Қазақстан республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі ш. УӘлиханов атындағы

631 
sgauhar84@mail.com 
Мыңдаған жылдар бойы адам кейбір ландшафттардың табиғи қасиеттерін үнемі 
өзгертті. Өркениеттің дамуымен бұл процесс адамзат қоршаған әлемді үнемі жетілдіріп 
отырды, оны өзінің үрмелі және материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бейімдеді. 
Көгалдандыру нысандары ашық және жабық кеңістіктер болып табылады. Оларға мыналар 
жатады: көшелер мен алаңдар, шағын рекреациялық аумақтар (скверлер, бульварлар, 
жағалаулар, жаяу жүргіншілер көшелері.); әртүрлі рекреациялық және шаруашылық алаңдары 
бар тұрғын аумақтар (балалар, ересектердің демалысы үшін, спорт және басқалар.) 
Әлемнің барлық дамыған елдері үшін қалаларда, әсіресе астаналарда қалыптасқан 
экологиялық жағдай барлық деңгейдегі ресми органдардың, саяси партиялар мен қоғамдық 
қозғалыстардың, бұқаралық ақпарат құралдарының және халықтың қалың жігінің ерекше 
назарында. Қалалардың экологиялық жағдайы "айна", онда елдің әлеуметтік-экономикалық 
жағдайының деңгейі көрінеді, сондықтан дамыған елдердегі экологиялық жағдай туралы 
ақпарат көпшілікке қол жетімді және қоғамның саяси және қоғамдық өмірінде жетекші 
орындардың бірін алады. 
Елдің өсуімен, оның өнеркәсібінің дамуымен қоршаған ортаны қорғау, адамның өмірі 
мен қызметі үшін қалыпты жағдай жасау мәселесі күрделене түсуде. Соңғы онжылдықтарда 
адамның қоршаған ортаға, атап айтқанда Жасыл кеңістікке теріс әсері күшейе түсті.
Жасыл алаңдар (қалалық саябақтар, ормандар, бақтар, шабындықтар және т.б.) мәселесі 
қаладағы ең маңызды экологиялық мәселелердің бірі болып табылады. Қоршаған ортаны 
қалпына келтіру жүйесі ретінде өсімдіктер қалада адамдардың өмір сүру жағдайларының 
жайлылығын қамтамасыз етеді, ауаның газ құрамын және оның ластану дәрежесін, қалалық 
аумақтардың Климаттық сипаттамаларын реттейді, Шу факторының әсерін азайтады және 
адамдардың эстетикалық демалысының көзі болып табылады; бұл адамдар үшін үлкен 
маңызға ие. Сондықтан көгалдандыруға антропогендік әсер зерттеуді қажет ететін өте 
маңызды мәселе болып табылады. 
Қазіргі уақытта қалаларды абаттандыру және көгалдандыру бойынша үлкен тәжірибе 
жинақталды, өсімдіктердің бай көгалдандыру ассортименті құрылды және оларды өсірудің 
агротехникасы жасалды, қалаларға тән көгалдандырудың қажетті әдістері табылды, жасыл 
желектерді ұстау әдістері анықталды. 
Жалпы, бүкіл әлемде қала шаруашылығын көгалдандыру және абаттандыру бойынша 
айтарлықтай күш-жігер жұмсалуда. Ауаның газдануы мен шаңдануының жоғарылауы, 
топырақтың қолайсыз физика-механикалық қасиеттері, көшелер мен алаңдардың асфальт 
жабыны, тамыр жүйесі аймағында жерасты коммуникациялары мен құрылыстарының болуы, 
түнде өсімдіктерді қосымша жарықтандыру, механикалық зақымданулар және тұрғындардың 
қалалық екпелерді пайдаланудың қарқынды режимі – мұның бәрі қалалық орта мен аймақтағы 
өсімдіктердің тіршілік әрекетіне тұрақты теріс әсер етеді. табиғи қартаю басталғанға дейін 
ағаштардың мерзімінен бұрын өлуіне әкеледі. Табиғи ортаның деградациясы мен халықтың 
денсаулығының нашарлау процесінде өнеркәсіптік өндіріс, атап айтқанда, ластанған Ағынды 
суларды ағызу көлемі бойынша ғана өнеркәсіптік өндірістер арасында екінші орында тұрған 
химия саласы маңызды рөл атқарады. Бұл жерде техногендік жүктемені азайту мақсатында 
аумақты көгалдандыру мәселесі өзекті болып отыр. 
Елді мекендерді абаттандыру және көгалдандыру – бұл елді мекендерде жасыл 
желектерді құру және пайдалану жөніндегі жұмыстар кешені. Бұл адам өмірінде үлкен 
маңызға ие, қоршаған ортаға үлкен әсер етеді. 
Жасыл желектер елді мекендерді көркемдеудің негізгі элементтері болып табылады. 
Көгалдандыру объектілері ландшафттың құрамдас бөліктері (жер бедері, су объектілері, 
өсімдіктер) мен құрылыс құрылыстары өзара байланысты және ашық ауада демалу 
қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған жер учаскесі деп аталады. 
Қазіргі заманғы қаланы көгалдандыру жүйесінің негізі-тұрғын үй аумақтарында (үй 
топтары жанындағы аулаларда, тұрғын аудандар мен шағын аудандардың бақтарында), 

632 
мектеп, балалар мекемелерінің учаскелерінде екпелер. Оларды мәдениет және демалыс 
саябақтарындағы, балалар, спорт және басқа да мамандандырылған саябақтардағы, скверлер 
мен 
бульварлардағы, 
өнеркәсіптік, 
коммуналдық-қойма 
аумақтарындағы, 
көлік 
коммуникациясы үшін жер бөлу жолақтарындағы жалпы қалалық және аудандық маңызы бар 
екпелер, сондай-ақ қорықтар, санитарлық-қорғау және су қорғау аймақтары толықтырады. 
Көгалдандыру ғылыми негізделген қағидаттар мен нормативтер бойынша жүргізілуі тиіс. 
Бульварлармен, жағалаулармен, бір-бірімен және қала маңындағы ормандармен және су 
айдындарымен байланысты көгалдандырылған жолақтармен біртұтас және үздіксіз жүйеге 
қосылған бақтарды, саябақтарды және басқа да ірі жасыл массивтерді құрылыстар арасында 
біркелкі орналастыру көзделеді. Сондай-ақ, құрылыс кезінде қолданыстағы екпелердің 
максималды санының сақталуын қадағалау қажет. 
Аумақты абаттандыру мен көгалдандыруды ұйымдастыру негізінен қала құрылысы 
және тұрғын үй заңнамасына және өңірлік актілерге сәйкес қабылданатын мемлекеттік 
құқықтық актілермен реттеледі.
Қоршаған ортаны абаттандыру-бұл аумақтарды абаттандыру, ғимараттардың, 
құрылыстардың және абаттандыру объектілерінің сыртқы түрін өзгерту (реконструкциялау), 
тиісті жағдайда ұстау, тіршілік әрекетінің қолайлы ортасын қалыптастыратын жиынтық 
қызмет. 
Аумақтарды абаттандыру және тиісті жағдайда ұстау жөніндегі қызметті: балансында 
тұрған мемлекеттік ұйымдар жергілікті бюджет қаражаты есебінен, сондай-ақ бюджеттен тыс 
қаражатты тарту есебінен; жер пайдаланушылар өз қаражаты есебінен өзіне бөлінген жер 
учаскесінің шекаралары шегінде; белгіленген тәртіппен іргелес аумақ бекітілген азаматтар 
мен заңды тұлғалар жүзеге асырады. Мұндай аумақтарды бекіту тәртібі Мемлекеттік 
құқықтық актілермен белгіленеді. 
Әзірленіп жатқан тақырыптың өзектілігі абаттандыру мен көгалдандыру Мемлекеттік 
шаруашылық қызметінің маңызды саласы болып табылатындығына байланысты. Дәл осы 
салада халықтың өмір сүру деңгейін қамтамасыз ететін жағдайлар жасалады. Осылайша, 
тұрғылықты жері бойынша жеке адам ретінде салауатты жайлы, жайлы өмір сүру үшін 
жағдайлар жасалады. 
Қалалық абаттандыру мен көгалдандыруды дамытудың қазіргі кезеңі ғылыми-
техникалық прогрестің жетістіктерін, озық практикалық тәжірибені кеңінен пайдаланбай, 
кадрлардың біліктілігін жүйелі түрде арттырмай шешуге болмайтын бірқатар жаңа міндеттер 
қояды. 
Қорытындылай келе айтатын болсам, көгалдандыру – қала, ауыл, тағы басқа елді мекендерде 
ауаны тазарту, көлеңкелеу үшін ағаш, бұта, гүл, көгал өсіру. Қазіргі кезде тұрғын үй ауласына 
егілген ағаштар мен бұтақтар адамға қызмет жасауы тиіс. Аулаға отырғызылған бір ағаштың 
қоршаған ортаға маңыздылығы зор. Сонымен қатар, ағаштардың егу тәртібі мен олардың бір 
бірінен арақашықтығы да көгалдандыру заңдылығына сәйкес келу керек. Біздің көгалдандыру 
жұмысымыз ландшафттық дизайн. Ғылыми деректер бойынша белгілі бір аймақтың 15 % 
көгалдандырылса, шаң-тозаңның мөлшері 20% - ға кемиді, ал 65 % - ға өсімдік өсірілсе, шаң 
95% - ға кемиді, Гүлдер мен ағаштар ауадағы көмірқышқыл газды сіңіріп, ауаны оттегімен 
байытады, шуды азайтып, мекен-жайды желден, күннен және шаңнан қорғайды. Кейбір 
ағаштар өздері айналасына тарататын фитонсидтері арқылы ауадағы зиянды 
микроорганизмдерді жойып, оны адамның денсаулығына қолайлы иондармен байытады. 
Мұндай ағаштардың қатарына қылқанжапырақтылар жатады. 
Таңдалған ағаш және бұта түрлері тек экологияны жақсартуға ғана емес, сонымен қатар 
жергілікті халықтың барлық қажеттіліктерін қанағаттандыратын біртұтас композициялық 
дизайн жасауға бағытталған: физикалық және психикалық.
Ауа бассейні тазартылады, ауа адамдарға пайдалы заттармен – фитонцидтермен 
қанықтырылады, патогендік бактерияларды басуға ықпал етеді, ауаның ылғалдылығы артады 
және науқастардың саны азаяды. 

633 
Пайдаланылған әдебиет: 
1.Авадяева Е. Н. Русский ландшафтный дизайн /Под ред. Н. П. Титовой. М.: ОЛМА-ПРЕСС, 
2000. 
2. Александрова М. С. Аристократы сада: красивоцветущие кустарники. М.: Фитон+, 1999. 
3. Аникин В. И. и др. Градостроительство Белоруссии/В.И.Аники; Под общ. ред. А. В. 
Сычевой. Минск: Высшая школа, 1988. 
4. Архитектурная композиция садов и парков /Под общ. ред. А. П. Вергунова. М.: Стройиздат, 
1980. 

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: