ИМПЕРИЯЛАРДЫ ЗЕРТТЕУ: ЖАҢА ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ

654 
жаулап алынған аумақтарды әртүрлі жолмен басқаруға болатынын болжайтын ірі саяси 
құрылымдар ретінде анықталады. Ұлттық мемлекеттер өз анықтамасы бойынша өздерін 
бірегей саяси қауымдастық ретінде бекіте отырып, бір аумақта біртұтас халық идеясына 
негізделген [2, 8б]. Сонымен бірге, авторлар бұл түсініктен ешбір жағдайда белгілі бір 
типология жасағысы келмейтінін, керісінше бұлмодельдерді мемлекеттік құрылымдарды 
саяси мүмкіндіктердің әртүрлі түрлері ретінде қарастыру мүмкіндігі ретінде пайдалану 
керектігін атап көрсетеді. 
Джейн Бербанк өзінің «Империя және трансфармация. Айырмашылық саясаты» 
еңбегінде әртүрлі тәжірибелерге байланысты өзгеретін тарижи контексті есепке алудың 
маңыздылығын атап өтті. Ол империялардың тұрақты емес екендігін, олардың бөлінуге, қайта 
құруға және құлдырауға бейім болғанын айтады. Осыған байланысты Империяларды 
жақынырақ зерттеу үшін Джейн Бербанк оларды тарихи өзгерістер призмасы арқылы 
зерттеуге мүмкіндік беретін «траектория» терминін қолданады. 
«Траектория» түсінігі оның пікірінше, басқару стратегияларының модификациясын 
және басқа империялармен бәсекелестіктің талдауын ұсынуға көмектеседі. Оның көзқарасы 
бойынша, қазіргі саяси тәжірибеге бейімделу қабілеті империяларға өз билігін сақтау үшін 
маңызды иккмділік берді. Империялар арасындағы қақтығыстар мен бәсекелестіктер оларды 
әртүрлі бағытта қозғалуға мәжбүр етті. Мұндай қиындықтар, Джейн Бербанктың пікірінше, 
технологиялық және идеологиялық өнер табыстарды ынталандырады [3, 11-33бб]. 
Империяға тән қасиет, ол отаршыл биліктің жергілікті халықпен қарым- қатынасының 
тетіктерін құру болды деп есептейді. Бұл әдетте, отапшыл билікке жаулап алынған аумақты 
бақылауда ұстауға мүмкіндік беретін жергілікті элитамен ынтымақтастықта білдіреді [4, 2б]. 
Жергілікті элитамен өзара әрекеттесу тетіктерін құру үшін империялық қызметте жеткілікті 
ауқымды тарихнама қалыптасты. Алайда соңғы жылдары жаңа империялық жағдайда 
жергілікті медиаторлардык мінез-құлқын зерттеу көбірек қызығушылық танытуда [4, 622б]. 
Иан Кэмпбеллдің Ресей империясы шенеуніктерінің қазақ даласы туралы білім 
өндірісін зерттеуге арналған еңбегінде империя мен көшпелілер арасындағы делдал ретіндегі 
қазақ зиялы элитасының рөлін зерттеуге баса назар аударылады. Кітап авторының айтуынша, 
қазақ зиялы медиаторлары ондай емес қарсылық көрсетті, империялық билікті мүлде 
қолдамады, бірақ бұл процеске әсер етіп, дала туралы білім өндіруге атсалысты. Олар 
отаршылдық режиммен ынтымақтаса отырып, сонымен бірге өз мақсаттарын жүзеге асырды 
[5, 7б]. Ян Кэмпбелл бағынышты медиаторлар отаршылдық категорияларды қабылдай алады 
және екі тарап тең қатысатын диалог процесінде бола алады деген қорытындыға келді [5, 11б]. 
Осы тұрғыдан алғанда жапон ғалымы Тецзу Акияма өз кезегінде 1867-1868 жылдардағы 
реформалардан кейін Ресей империясының Түркістан генерал-губернаторлығының 
басқаруына енген қырғыз көшпелілері арасында манаптардың делдал ретіндегі маңызын 
қарастырды. Тецзу Акияма отар шенеуніктері олармен санасуға мәжбүр болды деп есептейді, 
өйткені олар отаршылдық кезеңнің соңына дейін дерлік көшпенділерге үлкен ықпал етті [6, 
625- 649бб]. 
Жақында жарияланған басылымда жапон маманы Уяма Томохико да атап өтті 
отаршылдық аумақтарды басқару тәжірибесіндегі жергілікті халықтың рөліне назар 
аударатын аздаған ғылыми еңбектер. Ол жергілікті элиталардың Ресей империялық билік 
органдарына қатысты стратегияларына, ағылшын саясатына қатысты жергілікті халықтың, 
Қытай империялық саясатына Шығыс Түркістан халқының ықпалына салыстырмалы талдау 
жасады. Ол империялар өздерінің басқару жүйелерін бағынышты халықпен бірге құрады 
деген қорытындыға келді. У.Томохиконың айтуынша, жергілікті халықтың да, империяның да 
өзіндік тактикасы болған. Әрбір жағдайда нәтиже болды бір-бірінен өзгеше [7, 99-118бб]. 
Бұл факт жемісті мысал болып табылады империялар мен жергілікті халықтар арасындағы 
қарым-қатынастарды зерттеудегі салыстырмалы көзқарас. 
Жоғарыда аталған тәсілдерге Фредерик Купердің империяларды басқарудағы әртүрлі 
құқықтық режимдердің қатар өмір сүруі мен үйлесімін зерттеудің маңыздылығы туралы 
мәлімдемелері маңызды қосымша болып табылады, бұл оларға икемділік пен өмір сүру 

655 
ұзақтығын берді. 
Жалпы, империяларды зерттеудегі көрсетілген тәсілдер ғалымдарға тек ана елдерді 
ғана емес, империялық кеңістікке енген халықтар тарихының көптеген жаңа қырларын 
зерттеуде жаңа көзқарастар береді. 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
 
1)
Новая имперская история постсоветского пространстава под. ред. Герасимов И., Глебов С., 
Каплуновский, Могильнер М., Семенов А. Центр исследований Национализма и Империй.- 
Казань, 2004. 
2)
Бербанк Джейн, Купер Фредерик. “Дүниежүзілік тарихтағы империялар. Билік және 
айырмашылық саясаты”,-Принстон университетінің баспасөзі, 2010 ж. 
3)
Джейн Бербанк. “Империя және трансформация: айырмашылық саясаты // Қазіргі 
империяларды салыстыру. Императорлық басқару және өзгермелі әлемдік тәртіптегі 
деколонизация” // Славяндық Еуразиялық зерттеулер, Хоккайдо университеті. – Жапония. – 
2018. - No 33. 
4)
Изабель Охайон. “Империяның Орталық Азиядағы делдалдары (1820-1928)” 
//56/4, қазан-желтоқсан 2015 ж. 
5)
5 Ян В Кэмпбелл. “Білім және империяның соңы. Қазақ делдалдар және орыс 
Даладағы билік, 1731-1971 жж.”- Cornell University Press, Ithaca and London, 2017, 273 б. 
6)
Тецу Акыйма. “Орыстың қырғыз көшпелілеріне тікелей билігі неліктен тайпа 
көсемдері «манаптарға» тәуелді болды?”// 56/4, қазан-желтоқсан, 2015 ж. 
7)
Томохико Ю. “Империялар: Орталық Азия жағдайлары // Қазіргі империяларды 
салыстыру”-Жапония.-2018.- №33. 

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: