparts of a given blending network. They are also responsible for the 
processes  of  compression  and  projection  of  vital  relations,  as  long  as  some  of  the  vital 
relations  exist  and  interact  with  the  rest  of  the  network  only  on  behalf  of  the  conceptual 
structure built within the boundaries of the definite mental spaces. 
3.  Vital  relations  play  an  important  role  in  the  blending  process,  connecting  the 
counterparts  across  the  input  spaces  and  within  the  blended  space,  and  serving  as  the 
foundation for the processes of compression and projection. In the course of the compression 
process, the definite vital relations are activated and transformed, as declared by the stages of 
the blending process – composition, completion and elaboration. 
4. Conceptualizing capacity is a significant cognitive phenomenon that has to be taken 
into  consideration  whilst  analyzing  metaphorical  utterances.  It  reflects  the  human  cognitive 
ability to generate the conceptual structure in terms of such processes of meaning construction 
as conceptualization, metaphorization and conceptual integration. 
 
 
 
Literature: 
1.
 
Fauconnier, Gilles; Turner, Mark The Way We Think. Conceptual Blending and the Mind's Hidden 
Complexities. New York: Basic Books 2002 
2.
 
Evans, V., “A Glossary of Cognitive Linguistics”, Edinburgh University Press 2007 - 251 с. 
3.
 
http://literarydevices.net/extended-metaphor/ 09.10.2014 
4.
 
The  Poems  of  Emily  Dickinson:  Reading  Edition  Ed.  by  Ralph  W.  Franklin  (Harvard  University 
Press, 1999) 
 
 
 
 

 
 
28 
ӘОЖ 81’ 
 
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ МЕҢГЕРУ  
 
Ақмағамбетова Т.Б., Хамзина Г.С. 
(М.Қозыбаев атындағы СҚМУ) 
 
 
 
Мемлекетіміздің  2050  жылға  дейінгі  стратегиясы  халқымыздың  рухани,  ғылыми 
және  бәсекеге  қабілеті  жоғары  болған  жағдайда  ғана  Қазақстанның  дамуындағы  ұзақ 
мерзімге  межеленген  мақсатарға  жетуге  болатындағын  анықтап  берді.  Қоғамдық 
дамудың  заңдылықтарына  орай,  білім  алу    айрықша  басымдылықпен  қарқын  алуда. 
Мемлекеттің  экономикалық  даму  деңгейін  анықтайын  да  осы  білімді  қоғам,  яғни 
санасы жоғары білімді адамдар. Болашақ ұрпаққа қазіргі қоғам талабына сай білім мен 
тәрбие  беруде  оқытушылардың  инновациялық  іс-әрекеттің  ғылыми-педагогикалық 
негіздерін  меңгеруі-  маңызды  мәселенің  бірі  екені  анық.  Ғылым  мен  техникасы 
қарқынды  дамып  отырған  біздің  ғасырымызда  сапалы  жоғары  білім  беру  жоғары  оқу 
орындарының басты міндеті болып саналады. 
