БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕП ПЕН ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІКТЕГІ ЖАЗБАЛАРДЫ

785 
жаңылыстырғысы келсе ғана пайда 
болуы мүмкін. 
Ұйымның есеп персоналының 
абайсызда жасаған әрекеттері немесе 
әрекетсіздігі (байқаусызда) 
Мұндай бұрмалау зұлымдықсыз есептік 
жазбалардағы арифметикалық және 
логикалық қателіктердің салдары болып 
табылады. 
Құжаттардың бұрмалануы мазмұнына көңіл бөлер болсақ, мамандардың пікірлері сан 
алуан, мысалға Дятлова А. Ф. бұрмалауды бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктегі 
қателіктердің көрінісі деп санайды, ал Шиленко С.И. өз кезегінде, бухгалтерлік есептің кез-
келген бұрмалануын заңдарға қайшы келетін және қайшы келмейтін, сондай-ақ қасақана және 
байқаусызда болатын қателіктер деп атайды [2;
24-33 б.
]. 
Бұл жерден байқайтынымыз екі маманның да пайымдауынша бұрмалау-бұл 
қателіктерді жіберудің әсерінен пайда болатын құбылыс. 
Ал Сардарова Б. В. "қаржылық есептілікті манипуляциялау" ұғымын белсенді 
қолданады, ол есептілікті пайдаланушылар (инвесторлар, қарыз алушылар, реттеуші ұйымдар) 
қабылдаған шешімдерге әсер ету мақсатында компанияның қаржылық жағдайы туралы 
ақпаратты қасақана бұрмалау немесе жасыру ретінде түсіндіреді [3; 144 б.]. 
Яғни, Сардарова қателіктерді кәсіпорын әдейі (қасақана) жасап, құжаттар мен 
жазбаларды бұрмалайды және сол арқылы істі өз жағына қаратуға тырысады деп пайымдайды. 
Богодухова В. А. қаржылық есептіліктегі ақпараттарды жасырып қалу және есептілікті 
толық жасамау есеп беру ақпаратын бұрмалау тәсілдері екенін атап көрсетеді [4;
319 б.
].
Бұл ретте айрықша ерекшелігі, жасыру-бұл нормативтік құжаттармен рұқсат етілген 
шеңбердегі есептілікті бұрмалау, ал бұрмалау заңнамалық нормалардың бұзылуына әкеледі.
Ендігі, кәсіпорында есептіліктердің бұрмалануын анықтау тәсілдерін қарастырсақ: 
Бұрмалануларды анықтаудың қарапайым тәсілдерінің бірі - бір уақытта бірнеше 
адресатқа ұсынылған қаржылық (бухгалтерлік) есептіліктің әртүрлі даналарын сәйкестендіріп 
тексеру. Мәселен, несие алу үшін банкке ұсынылған есептіліктің данасын кәсіпорында қалған 
данамен, сондай-ақ салық инспекциясына ұсынылған данамен салыстыру кезінде тән 
сәйкессіздіктер анықталуы мүмкін.
Мұндай бұрмалануды ашу үшін аналитикалық процедуралар жиынтығы стандартты 
түрде қолданылады (1-сурет). 
Аналитикалық процедуралар жиынтығы 
Көлденең талдау: 
алдыңғы есепті 
кезеңдерге қатысты 
нақты мақалалар 
көлемінің 
тенденциялары мен 
ауытқуларын талдауға 
мүмкіндік береді. 
Тігінен талдау: нақты баптардың 
жалпылама көрсеткішке қатынасын 
талдауға (яғни үлес салмағын 
анықтауға) және есептіліктің барлық 
нысандарындағы құрылымдық 
өзгерістерді алдыңғы есепті кезеңге 
қатысты немесе объективті факторлар 
жағдайында (маусымдық) басқа 
сәйкес кезеңмен салыстыруға 
мүмкіндік береді. 
Қаржылық талдау: 
коэффициенттердің 
немесе 
көрсеткіштердің 
өзгеруін зерттеу. 
1-сурет. Стандартты аналитикалық процедуралар және олардың атқаратын қызметтері 
Салыстыруға міндетті түрде ұшырайтын құжаттар: 
* кәсіпорынның есепті ішкі және сыртқы балансы; 

786 
* № 2 нысанда келтірілген кірістер мен шығыстар туралы деректер. 
Ішкі және сыртқы балансты салыстыру әдістемесі есептік баланстың әртүрлі 
даналарына сәйкестендіру жүргізуге ұқсас. Ішкі баланс деп бухгалтерлік тіркелімдердің 
деректері түсінілетінін есте ұстаған жөн: айналым балансы немесе ұйымның қаржылық 
есептілігін жасау күніндегі бухгалтерлік есеп шоттарындағы қалдықтар туралы деректер 
кәсіпорынның бас кітапшасында жазылады. 
Есептік балансты әдейі безендірудің белгісі, мысалы, актив пен пассив арасындағы 
теңдікті сақтау үшін баланстың басқа бабын бірдей сомаға бұрмалай отырып, ішкі баланста 
жоқ жоғары өтімді активтер (мысалы, қысқа мерзімді қаржылық салымдар) туралы деректерді 
қосу болуы мүмкін.
Демек, баланстың дұрыстығын тексеру үшін есептілік формасының әр жолының 
сандық көрсеткіштерін тиісті синтетикалық және аналитикалық шоттар бойынша есепті 
кезеңнің басындағы және соңындағы қалдықтар (сальдо) деректерімен салыстыру қажет. Бұл 
жағдайда бастапқы және салыстырмалы қалдықтардың дұрыстығы міндетті түрде тексеріледі. 
Мұндай тексеру бастапқы және салыстырмалы қалдықтардың тексерілетін қаржылық 
есептіліктің дұрыстығына әсер етуі мүмкін елеулі бұрмалаулардың жоқтығына көз жеткізу 
үшін қажет. 
Бухгалтерлік есептің дұрыстығын тексеру бухгалтерлік есепті кешенді автоматтандыру 
бағдарламаларын қолдану арқылы айтарлықтай жеңілдейді. Бұл жағдайда баланстың 
жекелеген баптары бойынша есепке алуды іріктеп қалпына келтіруге және қалпына 
келтірілген есепке алу нәтижелерінің зерттелетін бухгалтерлік есеп пен есептілік деректеріне 
сәйкестігін тексеруге болады. Мұндай тексеру барысында шоттардың дұрыс емес хат-
хабарларын қолдану, арифметикалық қателіктер, синтетикалық есепке алу деректерінің 
аналитикалық есепке алу деректеріне сәйкес келмеуі, есептілік деректерінің бухгалтерлік есеп 
деректеріне сәйкес келмеуі салдарынан шоттар бойынша айналымдар мен сальдоларды дұрыс 
анықтамау арқылы бухгалтерлік есептің бұрмалануы анықталуы мүмкін. Бухгалтерлік есепті 
автоматтандыру бағдарламалары бастапқы құжатты енгізу кезінде барлық бухгалтерлік 
процедуралар, соның ішінде бухгалтерлік есеп пен салық есептілігін жасау автоматты түрде 
жүзеге асырылады, бұл көп уақыт пен еңбексіз бухгалтерлік есептің дұрыстығын тексеруге 
мүмкіндік береді. 
Айта кету керек, бухгалтерлік есеп басқа қажетті шарттармен қатар оның көрсеткіштері 
түгендеумен расталған жағдайда ғана сенімді деп танылуы мүмкін. Егер бухгалтерлік 
баланстың қандай да бір баптары бойынша түгендеу жүргізілмеген жағдайда, осы бап 
бойынша есепке алу деректері осы есепке алу объектісінің нақты жай-күйіне сәйкес келетініне 
сенімді бола алмайсыз. Мысалы, материалдық құндылықтардың нақты болуы бухгалтерлік 
есепте көрсетілгеннен көп немесе аз болуы мүмкін, сондықтан баланс деректері шындыққа 
сәйкес келмейді. 
Осыған ұқсас әдістеме бойынша кірістер мен шығыстар туралы есеп көрсеткіштерінің 
дұрыстығы тексеріледі. Бірақ бұл есептің көрсеткіштері сальдоға емес, тиісті бухгалтерлік 
есеп шоттары бойынша есепті кезеңдегі айналымдарға сәйкес келуі керек. 
Бас кітап бойынша жасалған жазбаларды № 2 нысан бойынша есептің 
көрсеткіштерімен өзара салыстыра отырып, есепті баланста көрсетілген пайда мөлшерінің 
бұрмалануын әдейі растауға болатындығын атап өткен жөн, өйткені баланстағы және кірістер 
мен шығыстар туралы есептегі пайда мөлшері ұқсас. 
Аталған әдістердің қарапайымдылығына қарамастан, заң практикасында олар, әдетте, 
ревизиялар немесе сот-бухгалтерлік сараптамалар тағайындау арқылы іске тартылатын 
мамандардың көмегімен жүзеге асырылады. Сонымен қатар, егер осындай айқын тәсілмен 
бұрмаланған қаржылық (бухгалтерлік) есептілікті аудитор бұрын тексеріп, сенімді деп тапса, 
оның жауапкершілігі туралы мәселе туындайды. 
Қаржылық (бухгалтерлік) есептіліктің бұрмалануын анықтағаннан кейін оны қалпына 
келтіру қажет, яғни бұрмаланған фактілерге емес, нақты фактілерге негізделген жаңа 

787 
есептілікті қалыптастыру. Мұндай есептілікті қалпына келтіру маман-бухгалтерге де 
тапсырылуы керек. 
Әдебиет 
1.
Словарь аудитора и бухгалтера / Л. Ш. Лозовский, М. В. Мельник, М. Е. Грачева [и др.] 
М.: ЗАО «Издательство «Экономика», 2013г.- 446с. 
2.
Дятлова А.Ф. Методы повышения качества бухгалтерской информационной системы // 
Все для бухгалтера. – 2015. – № 7.- 259с.
3.
Сардарова Б.М. Манипулирование финансовой отчетностью — схемы и симптомы, 
способы выявления. // Финансовые риски и безопасность.-Москва:2019.-244с. 
4.
Богодухова В.А. Искажения отчетности посредством вуалирования и фальсификации / 
В.А. Богодухов // В сборнике: Наука 21 века: опыт прошлого – взгляд в будущее. – 2016г. -
394с. 

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: