-  ші  тақырып.  ХХ  ғасырдың  екінші  жартысындағы

33 
 
Ауыл  шаруашылығына  қарағанда  Қазақстан  өнеркәсібі 
қарқынды 
дамыды, 
алайда 
бірқатар 
ойластырылмаған 
реформалар 
мен 
өндірісті 
ұйымдастырудың 
салдарынан 
республиканың барлық әлеуеті іске асырылған жоқ. 
Республикада 
өнеркәсіп 
өндіруші 
салалары 
айқын 
шикізаттық  сипатқа  ие  болды,  бұл  ретте  "А"  тобы 
кәсіпорындарының  жалпы  өнімінің  өсу  қарқыны  (өндіріс 
құралдарын  өндіру  немесе  ауыр  өнеркәсіп)  "Б"  тобының 
кәсіпорындарынан  озды  (тұтыну  заттарын  өндіру  -  жеңіл,  тамақ 
және басқа салалар). 
1954-1958 
жылдар 
аралығында 
730 
өнеркәсіптік 
кәсіпорындар  мен  цехтар  салынып,  пайдалануға  берілді.  1958 
жылы  Қазақстан  одақтас  республикалар  арасында  өнеркәсіп 
өнімдерін  шығару  бойынша  үшінші  орынға  шықты(РКФСР  мен 
Украинадан кейін). 
1957  жылы  өнеркәсіпті  басқару  саласында  реформа  жүзеге 
асырылды:  аумақтық  принцип  бойынша  салаларды  басқаруды 
қайта  құру,  совнархоздар  арқылы  басқарудың  жаңа  жүйесі 
құрылды. Кәсіпорындардың  шаруашылық  дербестігін  кеңейтудің 
орнына  экономиканы  басқаруды  орталықсыздандыру  жолы 
таңдалды.  Нәтижесінде  өндірістің  жағдайы  біршама  жақсарды, 
алайда  сонымен  қатар  бірыңғай  техникалық  саясатты  жүргізу 
күрделенді, сапалық көрсеткіштер төмендеді. Реформалар күйреп, 
1964  жылдан  кейін  тежелді.  Экономиканы  басқарудың  аумақтық 
принципі қайта салалықпен ауыстырылды. 
50-ші  жылдары  Қазақстанда  бірқатар  ірі  өнеркәсіптік 
кәсіпорындардың,  соның  ішінде  Қарағанды  металлургия  және 
Соколов-Сарыбай  тау-кен  байыту  комбинаттарының  құрылысы 
басталды.  50-ші  жылдары  барлығы  700-ге  жуық  жаңа  кәсіпорын 
іске  қосылды.  1958  жылы  республика  аумағында  өтетін 
магистральдарды біріктірген Қазақ темір жолы құрылды. 
1961  жылы  Қазақстанның  басшысы  болып  республика 
Министрлер  Кеңесінің  төрағасы  болып  жұмыс  істейтін  және 
Қазақстанды  ширек  ғасыр  басқарған  Д.А.  Қонаев  тағайындалды. 
1962 жылы Хрущев партия құрылымын өзгертіп, оны екі  ұйымға 
– өнеркәсіптік және ауылшаруашылық ұйымға бөлетін партиялық 
реформаны ұсынды. Партияның рөлі тек экономиканы басқаруға 