Қазақстан Республикасы әлемдік білім беру кеңістігіне ену мақсатында білім беру 
жүйесінде  өзгерістер  жасап  жатыр.  Адамзат  қоғамы  дамып,  өркендеген  сайын  оның 
таным-білімі,  ой-өрісі  арта  түсетіні  заңды  құбылыс.  Елімізде  болып  жатқан  түрлі 
саладағы  өзгерістер  жоғары  білім  беру  саласына  жаңа  көзқараспен  қарауды,  жеткен 
жетістіктерді  бағалай  отырып,  студент-жастардың  шығармашылық  потенциалын 
дамытуды, оқытушы іс-әрекетін инновациялық тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді. 
Қазіргі  уақытта  Қазақстан  Республикасы  үшін  ғылым  мен  білім  беру  саласын 
дамыту.  Экономикалық  жүйенің  бәсекеге  қабілеттілігін  жоғарлатудың  бір  жолы 
инновациялық  білім  беру  болып  есептеледі.Жоғары  оқу  орындарында  инновациялық 
әдіс-тәсілдерді  оқу  үрдісіне  енгізу  –  студенттің  сапалы  білім  алуының  бірден-бір 
шарты. Білім беру саласындағы өзгерістердің нәтижесінде тынымсыз іздену барысында 
педагогикалық  үрдістер  өзгеріп,  білім  берудің  тиімді  деп  танылған  жаңа  озық 
технологиялары  қолданысқа  енуде.  Жаңа  технологиялық  әдістерді  пайдалану 
студенттердің  ойлау  қабілетін  дамытады,  білім  сапасын  жақсартып,  еске  сақтау 
қабілеттерін арттырады. 
Қоғам  өміріндегі  және  экономикадағы  болып  жатқан  өзгерістер  білім  жүйесінің 
де  қайта  құрылып  өзгеруіне  әсер  етіп  отыр.  Ұлттық  құндылықтарымызды  қайта 
қалыптастыру,  жандандыру,  мемлекеттік  тіл  мәртебесін  көтеру-  тіл  саясатының 
маңызды  бағыттарының  бірі  болып  саналады.  Ұлтаралық  қатынастар  үйлесімділігін, 
халықтар  достығы  мен  бірлігін  нығайтуда  тәуелсіз  еліміз  барлық  күш  жігерін 
жұмсауда. Бұл тілдерді дамытуға және мемлекеттік тілді өркендетуге келіп тіреледі. 
Қазақстан  халықтарының  ынтымағын  нығайтуда,  өз  елінің  өткен  тарихы  мен 
мәдениетін,  тілін  құрметтей  білетін  жастарды  азамат  ретінде  қалыптастыруда 
мемлекеттік тілді жетік меңгерудің маңызы өте зор екенін уақыт көрсетіп отыр. Қазақ 
тілінің  мемлекеттік  мәртебеге  ие  болуы  Қазақстан  Республикасы  тәуелсіздігіміздің  ең 
басты  нәтижесі  болып  табылады.  Сондай-ақ  қазақ  тілі  әдеби  тіл  болып  табылады. 
Қазіргі  уақытта қазақ әдеби тілінің нормалық белгілері- оның дыбыстық, лексикалық, 
грамматикалық  құрылымының  сұрыпталуынан,  бір  жүйелігінен  көрінеді.  Ал  стильдік 
салалары – оның көркем әдебиет пен ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде, күнделікті 
баспасөзде,  ақпарат  құралдарында,  ресми  іс  қағаздарында  қолданылу  сипатына  қарай 
анықталады. 

 
 
29 
Мемлекеттік  тілдің  дамып,  өркендеуіне  қатысты  іс-шаралар  елімізде  жан-жақты 
жүргізілуде. Тіл оқыту мәселелерін нақты қолға алу жолдары жоғары оқу орындарында 
қазақ  тілін  оқып  үйретуді  жақсарту  ісімен  де  байланысты  болмақ.  Кез  келген  тілді 
оқытудағы  негізгі  мақсат  –  сол  тілде  дұрыс,  сауатты  сөйлей  білу,  сауатты  жаза  білу 
дағдысын қалыптастыру. Ол үшін тіл үйренуші сол тілдің еренкшеліктерін білуі керек. 
Өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқытқанда міндетті түрде еліміздің тарихын, мәдениеті 
мен  салт-дәстүрін,атақты  адамдарын  т.б  таныстыру  қажет.  Қазақ  тілінің  табиғатын 
жақсы  түсіну,  сөз  байлығын  мол  игерумен  бірге,  әр  сөздің  мән-мағынасына  қарай 
жіктеп қолдану, ұтымды да тиімді пайдалана білудің мәні зор. 
«Тіл  тағдыры-  ел  тағдыры»  дейді  ата-бабаларымыз.  Тіл  халықпен  бірге  дамып, 
күнделікті  тұрмыс-тіршілікте  қызметтік  қажеттілікке  сай  түрленіп,  толығып,  байып 
отырады. Заман талабына сай оқыту басты мақсаттардың бірі болып отыр. 
Қай мемлекеттің болмасын іс-қағаздары негізінен сол елде кеңінен қолданылатын 
тілде  жүргізілетіні  белгілі.  Мұндай  мемлекеттік  тіл-  қазақ  тілі.  Қазақстан 
Республикасының  мемлекеттік  тілі  -  қазақ  тілі.  Қазақ  тілі  –  ұлт  тілі,  әдеби  тіл. 
Сондықтан да қазақ тілін білу бүгінгі күннің талабы. 
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік- экономикалық жаңару мен саяси демократия 
кезеңін  өткеруде.  Елбас  Қазақстанның  әлемдегі  бәсекеге  барынша  қабілетті  елу  елдің 
қатарына  кіру  стратегиясының  басты  негіздерін  көрсетіп  берді.  Осы  тұрғыда  қазақ 
халқының  сан  ғасырлық  дәстүрі  мен  мәдениетін,  тілін  сақтаған,  дамыған  ел  болуын 
қалаймыз. 
Тіл  өз халқының мәдениетін, өркениетін, әлеуметтік құрылысын, дүниетанымын 
бейнелеп қана қоймай, болашақ ұрпақты қалыптастыруда маңызыды және шешуші рөл 
атқарады.   
Қай халықтың болсын әдет-ғұрпының, салт-дәстүрінің, аңыз-әңгімелері мен өлең 
–жырларының,  ұлттық  ойындарының  тағы  басқа  тәрбиелік  мәні  зор.  Қазақ  халқының 
осы күнге келіп жеткен салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарынан даналық пен дүниетаным 
айқын байқалады. «Халықтың дүниетанымы мен болмысы оның тек тілінде сақталып, 
тіл арқылы көрініс туып отырды. Әр-түрлі заттың, құбылыстың аты-жөні, сыр-сипаты, 
қозғалыстық  қатарлар,  әдет-ғұрып,  салт-сана  мен  дәстүрлер  жайлы  мағлұматтардың 
бәрі  де  кейінгі  буындарға  тек  тіл  фактілері  арқылы  ғана,  яғни  тілдегі  сөздер  мен  сөз  
тіркестер,  фразиологизмдер  мен  мақал-мәтелдер,  аңыз-ертегілер  арқылы  ғана  келіп 
жетуі  мүмкін  екен»-  деп  қорытады  академик  Ә.  Қайдар  [1,  18-22].  Қай  халықтың 
болмасын тұрмыс-салты, өзіндік ерекшеліктері тілі арқылы көрініс табады.  
Қазақ тілі- қазақ халқының жан-дүниесінің айнасы, бүкіл тіршілік тынысы, мұнда 
қазақ халқының рухани өмірі, дүниетанымы сақталған. «Тіл  әр ұлттың дүниетанымын, 
болмысын анықтап, дүниені игерудегі тәжірибесін сипаттап қоймай, ұрпақтан-ұрпаққа 
жеткізіп отырады» [ 2, 3]. 
Өркениетті  қоғамда  тіл  адамзаттың  баға  жетпес  құндылығы  деп  саналады.  Әр 
халықтың тарихи дәуірдегі  экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени қарым-қатынасы 
ең алдымен оның тілінен көрініс табады.     
Рухани өмір – бұл әрбір әрбір ұлт өмірінің өзегі. Әр халықтың  өз мәдениеті, әдет-
ғұрпы,  туған  тілі  бар.  Міне,  әрбір  ұлт  осы  құндылықтарынсақтап  қалуға,  оны 
жаңғыртуға,  байытуға  ұмтылады.  Біздің  елімізде  бұл  мықтап  қолға  алынуда. 
Қазақстанда  мәдени  салаларда  көптеген  жұмыстар  істелініп  жатыр,  бұрынғы  заман 
ескерткіштері,кесенелер,  мазарлар,  тарихи  орындарды  жандандыру  танылды.  Бұл 
салада  әлі  де  көптеген  жұмыстарды  қолға  алуды  қажет  етеді,  әлі  де  болса  кібіртіктеп 
бір орында тұрғандаймыз. 
Адамзат  тілін  оның  танымдық  әрекетімен  ұштастыра  қарастыру,  когниция 
үдерісінің  бастамасын  ойлау,  қабылдау,  зейін  қою,  жадыда  сақтау  ұғымдарымен 

 
 
30 
біліміндегі  дәстүр  мен  жаңашылдық  үдерістерін  тарихи  дереккөздерімен  дәлелдеу 
қажеттігі де айқындалуда. 
Қазақ халқы өзінің көшпенді тұрмысында, небір қилы замандарды басынан кешсе 
де  тілін  жоғалтпай,  тіл  арқылы  халықтың  тұрмыс-салтын,  өзіндік  ерекшеліктерін 
ұрпақтан-ұрпаққа  жалғастырды.  Халқымыздың  ғасырлар  бойы  жинақтаған  өмір 
тәжірибесі, рухани құндылықтары, қоғамның әлеуметтік сипаты, жалпы этнологиялық 
кеңістігі  туралы  түсініктері  ұлтымыздың  тілінде,  тілдік,  құрылымдарында  көрініс 
тауып, сақталған. Тілді үйренуде тіл үйренушілердің сол тілдің иесі болып табылатын 
ұлттың  әдебиетін,  мәдениетін,  әдет-ғұрпын,  салт-дәстүрін,  тарихын  білгені  жөн 
болады.  Мемлекеттік  тілді  оқу,  үйрену  үдерісінде  тіл  үйренушілердің  психологиялық 
тұрғыдан дайын  болуы да маңызды мәселелердің бірі. 
Қоғамымыздың  тек  экономикалық  тұрғыдан  ғана  емес,  рухани  жақтан  да 
жаңғыруына,  дамуына  сәйкес  ана  тіліміздің  қоғамдық,  әлеуметтік,  мәдени  қолданыс 
өрісінің  кеңеюіне  байланысты  сөйлеу  мәдениетін  арттыру,  сөздерді  әдеби  норма 
талаптарына  сай  қолдану,  дұрыс  жазу,  сөйлеу  мәселелеріне  ерекше  көңіл  бөлудің  
қажеттігі айқын болып отыр. Қазақ тілінің өз мәртебесіне  сай деңгейде қолданылуын 
қамтамасыз  етудің  маңызы  зор.  Мемлекеттік  тіл  ретінде  қазақ  тілінің  құны  мен 
маңызының  арта  түскені  даусыз.  Қазақ  тілінің  мемлекеттік  тіл  дәрежесіне  көтерілуі 
тіліміздің  дамып,  жан-жақты  өркендеуіне  тиісті  іс-шаралар  жүргізуді  талап  етеді. 
Тілдің  қоғамдық  құбылыс  екені  белгілі.  Қоғамда  болып  жатқан  оң  өзгерістер  мен 
келеңсіз құбылыстар адамның санасына қалай әсер  етсе, тілге де солай әсер етеді.  
Еліміздің  барлық  жоғары  оқу  орындарының  орыс  тілі  бөлімдерінде  мемлекеттік 
тіл жалпы білім берудегі міндетті пәндердің бірі ретінде жүргізіліп келеді. Жалпы білім 
беретін орта мектептерде қазақ тілі оқып-үйретілетіндіктен, студенттердің тілдік жүйе 
жайлы  түсініктері  қалыптасқан.  Тіл  үйренуші  тілдік  қатысымда  қазақ  тілін  сөйлеу 
құралы  ретінде  емін-еркін  меңгеріп,  ауызша  да,  жазбаша  да  әдет-дағдыларын 
қалыптастыру  тиіс.  Ал  танымдық  жағынан  мамандыққа  сәйкес  білімді  игеріп, 
дүниетанымдық  ой-өрісін  дамытуды  қазақша  тілдік  деңгейде  меңгеруі  керек.  Тілді 
үйрету барысында тәрбиелік мақсатта тіл үйренушінің мәдени деңгейін көтеруге, қазақ 
елінің тарихы мен мәдениетіне, ұлттық ерекшелігіне үлкен мән берілуі қажет.  
Мемлекеттік  тілді  оқытудағы  басты  әдістердің  бірі  –  коммуникативті-
функционалды  әдіс.  Оқу  бағдарламасындағы  оқытудың  негізгі  құралы  болып 
табылатын  түрлі  кәсіби  мәтіндер  әр  мамандыққа  арнайы  әзірленіп,  әр  сала  бойынша 
лексиканы  меңгеруге  бағытталуы  қажет.  Тіл  үйренушілер  лексикалық  минимум  мен 
соған  сәйкес  грамматикалық  материалдарды  меңгеру  нәтиженсінде  мамандығына  сай 
кәсіби  мәтіндерді  толық  игеруге  мүмкіндік  алады.  Осы  мәтіндерді  оқуға  қажетті 
лексика таңдалып алыну керек, іріктелінген лексикалық минимум мен грамматикалық 
материалдарды  меңгеру  нәтижесінде  мәтінді  толық  түсінуге  болады.  Қазақ  тілі 
грамматикасының  ерекшеліктерін  орыс  тілі  грамматикасымен  салыстыра  отырып, 
мәтіндерді  түсініп,  мәнерлеп  оқу,  тыңдай  білу  қабілеттерін  жетілдіру,  сөйлеу  тілін 
меңгеру,  сауатты  жазуға  үйрену,  шығарма  жазуға  жаттықтырылу,  шығармалардың 
мазмұнын дұрыс айтып беру туралы практикалық дағдыларына иеленуі керек. Болашақ 
жас мамандар мемлекеттік тілді өз мамандығы аясында кәсіби түрде қолдана алса, бұл 
– білім дәрежесіне жеткенінің белгісі.  
Қазіргі 
таңда 
қазақ 
тілінің 
негізі 
мақсаттарының 
бірі 
– 
оның 
коммуникативтілігінде  болып  отыр,  яғни  қазақ  тілінде  жалпы  тақырыптар  мен 
мамандыққа сай тақырыптар бойынша сөйлесуі, өз ойларын еркін жеткізе білуі,  түрлі 
салаларда  сөйлеу  мәдениетінің  болуы,    мамандығына  қатысты  кәсіби  мәтіндерді  оқу 
негізінде ойлау логикасының дамуы. 
Кәсіби мәтінмен жұмыс істеу барысында студенттер оқуға,түсінуге, сұрақ қоюға, 
жауап  беруге,  тыңдауға,  баяндауға,  тұжырым  жасауға  сатылы  түрде  үйренеді.  Өз 

 
 
31 
мамандығы  саласына  қатысты  терминдерді  үйрену  барысында  тілдің  фонетикалық, 
орфоэпилық,  орфографиялық  ерекшеліктері  де  айтылуы  қажет.  Тақырап  аясында 
грамматиканың  қай  түрі  жиі  кездессе,  соған  тоқталып,  жаттығулар  арқылы  сол 
грамматиканы бекіту керек.  
Мамандығына қатысты кәсіби мәтінмен жұмыс істегенде тіл үйренушілерге мәтін 
бойынша жаңа сөздер мен сөз тіркестер сөздігін жасау, мәтін бойынша сұрақ қоя білу 
мәтіннің  мазмұнын  тірек  сөздер  мен  айта  білулері  туралы  талаптар  қою  керек. 
Студенттердің  өз  мамандығына  қатысты  кәсіби  сөздік  қорын  молайту  үшін  сөздердің 
қолдану  жиілігін,  тақырыпқа  қажеттілігін,  сөздердің  сөзжасамдық  қабілетін  ескеріп 
отыру қажет. 
ЖОО-нда  жүргізілетін  мемлекеттік  тілдің  міндеттеріне  студенттердің  өз  ойын 
жүйелі  түрде  жеткізе  алатындай  дәрежеге  жеткіздіру  мамандығына  сәйкес  жұмыс 
істегенде  мәтіннің    мазмұнын  өз  сөзімен  жеткізе  алатындай  етіп  дағдыландыру,  есту 
бойынша қабылдаған мағлұматты қорытып, өз ойын айта білу жатады. 
Тіл 
үйренушілердің 
кәсіби 
білім 
біліктілігіне, 
дағдысына 
қосымша 
материалдарды  ізденіп  оқуы  және  танымдық  мәні  бар  мәтіндер  мен    мақалалар  оқып 
түсіну өз нәтижесін береді. Мамандыққа қатысты баяндаған аудио-видео материалдар 
хабарламаларының  мазмұнын  түсініп  тыңдау,  тыңдау  арқылы  сөйлеу  біліктілігін 
жетілдіруге  болады.  Тілді  дамытуға  қажетті  ситуациялар  беру,  тақырыпқа  сәйкес 
сұхбат  құру,  ғылыми-көпшілік  қоғамдық  мәселелер  бойынша  пікірталас  жүргізу  тіл 
үйренушілердің  өз  ойын  жүйелі,  еркін  жеткізуіне  дағдыландырады.  Жоғары  оқу 
орындарында  мамандығына  қатысты  көлемді  мәтіндерден  шағын  материал,  реферат 
жазғыздырып,  өз  ой-пікірін  жазбаша  білдіруге  дағдыландырса,  студенттердің 
грамматикалық тұрғыда сауаттары жетіледі. 
Ғылым  мен  техниканың  қарқынды  дамуына  орай  жоғары  білім  беретін  оқу 
орындарының құжаттарын да ұлттық тілде тиянақты да дұрыс жүргізу күн тәртібінен 
түспейтін мәселе болу керек. Еліміздің қарқынды дамуы және болып жатқан өзгерістер 
мемлекеттік басқару саласының алдына да жаңа талаптар қойып отыр. Олай болса, іс-
қағаздарын  білікті  жүргізу  білім  беру  саласында  қызмет  етіп  жатқан  әрбір 
қызметкердің  абыройлы  атқарар  ісі  болмақ.  Ресми  құжаттар  стилі  қазақ  тілінде 
бұрыннан  қалыптасқан,  қазақ  әдеби  тілінде  алғаш  пайда  болған  –  кеңсе  тілі. 
Зерттеушілер  қазақ  жазба  әдеби  тілі  тарихянда  іс-қағаздары  тілінің  алғашқы  үлгілері 
XVIII  ғасырдың  аяғы    мен  XIX  ғасырдың  басында  пайда  бола  бастағанын  көрсетеді. 
Бұл  –  қазақтың  хан,  сұлтан,  страшындарының  орыс  империясының  әкімшлік 
орындарына  жазған  құжаттары  мен  хаттары.  Ресми  қағаздар  үлгілері  Ресей 
архивтерінде  сақталған.  Олардың  тілі  мен  сөздік  құралы  түркі  халықтарына  ортақ 
болған  (елші,  бітім,  нарызнама,  мағлұмнама,  ағылнама,  Тәукенің  жеті  жарғысы  т.б.) 
[3.37]. 
Ресми  қағаздар  стилінің  басқа  стильдерден  айырмашылығы  мұндай  құжаттарда 
эмоционалдық,  көркемдеуші-бейнелеуші  тәсілдер  болмайды.  Ресми  іс-қағаздарының 
маңызы  жоғары.  Қоғамдағы  әрбір  адамның  өмірдегі  өз  орнын  таба  білуі,  жеке 
мүддесінің  осы  қоғамдағы  басқа  адамдармен,  мекеме,  кәсіпорындар  мен  өндіріс 
оырындарымен  қарым-қатынаста  болуы  негізінен  осы  ресми  құжаттарға  байланысты. 
Осыған орай болашақ маманның мемлекеттік тілде іс жүргізуді үйренуі, оның өзіне тән 
қалыптасқан терминдерін, сөз орамдарын меңгеру – үлкен жетістік болмақ. 
Тіл  үйренушілер  мемлекеттік  тілді  үйреніде  тілдік  материалдарды  меңгерумен 
қатар ауызекі сөйлеуде, ойларын еркін жеткізуге, аударма жұмыстарын жасауға деген 
дағдыларын қалыптастырады. Қазақ тілін оқыта отырып, студенттердің танымдық және 
шығармашылық  қабілеттерін  дамыту,  олардың  бойына  имандылық,  адамгершілік 
қасиеттерді  сіңіру,  отансүйгіштік  сезімге  тәрбиелеу  керек.  Тіл  үйретудегі  негізгі 

 
 
32 
міндеттердің бірі – болашақта студенттерге кәсіби тіл үйрену, алған білімдерін өмірде, 
кәсіби  мамандығына  қолдана  білуін  қалыптастыру.  Бүкіл  оқыту  үрдісінде 
коммуникативтік  бағыт  бере  отырып,  қазақ  тілінде  алған  білімін  іс  жүзінде,  әртүрлі 
ситуативтік жағдайларда сөйлесе білулерін жетілдіру керек. 
Сонымен  қазақ  тілін  оқытып,  үйрету  көптеген  ізденістерді,  жаңа  технологияны 
игеруді  қажет  етеді.  Оқытушы  қауымының  негізгі  міндеті  –  болашақ  ұрпаққа  сапалы 
білім  беріп,  саналы  азамат  тәрбиелеу.  «Жаңа  ақпараттық  технологияларды  игеру 
арқылы елімізді өркендетеміз» деген елбасының сөзін жүзеге асыруда бұл іске жұмыла 
кірісу қажет. 

жүктеу/скачать 5,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: