Қазақстан республикасы мәдениет, АҚпарат және қОҒамдық келісім министрлігі
жүктеу/скачать 0,95 Mb.
|
Қазақ аныктагыш
4) Қос сөздердіңсыңарлары да осы заңға бағынады:
5) Сөйлем ішінде сөз дауысты дыбыстарға аяқгалып, оған қатысты шылаулар қ дыбысынан басталса, шылаудың басқы дыбысы ұяң айтылады:
1-баптағы (параграфтағы) ережеге қарап мына өлең шумағының дұрыс айтылуын (оқылуын) көрсетіндер, ол үшін, әрине, мұндағы сөздерді ырғақтық топтарға бөліңдер; бұл мәтінде ырғақтық топтардың қайсысының айтылуы берілген ережеге қатысты екенін айтыңдар. Ат қайда Ақбақайдай шаппай желген, Қыз қайда құдашадай көзі күлген. Алыстан ат арытып келгенімде, Шақыртпай еш адамға өзі келген. § 2. Ырғақтық топ құрайтын екі сөздің алдыңғысы з, ж, р, л, м, н, ң, й, үнді у (тау, бау деген сөздердегі) дыбыстарына аяқталса, келесі сөздің басындағы қ, к дыбыстары ұяңдап, ғ, г болып айтылады.
Бұл ережеге мысал ретінде мына үзінділердің дұрыс айтылу түріне назар аударыңыз: Қарағым / айналайын / келдіңғайдан // Алүйрек / алмамойұн / ұшарсайдан // Ейғалқа / мекеніңді / айтыпқойшұ // Адамның / жатполмағы / осұндайдан // (Халық өлеңі) Мына шумақтарды ырғақтық топтарға ажыратып, дұрыс айтылуын көрсетіңдер, жоғарғы ережеге сай келетін сөздерді табыңдар: Салмасам, Айнамкөзге ән болмайды, Кимесем екі бешпент сән болмайды, Ойнасаң, өзің теңдес жаспен ойна, О дағы алғаныңнан кем болмайды, Айнамкөз, сен қайдағы, мен қайдағы, Біреудің мен де өзіңдей боз тайлағы. Есіме, беу қарағым, сен түскенде, Қайнайды зығырданым қай-қайдағы. (Мұхит) § 3. Ырғақтық топқа енетін сөздердің бірінші сыңары қ, к, п деген қатаң дыбыстарға аяқталса, келесі сөз дауысты дыбыстардың біреуінен немесе ж, з сияқты ұяң дыбыстардан және р, л, м, н, й, у деген сонорлардан басталып тұрса, алдыңғы қатаң дауыссыздар ұяңдап ғ, г, б болып айтылады. Мысалы, шекара, сатып алды, қонақ үйі, кәсіподақ, келіп еді, қашық жер, бекзат, көк орамал деген сөздер айтылуда: шегара, сатыбалды, қонағұйү, кәсібодақ, келібеді, қашығжер, бегзат, көгорамал болып дыбысталады. Бұл ережеге мысал ретінде мына шумақтардың дұрыс оқылуына назар аударыңыздар және жазылуын көрсетіңіздер: Атеді / бұләнімнің / Жонұбалды // Алғандай / сұлужонұп / ерімталды // Жасымнан / сүйібайтқан / ән болған соң // Жаңылмай / әлігүнге / естеғалды // Жанедім / әсемәнді / сүйүбайтқан // Жағымды / көпкебірдей / жұрт ұнатқан // Келетін / нақысына / жүзғұбұлүп // Кейдөрлеп кейдешалқып / баяулатқан // (Біржан) § 4. Бір ырғақпен айтылатын сөздердің алдыңғы сыңары с, ш дыбыстарына аяқталса, келесі сөз ж, ш дыбыстарынан басталса, екі сөз аралығында қос шш дыбысы айтылады. Мысалы, Досжан, сөзшең, бос шылбыр, жас жаным деген сөздердің айтылуы: Дошшан, сөшшең, бошшылбыр, жашшаным. Сол сияқты алдыңғы сыңар з дыбысына аяқталса, келесі сыңар ж дыбысынан басталса, қос жж айтылады. Мысалы, ғазиз жан, тоғыз жерде дегендердің айтылуы: ғазижжан, тоғұжжерде. Осы ережеге байланыстырып, “Абай” операсындағы Абай мен Ажардың арияларынан алынған мына шумақтардың орфоэпиясын талдап көрелік:
Бұл заң екі сөздің аралығында ғана емес, түбір мен қосымшаның түйіскен жерінде де болады. Мысалы, жұмысшы, қосшы, басшы деген сөздер айтылуда жұмұшшы, қошшұ, башшы болып естіледі. Осы ережені ескеріп, мына сөздердің дұрыс айтылуын жазып және оқып көрсетіңдер. ҚызЖібек, Бозжігіт, ауызша, орысша, көзсіз (батыр), құшсаң, көшсін, қас жақсы, қас жаман, жас жарым, Көзжақсым, еш жұмысы (жоқ), бес жылдық (оқу), үш жылдық жоспар, қазша (мамырлаған), қасша (дұшпанша), жазшы, тас жер. § 5. Бір ырғақпен айтылатын сөздердің алғашқысы з деген ұяң дыбысқа аяқталса, келесі сөз с деген қатаң дыбыстан басталса, айтылуда қос сс болып естіледі. Бұл заң түбір мен қосымшаның аралығына да тән. Мысалдар: жүз сом, жаз сайын, сөзсіз, бұлардың айтылуы: жүссом, жассайын, сөссүз. Бұл ережеге жаттығу ретінде “Айман - Шолпан” пъесасынан Жарастың мына сөзін келтірейік:
§ 6. Бір ырғақпен айтылатын сөздердің алдыңғы сыңары н дыбысына аяқталса, келесі сыңары қ, к, ғ, г дыбыстарының бірінен басталса, н өзгеріп, ң болып айтылады. Мысалы: Аман+келді, айтылуы Амаңгелді (бұл жерде ілгерінді-кейінді ықпал болып тұр: ілгергі н дыбысы кейінгі к дыбысын г дыбысына айналдырса, г дыбысы н дыбысын ң-ға айналдырып тұр). Осы сияқты бөкен қабақ, жан қалқа, Айманкүл, Боранғали деген сөздердің айтылуы: бөкеңғабақ, жаңғалқа, Аймаңгүл (бұл Аймаңкүл болып та айтылады), Бораңғали. Бұл ереже түбір мен қосымшаның арасындағы дыбыстар өзгерісіне де жатады. Мысалы: қашанғы (қашан+ғы), түнгі (түн+гі), зиянкес (зиян+кес), құйынға (құйын+ға) сияқты қосымшалы сөздер қашаңғы, түңгі, зыйаңкес, құйұңға болып айтылады. Мына мәтінді дұрыс оқып көрелік:
Бірінші сөз н дыбысына аяқталып, келесі сөз қ, к, ғ, г дыбыстарынан басталып тұрған сәттің кез келгенінде мүндай өзгеріс бола бермейді, яғни олар бір топқа енбей, екі белек топта тұрса, бір- біріне әсер етпейді. Мысалы, “Қарақыпшақ Қобыланды” пьесасынан Қобыландының мына бір сөзінің дұрыс айтылуын көрелік:
Мұнда н - қ, н - к дыбыстары қатар келгенмен, бір-біріне әсер етпейді, өйткені қатар тұрған сөздер екі бөлек ырғақта тұр, сондықтан бұл жерде қ дыбысы ғ-ға, н дыбысы ң-ға айналмайды. Осы ережеге сай етіп, әрі алдыңғы қағидаларды ескеріп, мына мәтіндерді дұрыс айтып көріңдер. Ол үшін топтарға бөліп алыңдар. Анталаған жауың көп Қас қамауда біз қалсақ, Жан көке, кімге тапсырдың? Тоғай толған жылқың бар, Қора толған қойың бар, Жан көке, кімге тапсырдың? (М. Әуезов) Жаңа жыл мың тоғыз жүз қырық бесінші, Құйшы, дос! Қыран көңіл, бір желпінші! Қан қырғын, қызыл соқта толастар ма? Жаңа жыл, айт та маған, ал сүйінші! (Қ. Аманжолов) § 7. Бір ырғақты топқа енетін сыңарлардың алдыңғысы н дыбысына аяқталса, келесісі б, п дыбыстарынан басталса, н дыбысы м болып айтылады. Бұл заң түбір мен қосымшаның аралығында да болады. Мысалы, сен бе едің, Құрманбек, Дүйсенбай, Жанпейіс, күнбатыс, күнбағар, жылан бауыр (трактор) деген сөздер сембедің, Құрмамбек, Дүйсембай, Жампейіс, күмбатыс, күмбағар, жыламбауыр болып айтылады. Кейбір адам аттары айтылуынша жазылып жүр: Жампейіс, Бейсембай. § 8. Бір ырғақтық топтағы компоненттердің алғашқысы с, т, қ, к, п, ш деген қатаң дауыссыз дыбыстарға аяқталса, келесісі б дыбысынан басталса, б дыбысы қатаң п-ға жуықтау болып айтылады: тас бұлақ (айтылуы: таспұлақ), Сәтбай (Сәтпай), ақ. берен (ақперен), айтын берді (айтыпперді), кеш бойы (кешпойұ). Осы ережені және алдыңғыларын ескеріп, мына халық өлеңдерін дұрыс айтып көріңдер. Ырғақтық топтарға бөліңдер және дыбыстары өзгеріп айтылған сөздерді көрсетіңдер. Ат қайда Ақбақайдай шаппай желген, Қыз қайда құдашадай көзі күлген? Алыстан ат арытып келгеніңде, Шақыртпай еш адамға өзі келген. Баянауыл басында балалы құр, Бір сөз айтам, қалқатай, мойныңды бұр. Аулыңның тұсынан аттанғанда, Ақ боз үйге сүйеніп қара да тұр. жүктеу/скачать 0,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|