-  ші тақырып. Азаматтық-саяси қайшылықтар

26 
 
контрреволюция социалистік революцияның қарулы қарсылығын 
ұйымдастыра  алмаған  темір  жолдар  мен  ірі 
жұмыс 
орталықтарына  іргелес  аудандарда,  Кеңес  өкіметі  бейбіт  жолмен 
орнады.  Контрреволюция  қарулы  қарсылық  үшін 
нақты 
мүмкіндік  болған  жерде  (негізінен  казак  әскерлері  орналасқан 
аудандарда),  Кеңес  өкіметі  контрреволюция  күштерінің  Әскери 
қирауы нәтижесінде қарулы жолмен жеңді. 
Бірінші  дүниежүзілік  соғыстан  Ресейдің  шығуы  және  Брест 
бітімінің жасалуы кеңестік билікке шоғырландыру үшін Кеңестер 
Республикасына тыныштық сыйлады. 
Алайда,  бұл  тыныштық  өте  қысқа  болды.  АҚШ,  Англия, 
Франция, 
Жапония, 
Германия 
үкіметтері 
ішкі 
контрреволюцияның  Күштерімен  бірге  Кеңестік  Ресейге  шабуыл 
жасауды бастады және ол азаматтық соғысқа ұласты. 
Шетелдік  интервенциялар  кеңестік  Ресейді  талқандауға,  өз 
елдеріндегі  революциялық  қозғалыстың  өрлеуін  жоюға  және 
отарлардағы  ұлт-азаттық  қозғалысты  жоюға;  өз  капиталдарын, 
фабрикалары  мен  зауыттарын  қайтаруға,  патшалыққа  және 
Уақытша  үкіметке  берілген  заемдарды  кері  алуға;  елді  отарлық 
тәуелді  иеліктер  қатарына  бөлу:  Англия  үшін-Кавказ,  Дон, 
Кубань,  Орта  Азия  және  Қазақстан;  Франция  үшін  Украина, 
Қырым, Бессарабия; АҚШ және Жапония үшін Батыс Сібір және 
Қиыр  Шығыс;  Германия  үшін  басып  алынған  аумақтар;  Орта 
Азия  мен  Қазақстанда  Кеңестік  Ресейдің  қирауы  үшін  тірек 
базалар құру. 
Азаматтық  соғыс:  мәні,  себептері,  негізгі  қарсы  күштер. 
Колчактың  Жетісуды  басып  алу  қауіпі  төнді.  Ақ  гвардияшылар 
1918  жылғы  11  маусымда  Семейде  Кеңес  өкіметін  құлатты.  Осы 
жерден  бастап  интервенттермен  ақгвардияшылар  Солтүстік 
Жетісуға  басып  кірді,  казак  станицаларында  бүліктер  басталды. 
Жетісу  облыстық  атқару  комитетінің  шешімі  бойынша  кеңестік 
қарулы  күштер  біріктіріліп,  Солтүстік  Жетісу  майданы 
әскерлерінің штабы құрылды. Атаман Анненковтың дивизиясына 
және басқа да әскери бөлімдерге қарсы қиянкесті ұрыс жүргізілді. 
Черкасск,  Андреев,  Константинск  және  басқа  бірқатар  селоларда 
олардың тұрғындарының ақ гвардияшылармен ерлікпен шайқасы 
тарихта «Черкасск қорғанысы» аталды. 

27 
 
Сонымен  1918  жылдың  жазында  Қазақстанның  көп  жерін 
интервенттер  мен  ақ  гвардияшылар  басып  алды.  Ақ  гвардиялық 
«Сібір  үкіметін»  ресми  таныған  Алашорда  үкіметі  Дутовпен 
бірігіп  Кеңес  өкіметіне  қарсы  шықты.  Кеңес  өкіметі  Сырдария 
облысында,  Жетісу  облысының  көп  жерінде  және  Торғай 
облысының  оңтүстік  аудандарында,  сондай-ақ  Бөкей  даласының 
шағын аумағында ғана сақталып қалды. 
1918  жылдың  аяғында  және  1919  жылдың  басында 
Ә.Жанкелдин  мен  А.Имановтың  басшылығымен  Торғайда  екі, 
Ырғызда  бір  эскадрон  жасақталды.  1919  жылы  сәуір-маусымда 
Оралды  қорғауға  қазақ  эскадроны  қатысты,  ол  кейін  бірінші 
үлгілі  кеңестік  қазақ  полкі  болып  қайта  құрылды.  Әскери 
жасақтар  басқа  жерлерде  де  құрылып  жатты.  Ақтөбеде  бірінші 
Торғай жасағы, Шымкентте бірінші Черняев полкі, Әулиеатада 4- 
ші Кеңестік Түркістан полкі т.б. 
Азаматтық  соғыс  қорытындылары.  Кеңес  өкіметінің 
жақтастарының  жеңісі.  Соғыс  кезіндегі  большевиктердің 
жеңісінің себептері. Азамат соғысының әлеуметтік-экономикалық 
және саяси салдары. Экономикалық дағдарыс, өнеркәсіптің, ауыл 
шаруашылығы өндірісінің құлдырауы және т. б. 
Тауарлық-ақшалай 
қатынастарды 
нарықтық 
бұғаттау. 
Экономиканы 
басқаруды 
орталықтандыру. 
Өнеркәсіпті 
ұлттандыру.  Азық-түлік  диктатурасын  енгізу  (мемлекеттің  ауыл 
шаруашылығы өнімдерін дайындауға және бөлуге монополиясын 
белгілеу,  азық-түлік  өнімдерін  түгендеу).  Директивті-тарату 
жүйесі.  Сауда  еркіндігіне  тыйым  салу.  Еңбекке  ақы  төлеу. 
Еңбекақы  жүйесін  теңестіру.  Өндіріс  құралдарын  (жерді,  жұмыс 
малын,  еңбек  құралдарын)  және  жалдамалы  еңбек  құралдарын 
жалға  алуға  тыйым  салу.  Жалпы  еңбек  тәртібі.  Еңбекті 
милитаризациялау. 
«Әскери 
коммунизм» 
қорытындысы. 
Әлеуметтік  шиеленістің  өсуі,  саяси  дағдарыс.  Өлкедегі 
антисоветтік  көтерілістер.  «Әскери  коммунизмді»  тоқтату  және 
ЖЭС - қа көшу. 
Қоқандағы  IV  Бүкілқазақстандық  мұсылман  съезі  (1917 
ж.қараша). М. Тынышпаев басқарған Түркістан автономиясы мен 
оның 
Уақытша 
үкіметінің 
кеңестік 
емес 
режиміндегі 
исламистердің  құрылуы.  Автономия  басшылығындағы 

28 
 
келіспеушіліктер. 
Премьер-министр 
функцияларының 
М. 
Шоқайға  ауысуы.  Ұлттық  жиналысты  шақыру.  Автономиядағы 
этносаралық  қайшылықтар,  радикалды  исламистерді  күшейту. 
Кеңес  әскерлерінің  Қоқанды  алуы  (1918  ж.  ақпан),  Қоқан 
автономиясын  жою.  Орта  Азияда  басмаштар  қозғалысының 
басталуы.  V  бүкілресейлік  Кеңестер  съезі,  Түркістан  Кеңес 
республикасының  құрылуы.  Түркістан  істері  жөніндегі  РКФСР 
БОАК  және  ХКК  комиссиясының  және  мұсылман  бюросының, 
Түркістан  Компартиясының  ОК-нің  құрылуы  мен  қызметі.  Т. 
Рысқұлов  Түрік  Кеңес  Республикасының  жобасын  қабылдамау. 
«Түркістан  автономиясы  туралы  ереже».  Түркістан  АССР-нің 
жаңа конституциясы (1920 ж.). 
Оренбургтегі II бүкіл қазақ съезі  (1917 ж. желтоқсан), Алаш 
автономиясын  құру  туралы  шешім.  А.  Бөкейхановтың 
төрағалығымен автономия үкіметін – Алаш-Орда Уақытша халық 
кеңесін  қалыптастыру.  Алаш  Орданың  Батыс  бөлімшесі.  Алаш 
Орданың  ақ  гвардияшылдармен  ынтымақтастығы.  Валаш  әскери 
құрамаларын құру. Алаш Орда заң шығару қаулылары. Омбыдағы 
Алаш  Орда  үкіметін  тарату  туралы  «Уақытша  Бүкілресейлік 
үкімет»  жарлығы.  Алаштар  мен  большевиктердің  азаматтық 
қарсы  тұру  кезіндегі  өзара  қарым-қатынасы.  Кеңес  өкіметінің 
алашордалықтарға  рақымшылық  жариялауы,  олардың  Кеңес 
өкіметіне  көшуі.  Алаш  Орда  Батыс  бөлімшесін  тарату  туралы 
Қырревкомның  қаулысы.  Алаш  Орда  дағдарысы  мен  жойылу 
себептері. Ұлттық-мемлекеттік құрылыстың кеңестік моделін іске 
асырудың  басталуы.  ҚАКСР  құруды  дайындау.  В.  И.  Лениннің 
Қазақ  Кеңестік  мемлекеттілігін  құрудағы  рөлі.  Қазақ  өлкесін 
басқару  жөніндегі  революциялық  комитетті  (Қазревком)  құру, 
оның  қызметі.  «Қырғыз  (қазақ)  автономды  социалистік  Кеңес 
Республикасын  құру  туралы»  1920  жылғы  26  тамыздағы РКФСР 
БОАК  және  ХКК  декреті.  Қырғыз  (Қазақ)  АССР-нің  аумақтық 
шекаралары.  Орынбор-ҚАКСР-дың  бірінші  астанасы.  ҚАКР 
Кеңестерінің 
Құрылтай 
съезі. 
«Қырғыз 
(Қазақ) 
АКСР 
еңбеккерлерінің  құқықтары  декларациясы»  және  оның  мазмұны. 
Республиканың  орталық  атқарушы  комитеті  мен  Халық 
Комиссарлары Кеңесін құру. 

29 
 
1921  жылғы  24  мамырдағы  РКФСР  ХКК  декреті  жеке 
саудаға, 
сауда 
операцияларының 
әртүрлі 
түрлері 
мен 
формаларына  рұқсат  берді.  Жәрмеңкелік  сауда  Қарқаралы  мен 
Баянауылда,  Атбасар,  Ойыл  мен  Темірде  жанданды.  1927  жылға 
дейін  барлығы  75  жергілікті,  13  губерниялық,  30  миллион 
рубльдегі  сауда  айналымы  бар  7  өлкелік  жәрмеңкелер  жұмыс 
істеді.  Жәрмеңкеге  Қытай  мен  Монғолиядан  келген  саудагерлер 
келді. ЖЭС экономиканың тез жандануына әкелді. Шаруалардың 
ауыл  шаруашылығы  өнімдерін  өндіруде  пайда  болған 
экономикалық  мүдделілігі  нарықты  азық-түлікпен  тез  арада 
молайтып,  «әскери  коммунизм»  аштық  жылдардың  салдарын 
еңсеруге  мүмкіндік  берді.  ЖЭС-тің  сөзсіз  табысы  бұзылған 
экономиканы  қалпына  келтіру  болды.  Барлығы  5  жыл  ішінде, 
1921  жылдан  1926  жылға  дейін  өнеркәсіптік  өндіріс  3  еседен 
астам  артты;  ауыл  шаруашылығы  өндірісі  2  есе  өсіп,  1913 
жылдың  деңгейінен  18%  -  ға  асып  түсті.  Өнеркәсіпте  негізгі 
позицияларды  мемлекеттік  трестер,  несие-қаржы  саласында  – 
мемлекеттік және кооперативтік банктер, ауыл шаруашылығында 
–  кооперацияның  әр  түрлі  түрлерімен  қамтылған  жеке  шаруа 
қожалықтары  алды.  Алайда  кеңестік  экономиканың  одан  әрі 
дамуы 
әлеуметтік-экономикалық 
саладағы 
бостандықтар 
арасындағы  қайшылықтардың  күрделі  үйлесімімен  және  саяси- 
идеологиялық  саладағы  мемлекеттік  бақылауды  қатаңдатумен 
айқындалған,  бұл  жаңа  экономикалық  саясаттың  (1925  жылдан 
бастап) жойылуына ықпал етті. 
 

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: