-қосымша  Демографиялық болжамды құру әдістемесі

7-қосымша 

Демографиялық болжамды құру әдістемесі   

Қазақстан  Республикасының  халқы  санының  2030  жылға  дейінгі 

алдын-ала  демографиялық  болжамы  негізгі  жастық  топтарға,  жынысына, 

қала  және  ауыл  тұрғындарының  үлесіне  қарай  жобалық    үлгіде  есептелген. 

2012  жылғы  демографиялық  көрсеткіштер  Қазақстан  Республикасы 

халқының  болжамды  санын  есептеу  үшін  базалық  кезең  ретінде  алынған. 

Есептеулер  2012  жылғы  туудың  жиынтық  коэфиценті  (ТЖК),  туғандағы 

өмірінің  күтілетін  ұзақтығы  (ӨКҰ)  және  халықтың  көші-қоны  2013  жылдан 

2030 жылға дейінгі аралықта өзгеріссіз қалады деген шартпенен орындалған. 

Яғни,  ҚР  тұрғындарының  санының  болжамы  өзгерістер  халықтың  табиғи 

қозғалысы  есебінен  –  туу  және  өлім-жітім  есебінен  жүргізілетін  үлгіні 

көрсетеді,  болжамды  кезең  бойы  туу  мен  өлім-жітім,  сондай-ақ  көші-қон 

қозғалысы  базалық  2012  жылдағыдай  өзгеріссіз  болатын  үлгіде  жүргізіліп 

отыр.   

Туудың жиынтық коэффиценті – тууға қабілетті кезең бойында (15-

49)    бір  әйелдің  орта  есеппен  қанша  бала  туатындығын  көрсетеді.  Туудың 

жасқа  қарай  коэффиценттерін  әр  жастың  толық  жыл  ішіндегі  жас 

аралығының  ұзындығына  көбейту  арқылы  есептеледі  (біржылдық 

коэффиценттерде  көбейткіш  1-ге  тең,  ал  бесжылдықта  5-ке  тең  және  т.б.). 

Алынған  сома  1000-ғабөлінеді,  яғни,    көрсеткіш  орта  есеппен  бір  әйелге 

шаққанда анықталады. Есептеу формуласы келесідей:  

  

        (1) 

бұл жерде,  

        (СКР)ТЖК – туудың жиынтық коэффициенті; 

             n – жас аралығының ұзақтығы; 

           F

x

 – туудың жасына қарай коэффициенті. 

 

                                                                                             (2) 

бұл жерде,  

 

 — туудың жасына қарай коэффициенті; 

 

 —  «х» жастағы әйелдерде туылғандардың саны;  

— «х» жасындағы әйелдер саны. 

Жасына қарай  коэффициент  «х» жасындағы  туған әйелдердің жылдық 

санын осы жастағы барлық әйелдер санына қатынасын көрсетеді. 

  

63 

 

Өлім деңгейінің ең төмен шартында ұрпақтардың қарапайым алмасуы 

үшін ТЖК 2,33 деңгейінде болуы шарт. Туудың жиынтық коэффициенті 2,4-

тен асса жоғары, ал 2,15 төмен болса, аз болып саналады. 

 

Күтілетін  өмір  сүру  ұзақтығы  (алдағы  өмірдің  орташаша   

ұзақтылығының  көрсеткіші)  –  тұрғындардың  өлім-жітім  деңгейін 

сипаттайтын  маңызды  интегралды  демографиялық  көрсеткіш.  Қысқаша 

айтсақ,  ол  алдағы  адам  өмірінің  орташа  жасын  анықтайды  және  өлім 

кестесінің  қорытынды  көрсеткіші  болып  табылады.  «Күтілетін  өмір  сүру 

ұзақтығы»  дегенде  әдетте,  туылған  кездегі  күтілетін  өмір  сүру  ұзақтығын 

түсінеді, яғни, бұл көрсеткіш осы ұрпақтың бүкіл өмірі бойында әр жастағы 

өлім-жітім  деңгейі  көрсеткіш  есептелген  жылдағыдай  болып  қалған 

жағдайда,  ұрпақтан  туған  бір  адамның  алдағы  уақытта  өмір  сүретін  орташа 

жасын  көрсетеді.  КӨҰ  барлық  жастағы  қазіргі  өлім-жітім  деңгейінің  ең 

дұрыс сипаттамасы болып табылады. 

 

х – жасына жеткен тұлғалар үшін күтілетін өмір ұзақтығы - қазіргі 

өлім-жітім  деңгейінің  әрбір  келесі  жастағы  сақталған  жағдайда  осы  жасқа 

жеткендер  ықтимал  өмір  сүруі  мүмкін  алдағы  уақытта  өмір  сүретін  орташа 

жасының саны; 

күтілетін өмір сүру ұзақтығы келесі формуламен есептеледі: 

                                                                                                       (3) 

мұндағы, 

T

x

 — х және одан үлкен жастағы адам-жас саны 

l

x

 — х жастағы күтілетін өмір ұзақтығы 

Халықтың  жалпы  саны    анықталып  талданып  отырған  кезеңдегі 

халықтың  табиғи  және  көші-қон  өсімі  деректері  және  болжамды  уақыт 

аралығында    пайда  болған  заңдылықтарды  сақтау  тұжырымдамалары 

негізінде есептелуі мүмкін. 

Әртүрлі жас бойынша халықтың жалпы санын есептеу үшін қажет: 

-

 

жоспарланып  отырған  кезең  басындағы  халықтың  саны  жастық 

құрылымы бойынша деректер; 

-

 

өлім-жітім кестесі негізінде өмір сүру коэффиценті туралы деректер; 

-

 

15-49  жас  аралығындағы  туу  деңгейінің  жас  коэффиценттері 

бойынша ақпарат. 

Әр    жыынстың  жасы  бойынша  халықтың  санын  анықтау  жасты 

жылжыту арқылы есептеледі: 

Жасты жылжытудың мүмкін әдісі: 

  

 

Бұл жерде,   

S

t

  - белгілі жас тобындағы халықтың саны; 

S

x 

-  аралас кіші жас тобындағы халықтың саны; 

P

x

 – келесі жас тобына дейін өмір сүру мүмкіндігі. 

 

64 

 

 Бұл  ықтимал  үлгіде  халықтың  өлуінің  қазіргі  тәртібін  болашақта 

сақтау болжамдалған. Ол болашақ қоғамның тек санын ғана анықтап қоймай, 

сонымен  бірге  құрамын  анықтауға  мүмкіндік  береді.  Әдісті  жынысы 

бойынша  бөліп  пайдаланған  дұрыс.  Жастарды  ықтимал  жылжытудың  осал 

тұсы  туылғандар  санын  қосымша  болжамдау  қажеттілігінде  (халықтың 

бірінші жас тобы). 

  

Бір  жылдан  кейін  туылатын  нәрестелередің  болжамды  санын  есептеу 

үшін туудың жас бойынша коэффиценттері жоспарланатын жылдағы сәйкес 

жастағы  (15-тен  49  жасқа  дейінгі)  әйелдер  санына  көбейтіледі  ((2) 

формуланы қара). Содан соң нәрестелер өлімі коэфицентін ескеріп, бі жасқа 

дейін  өмір  сүретін  балалар  саны  анықталады,  ары  қарай  есеп  жастарды 

жылжыту әдісімен жүргізіледі. 

 

Баланстың теңдігі: 

 

P= P

0

 + (N — M) + (V

+

 — V

-

) = P

0

 + E + V

пр                                                                    

(5) 

бұл жерде, 

P

—халықтың жалпы саны 

P

0 

—жыл басындағы халықтың саны 

N – туылғандардың жалпы саны 

M — өлгендердің жалпы саны 

V

+

 — келушілердің жалпы саны 

V

-

 — белгілі бір себептермен кеткендердің саны 

 

Халықтың жалпы өсімі 

 

P

1

 — P

0

 = P

жө 

 

Р

0

 — жыл  басындағы  халықтың  жалпы  саны

 

  (әдетте  жыл) 

Р

1

 — жыл соңындағы халықтың жалпы саны

 

  

  

Халықтың табиғи өсімі 

 

N — M = E 

 

N — туылғандардың жалпы саны 

M — өлгендердің жалпы саны 

 

Көші-қон сальдосы (таза көші-қон) 

 

V

+

 — V

-

 = V

пр 

 

V

+

 — келгендер саны (иммигранттар) 

V

-

 — кеткендер саны (эмигранттар) 

 

65 

 

Халықтың  табиғи  қозғалысының  көрсеткіштері.  Бұл  көрсеткіштерге 

келесілер жатады: туу, өлім-жітім, табиғи өсім, бала (нәресте) өлімі, сондай-

ақ  өміршеңдік  және  өсімпаздық  коэффиценттері.  Халықтың  табиғи 

қозғалысын әдетте бір жылға промиллемен есептейді. 

 

Халықтың табиғи қозғалысы көрсеткіштерін есептеудің негізгі формулалары: 

 

Туу коэффиценті: 

 

бұл жерде, N – туылғандар саны;   – халықтың орташа жылдық саны. 

Өлім коэффициенті: 

 

 

бұл жерде,  M– өлгендер саны. 

  

Халықтың табиғи өсімі көрсеткіштерін есептеудің негізгі формулалары: 

 

Туу коэффиценті: 

 

 

 

Өсімпаздық коэффициенті: 

 

 

 

бұл  жерде, 

  –  15-тен  49  жасқа  дейінгі  жастағы  әйелдердің  орташа 

жылдық саны.   

 

Нәресте өлімі коэффициенті: 

 

 

 

бұл  жерде, 

–  нәресте  өлімі  коэффициенті; 

–  1  жасқа  дейін  өлген 

балалардың саны.   

 

 

 

66 

 

Өміршеңдік көрсеткіші: 

 

 

Демографиялық  жағдайды  талдау  үшін  демографиялық  жүктеме, 

ықтимал  алмасу,  зейнеттік  жүктеме,  зейнеттік  қолдау  коэффиценттері 

қолданылды. 

 

  

1)

 

 

 - демографиялық жүктеме коэффициенті   

N(0-15) –0-15 жастағы халықтың саны 

 - зейнет жасындағы халықтың саны 

 - жұмысқа қабілетті жастағы халықтың саны   

Бұл  коэффицент  еңбек  жасындағы  халықтың  әлеуметтік  жүктемесін 

көрсетеді. Коэффицент мәнінің өсуі жүктеменің өсуін білдіреді. 

  

2)

 

 

 - ықтималды алмастыру коэффициенті. 

 

3)

 

 

 - зейнеттік жүктеме коэффициенті. 

 

4)

 

 

 - зейнеттік қолдау коэффициенті. 

 

Әлеуметтік  қамсыздандыру  механизмінде  аталған  коэффиценттердің 

маңызы  үлкен.