34 
 
байланысты  болды,  бұл  партияның  және  аймақтық  лауазымды 
тұлғалардың  наразылығын  тудырды.  Құпия  жағдайда  төңкеріс 
жасалды және 1964 жылы Н. Хрущев биліктен аластатылды. 
Орталық  Комитеттің  бірінші  хатшысы  Л.  Брежнев  болды, 
1965  жылы  реформаларды  жүргізген,  КСРО  Мемлекеттік 
жоспарлау  комитетінің  төрағасы,  КСРО  Қаржы  министрі  болып 
жұмыс істеген А. Косыгин - үкімет басшысы болды. 
1965 
жылғы  экономикалық  реформаның  ("Косыгин 
реформасы") негізгі бағыттары: басқарудың салалық (министрлік) 
принципіне оралу; кәсіпорындарды шаруашылық есепке (өзін-өзі 
басқару,  өзін-өзі  өтеу,  өзін-өзі  қаржыландыру)  ауыстыру; 
мемлекеттік  жоспарлауды  жергілікті  бастамамен  ("қарсы 
жоспарлау")  ұштастыру  болды.  1965  ж.  шаруашылық  реформа 
бойынша қабылданған қадамдар техникалық қайта жарақтандыру, 
еңбекті  және  өндірісті  ұйымдастыруды  жетілдіру  процесін 
жеделдетті. 
1960-шы 
жылдар 
кезеңінде 
бұрын-соңды 
болмаған 
өнеркәсіптік  құрылыс  жүргізілді.  Бұл  ретте  республикада 
бұрынғысынша 
индустриялық 
дамудың 
айқын 
көрінген 
экстенсивті сипаты сақталды, яғни өнеркәсіптік өндіріс қосымша 
сандық  ресурстарды  тарту  -  пайдалы  қазбаларды  өндіруді 
ұлғайту, орасан зор адам ресурстарын тарту, жаңа алыптар мен т. 
б. зауыттарды салу есебінен дамыды. 
Қазақстан  аумағында  әскери-өнеркәсіптік  кешеннің  кең 
ауқымды  инфрақұрылымы  өрістетілді.  КСРО  ыдырағанға  дейін 
Қазақстанда қорғаныс маңызы бар 50-ге жуық кәсіпорын болды. 
Экономикадағы 
тамаша 
нәтижелерге 
қарамастан, 
реформалау КСРО-ның саяси жүйесіне әсер етпеді, өйткені Кеңес 
басшылығы  түбегейлі  өзгерістерді  қаламады.  Экономика  мен 
кеңестік  саяси  жүйе  арасындағы  қайшылықтар  1970-1980 
жылдары экономикалық және саяси "тоқырауға" алып келді. 
КОКП осы кезеңде саяси ұйымның өз функцияларын екінші 
жоспарға  ауыстыра  отырып,  мемлекеттік  басқару  жүйесімен 
қосылған биліктің қатаң құрылымына айналды. 
Қазақстандағы 
партия 
билігінің 
дағдарысы 
ұлттық 
республикалардағы  бірінші  партия  басшылары  Мәскеумен 
тағайындалатындығы және тағайындау кезінде республиканың 

35 
 
мүдделері 
мүлдем 
ескерілмегені 
байқалды. 
Партиялық 
тағайындаулар, әдетте, республикада жұмыс істемеген, онда өмір 
сүрмеген,  экономиканың  ерекшеліктерін,  халықтың  мәдениетін 
білмеген;  тағайындау  мансаптық  өсу  мүмкіндігі  ретінде 
пайдаланылған.  1954-1964  жылдар  аралығында  Қазақстан 
Компартиясы  ОК  бірінші  хатшылары  жеті  рет  ауысты. 
Республика  басшыларының  жиі  ауысуы  реформаларды  жүзеге 
асыруға  кедергі  келтірді,  наразылық  қозғалыстардың  өрістеуіне, 
әлеуметтік проблемалардың жинақталуына алып келді. 
Тұрмыстық  тұрақсыздығы,  азық-түлікпен  және  ауыз  сумен 
жеткіліксіз  қамтамасыз  етілмеуі  үш  күндік  толқуларға  көшкен 
жұмысшылардың  стихиялық  сөз  сөйлеуіне  әкеп  соқты,  тек 
әскерлердің  көмегімен  ғана  берілген,  Теміртау  оқиғаларының 
көптеген белсенді қатысушылары сотталды. 
1959 
жылы  Теміртаудағы  қайғылы  оқиғалар 
Кеңес 
Одағының  жүйесі  тоталитарлық  болып,  әлеуметтік  және  саяси 
қақтығыстарды  шеше  алмайтындығын  растайтын  факт  болып 
табылады. 
Теміртау 
трагедиясын 
көзбен 
көргендердің 
естеліктерінің бәрі «көтерілістің» тууына себеп болған нәрсе жаңа 
табиғи  ортаға  үйрене  алмау,  ауыз  судың  жетімсіздігі,  төмен 
еңбекақы,  асханадағы  сапасыз  түскі  ас,  дүкенде  керек-жарақтың 
болмауы  және  тұрғын  үй  проблемасының  шешілмеуі  дегенге 
саяды.  Биліктің  әлеуметтік  проблемаларға  бас  ауыртпауы  ақыры 
жұрттың  заңды  наразылығын  тудырып,  соңы  жаппай  тәртіп 
бұзушылыққа 
ұласты. 
Теміртауда 
көптеген 
белсенді 
қатысушылар сотталды. 
Тоқырау кезеңіндегі идеологияның басым бағыттарының бірі 
КСРО-дағы  халықтардың  ассимиляциясы  болды.  Сталиндік 
әкімшілік  халықтарды  жаппай  жою  әдісін  қолданса,  хрущевтік- 
брежневтік  аппарат  КСРО-ның  аумағында  адамдардың  жаңа 
тарихи қауымдастығын - кеңес халқын құруға шешім қабылдады. 
Жалпы  осы  кезеңде  қазақ  тілі  мен  қазақ  мәдениетін 
қоғамның 
рухани 
өмірінен 
"кеңестік 
қоғамды 
интернационалдандыру"  деген  ұрандармен  біртіндеп  ығыстыру 
және  "халықтар  достығы  зертханасын",  "кеңес  халқы"  бірыңғай 
қауымдастығын  құру  процесі  жүргізілді.  Қазақ  мектептері, 
балабақшалары  жабылып,  қазақ  тіліндегі  газет  пен  кітаптардың 

36 
 
таралымы  азайды.  Қазақстан  мүдделерінің  орталығы  мен  ұлттық 
қатынастардағы  қарама-қайшылықтардың  өршуінің  көрсеткіші 
Целиноград қаласында 1979 жылы болған оқиғалар болды. 
Социализм саяси экономиясының стереотиптері осы  жылдар 
бойы  қоғамдық  санада  социалистік  жоспарлы  шаруашылық 
жағдайында  инфляция  орын  ала  алмайтынын,  өйткені  тек  қана 
нарықтық  экономиканың  атрибуты  бар  екенін  түсінді.  Сыртқы 
жағынан  да,  сол  сияқты:  онжылдықтар  тауарлардың  бағасы 
тұрақты  болып  қалды,  алайда  шын  мәнінде  инфляциялық 
процестер жасырын түрде. Инфляцияның жоғары деңгейі туралы 
сұраныс пен ұсыныстың күшті теңгерімсіздігі айтқан болатын. 
Осы  жылдар  бойы  социализмнің  саяси  экономикасы 
стереотиптері  қоғамдық  санада  социалистік  жоспарланған 
экономиканың  жағдайында  инфляция  орын  алмауы  туралы 
идеяны  енгізді,  өйткені  тек  қана  нарықтық  экономиканың 
атрибуты  бар  екенін  түсінді.  Ондаған жылдар  бойы  тауарлардың 
бағасы  тұрақты  болып  қалды,  ал  шын  мәнінде,  жасырын  түрде 
инфляциялық  процестер  орын  алды.  Сұраныс  пен  ұсыныстың 
күшті теңгерімсіздігі инфляцияның жоғары деңгейін көрсетті. 
Бағаның  Социалистік  (деформацияланған)  моделі  кезінде 
төмен  және  тұрақты,  бірақ  тауарлар  тапшы  және,  демек,  қол 
жетімсіз  немесе  керісінше,  тауарлар  көп,  бірақ  олардың 
ассортименті  мен  сапасының  аздығы  салдарынан  олар  ешкімге 
қажет  емес.
Социалистік  (деформацияланған)  модельге  сәйкес, 
баға  төмен  және  тұрақты, 
бірақ  тауарлар  тапшы  және  қол 
жетімсіз  немесе  керісінше,  тауарлар  көп,  бірақ  олардың 
ассортименті  мен  сапасының 
нашарлығына  байланысты  олар  тек 
пайдасыз болады.
 
Кеңестік  жоспарлық  шаруашылықтың  қызмет 
еткен 
жылдары  тауарлардың,  ең  алдымен  "Б"  тобының  бұғатталуына 
байланысты 
шығару 
сұранысқа 
жауап 
бермейтін 
кең 
тұтынылатын  тауарлардың  көпшілігі  сұранысқа  сәйкес  келмеді. 
Сонымен,  80-ші  жылдары  Кеңес  қоғамы  дағдарыс  және  тоқырау 
тұжырымдамасымен сипатталатын мемлекет болды. 
 

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: