Ќазаќстан республикасы білім жјне єылым министрлігі
жүктеу/скачать 4,09 Mb. Pdf көрінісі
|
| тайынбайдының» кері ме, миы шығып, қорысқа айналып кеткен ақшу
көшелермен аяғымды қағылез басып, салып келем [2, 64 б.]. Мешкей деген жақсы емес. Тілімді алсаң, қоныс аудар [2, 76 б.]. Сыйламақ парыз бізден. Алмақ парыз сізден. Әңгіме жорғада емес, көңілде [2, 47 б.]. «Қыз сырын сұрамас болар... қыз арынын сынамас болар...» – деп Қарғаш та болмайды [2, 65 б.]. «Ат тұяғын тай басар» деген, Балуан Шолақтан бата алған баласың, жаяу қалғаның жарамас [2, 54 б.]. «Қолда өскен түйенің тайлақ аты қалмас» дегендей, дамбалсыз жүрген күніңді көрген соң, бала санай береміз-дағы [2, 24 б.]. Автор мақал-мәтел құрамындағы лексемаларды ауыстырып, мақал- мәтелдің құрылымын кеңейтіп және тарылта, мақал-мәтелді түрлендіре жұмсайды. Мысалы: «Екеуі де сөзуар, от ала келіп, отыз ауыз әңгіме шертетіндердің дәл өзі» [2, 21 б.]. «Түнергені болмаса жауары жоқ», «Тақияңа тар соқпайды», «Тоғанын ағытқан судай» деген секілді мәтелдер өзгеріске ұшырап, жиі айтылған. Кейіпкердің ішкі сезім күйін көрсету мақсатында қолданылған мақал- мәтелдер де кейіпкердің өз ырқына бейімделіп, өзгертілген. Қарғаш күлкісі қаттырақ шықты: – Қарашасын таратып жіберсе, хан хан бола ма? – Баяғыдан бері көрші отырып, сені бөтенге қоя берсе, жігіт, жігіт болмайды [2, 29 б.]. Жазушы мақал-мәтелден кейiн «дептi ғой», «деген екен», «дегендей» етicтiктерi мен «әдеті емес пе», «кебін киіп», «кері болып», т.б. өз жанынан сөздер қосып, мақал-мәтелдерді ажарландыра түскен. «Ақсұңқар балапаны үшін торға түседі» демей ме, жаңылыстан мені үйде қалды деп ойлап, лаулаған оттың ішіне қойып кеткен де, содан қайтып шықпаған [2, 13 б.]. Оқыған адамның көзі ашық демейтін бе еді, өзі де білер деген шығармын [2, 11 б.]. «Жығылған үстіне жұдырық» – дегендей, осы бір жүдеу көңілімді көрші ауылдың мына Арам сары тұрғылас бір қу тақымы Хабаршы №3-2015ж. 169 қарсы кездесіп мүлде құлазып кетті [2, 61 б.]. «Іріген ауыздан шіріген сөз шығады» дегендей... Есің дұрыс па өзіңнің? – деп ұшып тұрды да есікке ұмтылды [2, 53 б.]. Жалғыздық бір алланың өзіне ғана жарасқан, шаршадым, шырағым. Қайтсең де бірер жыл қасымда бол, – деп қарсы болды [2, 5 б.] деген сияқты сөйлемдер шебер қолданыс тапқан. Сафуан Шаймерденов бейнелі, әсерлі сөз қолданыстары – қаламгердің оқырманын өзіне тартар көркемдік ерекшеліктерінің бірі. Қаламгердің халықтық мақал-мәтелдерді көркем шығармаларында молынан қолданып, қажетіне жаратуы – халық тілінің байлығы, ауыз әдебиетінің нақыл сөз үлгілерінің әдеби тілімізді байытуда рөлі ерекше екенін дәлелдейді. Мақал- мәтелдер қандай мақсатта, қалай қолданылса да өзінің табиғатына біткен, эмоция туғызатын әсер күшінен айрылмайды. Мақал-мәтелдер ойды дәлелдеу, кейіпкерді бағалау, эмоцияны білдіру, пікір қорыту сияқты қызметтерде жиі көрінеді. С.Шаймерденов халықтық мақал-мәтелдерді кейіпкерлердің сөйлеу тілінде, кейіпкерлердің бейнесін нақтылауда жұмсап, оларды тілдік амалдың бірі ретінде қолданған. Сонымен мақал-мәтелдер айтылар ойды ықшамдап жеткізуде де, сөздің тоқ етерін айтып, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтуда да жетекші орын алады. Қаламгер әңгіме орайына сәйкес келген мақал-мәтелдерді молынан келтірген. Мақал-мәтелдерді кейде еш өзгеріссіз, кейде көмекші етістіктермен, кейде өз жанына жақын сөздер қосып сәл өзгертіп береді. Бұл авторлардың сөз саптаудағы тіл шеберлігін көрсетеді. Жазушылар шығармаларындағы тағы бір тілдік бірлік – тұрақты тіркестер. Сафуан Шаймерденов шығармалары тілінің көркемдік ерекшелігін қарастыруда тұрақты тіркестер ерекше көзге түседі. Қаламгер туындыларында фразеологиялық тіркестердің тілге көркемдік беретін, эмоционалды-экспрессивтік қызметі талғампаздықпен жасалған. Тұрақты тіркестер көбінесе кейіпкердің сыртқы кейпін бейнелеуде қолданылады: Кеспірі өрт соққандай; етегі елпі, жеңі желпі; бал-бұл жанып, қызара бөрткен; қайыстай қатқан т.б. Кейіпкер бейнесін жасауда, кейіпкерге тілдік мінездеме беруде фразеологизмдер ұтымды жасалған. − Мұғалім бала-ау, екі иініңнен су кеткендей ұнжырғаң түсіп кетіпті зат өзіңнің. Өстіп көз майыңды тауысып, соңынан қарап қала бергенше, қасыңа отырғызып алып неге кетпейсің? Ай, ынжықсың ғой деймін. Аузын жүктеу/скачать 4,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|