Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне спорт министрлігі Тілдерді дамыту жəне қоғамдық-саяси жұмыс

425

425

терден күтуге дағдыландырады. Бауыр-туыстар арасында береке-бір-

лік ті  нығайтып  тату-тəтті  өтулеріне,  туыстық  сүйіспеншілікті  суыт-

пау ла ры на мүмкіндік жасайды.

«ЖИЕНҚҰЙРЫҚ » (ҚЫРЫҚ ШҰБАР ) БЕРУ

« Ж

иенқұйрық» деп – нағашыларының жиендеріне берген мал-

дүниесі мен тартқан тартулары, сыйлаған сыйлықтарын айтады. Қа зақ 

халқы жиендерін төтенше жақсы көреді. Қандайда ер ке лі гі мен тен-

тек ті гін  қабақ  шытпай  көтереді.  Сол  себепті,  жиендер  на ға шы ла ры-

нан қалаған затын, қалаған уақытында ала береді. Оның қолын еш кім 

қақпайды.

Бұл тартулар мен сыйлықтардың «жиенқұйрық» аталып кету се бе-

бі бар. Ертеде Майқы бидің Сімет деген өте ақылды бір жие ні болып-

ты. Бір жолы ол нағашысына барып:

– Нағашы ата, маған келер жылғы төлден он қозы беріңіз, – деп ті. 

Сонда он қозыны бір жолда бір-ақ бере салуға қимаған би:

–  Əй,  жиенжан!  Он  қозы  дегеніңді  қой!  Келер  жылы  құй ры ғы на 

түйме бітіп туған қозы қанша болса, соншасын бір-ақ ал! Одан ар тық 

аламын деп мені əурелеме. Қалай, осыған келісесің бе? – депті жие ні-

не. Оған жиені күліп:

– «Уəде – Тəңір аты» деген, сөзіңізден таймайсыз ба? – депті. Алай-

да, бірде-бір түймелі қозы тумай қалып, жиенім ренжіп қала ма деп 

алаңдаған би:

– Сөзім – сөз, жиенжан! Тіпті, сол түймелі қозыларыңның үстіне 

ар тық бір қозы қосып берейін, – депті.

Қызық болғанда, келесі жылы Майқы бидің қойлары түгел түй ме лі 

құйрық қозы туыпты. Оны көрген ел-жұрт таңданып:

– Биеке, бұл қалай?! – деп сұрапты. Сонда Майқы би:

– Ой, оның несін сұрайсыңдар, бұл түгел «жиен-құйрық», – деген 

екен  дейді.  Сөйтіп,  жиенге  берілетін  сый  «жиенқұйрық»  аталып  ке-

тіп ті.

Тағы сол Майқы биде 20 ешкі бар екен дейді. Тағы бір жылы əлгі 

Сі мет жиені барып:

426

426

– Нағашы ата, мына 20 ешкіңіздің келер жылғы онының төлін бе рі-

ңіз, – депті. Сонда Майқы би:

–  Жоқ,  жиенжан,  саған  жартысын  бере  алмаймын!  Себебі,  келер 

жылы кенже нағашың үйленгелі отыр. Егер мақұл көрсең, келер жылы 

туыл ған еркек лақтар түгел сенікі болсын да, еркек лақ тумаса, ма ған 

өк пе леме, – депті.

Қызық болғанда, келесі жылы жиені барса, нағашысының 20 еш кі-

сі түгел егізден-егізден 40 еркек лақ тауыпты. Тəлейлі Сімет 40 сер-

кеш айдап қайтыпты. Кейде жиенге: «40 серкеші бар» деп айту содан 

қалыпты деседі.

Сіметтің  нағашысы  Майқы  биде  40  бие  бар  екен  дейді.  Тағы  бір 

жолы жиені Сімет барып:

– Ау, нағашы ата, мінетін атым қартайып қалды, ат қылып мі не-

тін екі-үш тай беріңіз, – деп сұрапты. Сонда бір жолда 3 тайды бір-ақ 

беруге қимаған би:

–  Тайлардың  түгел  иесі  бар.  Келер  жылы  туылған  шұбар  құ лын-

дар түгел сенікі болсын. Одан артыққа ауыз ашпа! Бұдан кейінгі жұрт 

жиенінің сұрағанын үш-ақ рет берсін жəне бұл кейінгілерге салт бо-

лып қалсын, – деген екен дейді жиенінің қайта-қайта мал сұ ра ға ны на 

шыдамай.

Əне-міне дегенше бір жыл өте шығыпты.

Қызық болғанда, Майқы бидің 40 биесі 40 шұбар құлын туыпты. 

Ара ға тағы бір жыл салып, Сімет 40 шұбар тайын айдап алайын деп 

барса, Майқы би тайларын түгел тығып тастап:

– Ойбой, жиенжан, сенен қатты ұят болды. 40 тайды бір айдың ал-

дында түгел ұры əкетті, – деп, бермей, оған ренжімей қайт деп, бір не-

ше бұзау-тана айдатып қайтарған екен дейді. Содан бастап ол жиен-

дер дің  нағашыларынан  қанша  мал-дүние  алса  да,  «40  шұбар  тайым 

бар» деп даулайтын бітпес дауына арқау болып қалыпты.

Бұл  салт  –  нағашылар  мен  жиендердің,  қыздар  мен  төркіндердің 

алыс-беріс,  барыс-келістерін  жиілетіп,  қарым-қатынастарын  ны ғай-

тып, бір-бірлеріне туыстық сүйіспеншіліктерін арттырады. Қо ғам дық 

өріс те рін  кеңейтеді.  Сондай-ақ,  адамдарды  ақкөңіл,  ашық-жарқын, 

жомарт болып, тыныш, орнықты, бай-бақытты қоғам құруға баулиды.

427

427

ӨҢІР САЛУ 

Қ

азақ  халқы  қыздарын  ұзатып  жіберген  соң,  артынан  ата-ана, 

бауыр-туыстары үнемі іздеп барып, хал-жайын біліп, көмек қол да рын 

созып отырады. Əсіресе, қыздарының ата-ене қолынан бө лі ніп, өз ал-

дарына  отау  көтеріп  шыққандарын  естігенде,  төркініндегі  туыс-ту-

ған да ры балаша қуанып, шашулары мен жаңа отауға қажетті текемет, 

сыр мақ,  кілем,  шыны-аяқ,  т.б.  заттарын  апарып,  отауларына  құт ты 

болсын айтады. Міне, бұл «өңір салу» деп аталады.

«Өңір  салу»  салты  адамдардың  бір-біріне  деген  туыстық  сү йіс-

пен ші лі гін арттырып, береке-бірлігі мен достығын нығайтады. Жаңа 

отау дың еш қиындық көрмей, тезірек бай-бақытты отбасына ай на луы-

на мүмкіндік жасайды. Адамдарды бауырмал, рақым-ша па ғат ты, ізгі 

ниетті, жомарт болуға дағдыландырады.

КИІНУ, БОЙ ТҮЗЕУ САЛТЫ

« А

дам  көркі  –  бөз,  тіл  көркі  –  сөз»  деп  білген  қазақ  хал қы 

рет ті,  таза,  сəнді  киініп,  өз  орталарына  лайық  бой  түзеп  жүруге  ба-

рынша  мəн  берген.  Сонымен  бірге,  шектен  тыс  жасанып,  сыланып, 

сəн қой лық қа,  көрсеқызарлыққа  салынып,  күнде  бір  киім  алып  кию-

ге, шапанының екі жеңін кимей, желбегей жамылып жүруге, киім-ке-

шек ті теріс, қисық киюге қатаң тыйым салған. Мысалы, шапан, ішік 

сияқ ты киімдердің жеңін кимей, желбегей жамылуды, бас киімді те-

ріс немесе қисық киюді тəрбиесіздік, көргенсіздік, мəдениетсіздік са-

на ған. Қазақ ұғымында киімнің екі жеңін кимей желбегей жамылып 

жүру барынша шектен тыс тойып, тоқмейілсіп, қайтерін білмей əлі нен 

ас  қан,  шен-шекпен,  атақ-даңқ  пен  байлыққа  басы  айналған  менмен, 

көр ген сіз, тəрбиесіз, надан адамдардың қылығы деп есептейді. Ол тек 

екі жеңін кие алмайтын қолы жоқ мүгедек адамдар мен ауру адам дар-

ға ғана лайық деп қарайды. Тіпті, «екі жеңін кимеген – елге қыр сық» 

деп, желбегей жамылуды кесірлік, бұзықтық санаған.

Қазақ  салтында  қолда  бар  мал-дүниені  орынды  жұмсап,  жақсы 

киіп,  жақсы  ішу,  шектен  тыс  жасанбаумен  бірге,  қолында  жетерлік 

428

428

мал-дүниесі тұрып, жамау-жасқау, кір-қожалақ болып жүруді «са сық 

байлық» деп қарап, адамдарды дұрыс азықтанып, киінуге тəр бие лей ді. 

Тіп ті, ретті, таза киіп бой түзеп, басқаларға əсем, əдемі киі ну де үлгі-

өне ге болуды адамдық жəне азаматтық парыз есептеген. Се бе бі, рет ті, 

таза  киіну  адамдарға  көркемдік  лəззат  бағыштап,  өзгелердің  құр мет 

се зі мін тудырады. Кісілік беделді көтеріп, абыройын арттырады.

Қазақтың  əсем  киінуде  өзгелерге  үлгі-өнеге  болу  салты,  не гі зі-

нен, реттілік пен тазалыққа қаратылған, Яғни, киім мейлі арзан, мей лі 

қымбат, мейлі жаңа, мейлі көне болсын, оны кірлетпей таза, ретті киіп, 

кірлесе жуып, жыртылса жамап, тап-тұйнақтай болып жүру деген сөз.

Қазақ халқы киімді майлық, сулық, тойлық (бір киер) деп бө ле ді 

де, əдетте жұмысқа, отбасына майлық, сулыққа лайықты кір кө те ре-

тін киімдер кисе, жолаушы жүргенде, жиын-той, ас-нəзір сияқ ты ха-

лық көп жиналатын орындар мен мереке-мейрамдарда міндетті түр де 

тойлық  (бір  киер)  киімдерін  киіп,  жуынып,  таранып,  көп  ортасында 

жақсы əсер қалдыруға күш салады.

Киіну, бой түзеу салты көркем, таза орта жаратып, адамдарды мə-

де ниет ті  болуға  дағдыландырады,  əдемі  кию,  ішу,  бақыт-бай лық тан 

лəз зат алуға баулиды. Сондай-ақ, заттық өркениет пен рухани өр ке-

ниет тен тең игіліктенуге жетелейді.

ƏЙЕЛДЕРДІҢ АМАН-СƏЛЕМ ЖАСАУ ТƏРТІБІ

Ә

детте,  əйелдер  бір-бірімен  амандасқанда  ерлерше  сəлем  бер-

мей ді. «Амансыз ба, дені-қарныңыз сау ма, үй іші бала-шағаңыз аман 

ба?» деп, қос қолдарын беріп амандасса, тұрғылас, таныс, дос-жаран, 

құр бы-құрдас болса, құшақтасып, беттерін еріндерінің ұшымен сү йіп 

амандасады.

Келіндер қайын ата, қайын ене, қайнаға, қайын бикелеріне қол бе-

ріп  амандаспайды.  Сəл  иіліп,  оң  алақанының  сыртымен  оң  ті зе сі нің 

көзін басып (кей жерде екі алақанының сыртымен екі тізесінің кө зін 

тең  басып)  сəлем  жасап,  онан  соң,  амандық  сұрасады.  Келін  сə лем 

жасағанда ата-енесі, қайын аға, қайын бикелері: «Тəңір жа рыл қа сын! 

Жасың ұзақ болсын! Ұл тап!» деген сияқты баталар береді. Ене ле рі 

429

429

келіндерінің қолдары мен маңдайларынан сүйеді. Ал, келіндер ат үс-

тінде, басқа көліктерде отырғанда ата-енесі мен сəлем жасайтын үл-

кен кісілер кезігіп қалса, онда, ат-көліктен түсіп сəлем жасамай-ақ, оң 

қолымен оң самайын (маңдайын) сипап құрмет көрсетеді. Бұл сə лем 

жасағанмен  бірдей  саналады.  Қазақ  дəстүрі  бойынша,  келіндер  ата-

енесі мен құрметті кісілердің үйіне атпен төте барып түспейді, ауыл ға 

жақындағанда  ат-көлігінен  түсіп,  жаяулап  барады.  Аттанарда  ауыл-

дан  ұзап  барып  аттанады.  Аруақты  үйлер  мен  молалардың  тұ сы нан 

жəне көпірден өткенде ат-көліктен түсіп, жаяулап өтеді.

Қыз балалар амандасқанда бір-бірін көрген жерден жүгіре басып 

барып қол алысады немесе құшақтасып, сүйісіп амандасады.

Əйелдер  мен  қыздар  өздеріне  замандас,  тұрғылас  ерлер  өздеріне 

бір  қолын  берсе  –  бір  қолын,  қос  қолын  ұсынса  –  қос  қолын  беріп 

амандасады.  Бұл  –  жалпы  аман-сəлемнің  жөні.  Алайда,  қол  берген 

адам ның жасы өзінен үлкен, сыйлы адам болса, онда ол бір қолын бер-

се де, жасы кіші адам екі қолын беріп амандасқаны жөн.

Жалпы, қазақ халқының аман-сəлем тəрбиесінде, адамдар бір-бі рі-

мен аман-сəлем жасасқанда ыстық-ықыласты, қызу мерейлі амандасу 

дəріптеледі. Біреу амандасқанда оны менсінбей, алымсынбай ке кі ре-

йіп тұрып алу, бір қолын қалтасына салып шығармау, қол ұшын ықы-

лас сыз ұсыну немесе ұсынған қолды алмау сияқтылар өте əдеп  сіз  дік, 

мəдениетсіздік, көргенсіздік саналады.

Əдетте, біреумен қол алысып амандасқанда, оның қолын ұзақ ұс-

тап  тұрып  алмау  жəне  қатты  қыспау  керек.  Алайда,  ұзақ  уақыт  кө-

ріс пе ген  дос-жаран,  құда-құдағилардың  қолдарын  қаттырақ  қы сып, 

ұза ғы рақ ұстап тұруы əбестік болмайды. Қайта ол достық пен са ғы-

ныш ты білдіргендік есептеледі.

Қазақта, көпті көрген, көп жасаған ақылды, білімді, беделді адам-

дарды  жасы  кіші  адамдар  іздеп  барып:  «сізге  сəлем  бергелі  кел дім» 

деп сəлем беріп, ақыл-кеңесін тыңдайды. Сондай-ақ, үлкен, бетті-бе-

дел ді  адамдар  мен  аруақты  ауылдардың  тұсынан  өткенде,  міндетті 

түр де үйіне түсіп, сəлем беріп өтеді. Олай етпесе, «əулиет аттаған оң-

бай ды», «тəрбиесіз, көргенсіз, сəлем беруге жарамаған таяз неме» деп, 

қат ты сөгіске ұшырайды.

430

430

Қазақтың аман-сəлем тəрбиесінде үлкен ғылыми мəн-мағына, мол 

этикалық жəне адамгершілік өнеге бар. Ол ұрпақтарды үлкенді құр-

мет теп,  кішіні  аялауға,  салт-дəстүрді  үзбей  жалғастыруға;  ізгі  ниет-

ті, адал, турашыл, мəдениетті, тəртіпті, əдепті, ибалы болуға; өмір дің 

мəнін түсініп, ойлау, тұжырымдау қабілеттерін жетілдіруге баулиды.

ҰЛ ТƏРБИЕСІ

Ұ

л тəрбиесінде, ұлдарға болашақ ел мен жұрттың қорғаны, от ба-

сы ның  ұйтқысы,  халыққа  бақыт-байлық  жаратушы  екендігін  шына-

йы ұғындыру басты мақсат етіледі. Ер жігіттің қалай болу ке рек ті гі, 

ел-жұрт, үлкен-кіші, кəрі-жас алдында өзін қалай ұстап, əйел дер мен 

балаларға қамқорлық жасау, отбасы мен ел-жұртына үлгі-өне ге болу, 

қиын сəттер мен ел басына күн туған сын сағаттарда ер лік көр се тіп, 

азаматтық таныту секілді істердің барлығы мұқият үйретіледі.

«Ұлым  жақсы  болсын  десең,  біліктімен  ауыл  бол»  дейтін  ха лық 

даналығына сай, ұлдары тайға мініп, өз тізгінін өзі ұстап жүруге жа-

рай бастаған соң, адамгершілігі жоғары, білімі терең жақсы адамдар-

мен  көрші  болып,  өнерлі,  үлгі-тағылымды  кісілермен  жиі  барыс-ке-

ліс  жасап,  ұрпақтарының  тамаша  үлгі-өнеге  алып  өсуіне  шарт-жағ-

дай əзірлеп береді. Арлы, адал, өнерлі, білімді азамат болып шы ғу ға 

талпындырады, түрлі жиын-тойлар мен үлкен-кіші ортасында əдеп ті, 

ибалы,  тəртіпті,  мəдениетті  болуға,  өзін  дұрыс  ұстап,  жаман  мі нез, 

жағымсыз қылық көрсетпеуге дағдыландырады. Үлкен-кіші ортасын-

да бейəдеп сөз сөйлеп, асып-таспауға, ашық-шашық жүрмеуге үй ре-

те ді.  Қай  жерде  жүрсе  де,  қандай  қызмет  істесе  де  кішіпейіл,  қа ра-

па йым,  қажырлы  болып,  ер  азаматқа  лайық  ерлік,  серілік  танытып, 

еркектік  мінез,  азаматтық  тұрғыдан  жазбауға  жетелейді.  «Еркек  мі-

нез ді əйелден, əйел мінезді еркектен без» деп, еркекте еркектік, əйел-

де əйел дік қасиет болуын дəріптейді.

Бұл тəрбие ұл балалардың жауапкершілік жəне қожайындық се зі мі 

мен отбасына, балалар мен аналарға, ел-жұртына қамқоршы, қор ған 

болу сезімін жоғарылатады. 

431

431

Ақыл-айла, күш-қайрат жақтан ақаусыз есейіп, туған жерге, Отанға, 

халыққа  мол  үлес  қосу  санасын  жоғарылатады.  Əр қа шан  өздерін  ел 

алдында ер азаматтық биіктен көрсетуге тырысатын на мыс қой, батыл, 

батыр, халықшыл азамат болып шығады.

ҰЛДАРДЫ ЕҢБЕККЕ БАУЛУ

Ұ

лдарды  еңбекке  тəрбиелеуде  əр  отбасы  «еңбегің  қатты  болса, 

татқаның  тəтті  болады»,  «еңбек  етсең  ерінбей,  тояды  қарның  ті лен-

бей», «ерте тұрған еркектің ырысы ілгері», «еңбек – бақыт, бай лық-

тың атасы» деп, ұрпақтары ес біліп, қолғабысқа жарай бастаған кезден 

бастап ерте тұрғызып, түрлі жұмыстарға жұмсап, шаруаларды іс те тіп, 

еңбек тəртібін үйретіп, мұқият тəрбиелей бастайды.

Бұл  тəрбиені  жүргізгенде  тəжірибелі  ата-аналар  ұрпақтарына  ең-

бек тің  бақыт-байлық  кілті  екендігін,  еңбексіз  тапқан  бақыт-бай лық-

тың  баянсыз  болатындығын  жанды  мысал,  нақты  дəлелдермен  көр-

се тіп, еңбектің қыры мен сырын егжей-тегжейлі түсіндіреді. Жал қау-

лық  пен  жатып  ішерліктің  арамтамақтық  болатындығын  ұғын ды ра-

ды. Сондай-ақ, мал бағып, от жағудың, егін егіп, бау-бақша өсі ру дің 

əдіс-тəсілдерін үйретеді. Мал күзетудің, ел қорғаудың, төл алып, түр-

лі дерт-дербездердің алдын алудың, егін жиып, қырман басып, кү зем 

алып, қысырақ матаудың, күйек алудың қыры мен сырын таныстыра-

ды. Сарай салудың, үй тұрғызудың, түрлі жиһаздар жасап, алтынмен 

аптап, күміспен қаптаудың, т.б. жолдарын үйретеді. Сонымен бірге, ат 

үс тін де тұрып жерге түскен қамшысын алдырған, төрде бос отырып 

есік жақта отырған адамға бір тал шырпы алдырған, бос сөз бен күн 

өт кі зіп, бір тиындық пайдалы жұмыс істемеген адамның, бас  қа  лар  дың 

ең бе гін  тамашалап  қарап  тұрған,  көріп  тұрып  жұмысына  қол  ти гіз-

бе ген  адамның  сол  күнгі  ішкен  тамағы  мен  алған  ақысын  арам  деп 

ұғын ды ра ды. Қаншалық асығыс болса да, «баламыздың белі бү кір бо-

лып қалады» деп, жұмыс істеп жатқан адамдарды көргенде ат үс тін де 

болса да, аттан қарғып түсіп, жұмысқа міндетті түрде қол ти гі зіп, онан 

соң барып өз жолына түседі.

Ұлдарды еңбекке тəрбиелеудің ғылыми мəн-мағынасы өте те рең. 

Ол  балаларды  еңбекшілдікке,  ержүректікке,  іскерлікке,  ше бер лік ке 

432

432

баулып, жалқаулық пен жатып ішерліктен аулақ болуға, еңбекті, өнер-

ді қадірлеп, қос қолдарымен бақыт-байлық жаратуға жебейді. Сөй тіп, 

балалардың  денесін  шыңдауға  əрі  сау  денелі,  ақаусыз  азамат  болып 

жетілулеріне тамаша негіз қалайды.

ЖАСЫНА ҚАРАЙ ТАЛАП ҚОЮ

Б

ұл тəрбиеде балалардың жасына, ақыл-ойы мен дене құ ры лы-

сы ның жетілуіне қарай, тəрбиені таяздан тереңге, қарапайымнан күр-

де лі ге қарай, тəрбиенің мазмұны мен тəртібін бірте-бірте ауырлатып, 

қиындатып отырған. Мысалы, ер балалардың 7 мен 10 жас ара лы ғын 

«қозы жасы» деп, бұл жастағы балаларға əр түлік мал мен оның төл-

де рі нің бөгенайын, белгі, қасиеттерін жыға тану талабын қой ған. Ал, 

10 жастан 20 жасқа дейінгі жасты «қой жасы», «қотан жасы» деп атап, 

осы жас аралығындағы ер балаларға қойдың қырық қа йы ры мын білу, 

ас тық  жинаудың  «ұрық  таңдау,  айдау,  баптау,  ору,  жию,  қам ба лау» 

сияқ ты  алты  əдісін,  бағбандықтың  көшет  отырғызу,  баптау,  жал ғау, 

бұ тау, үзу, сақтау сияқты амалдарын толық меңгеру талабы қо йыл ған. 

20  жастан  30  жасқа  дейінгі  жасты  «жылқышы  жасы»  деп  атап,  бұл 

жас та ғы азаматтарға ел мен жер танып, тың жол тауып, жаңа бастама 

кө те ріп, жылқының жиырма қасиетін меңгеріп, жеті қараңғыда адас-

пай  жол  табатын,  қауіп-қатерге  жолыққанда  ерлік  көрсете  алатын, 

батыл  да,  батыр  болу  талабы  қойылады.  «Отызында  орда  бұз ба ған 

қыр қын да қыр аспайды» деп, жас кезінде ел назарын аударып, өзін-

дік  өнер  көрсетпеген  ер  азаматтарды  азамат  деп  санамаған.  Ал,  қы-

рық жасты «жігіт ағасы», «дүр жігіт» деп атап, қырыққа келген əр бір 

аза мат қа  елге  тірек,  əлсізге  қорған  болып,  ел-жұртының  кеткен  кегі 

мен  өткен  өшін  алып,  Отаны  мен  халқының  мұңын  мұңдап,  жо ғын 

жоқ  тау парызын жүктеген. «Ез тірліктен – ер өлім артық», «ерлік – жі-

гіт тің жігіттігін танытатын бағалы қасиет» деп, ел намысы, ер намысы 

үшін, сын сағатқа түсер сəтте бүгежектеп, жалтақтап, өзінің бас аман-

ды ғы мен жеке мүддесін күйттеп, ел намысы мен ер намысын қор ғай 

алмаған еркекті еркек деп санамаған, қайта ондай жігіттерге: «ез, на-

мыссыз, жетесіз» деп, лағынет айтқан.

433

433

Ұрпақтарға  жасына  қарай  талап  қою  тəрбиенің  жұғымдылығын 

арттырады.  Мал  бағып,  от  жағу,  егін  егіп,  бау-бақша  өсіру,  қажетті 

мез гіл мен сын сағаттарда елінің, жерінің, халқының, Отанының ар-

на мы сын  қорғап,  ер  азаматтық  таныту  саналылығын  өсіреді.  Ар-на-

мыс ты, атақ-даңқты жеке басы мен өз мүддесінен жоғары қоюдай ұлы 

мұ рат, асқақ арман орнатуына тамаша негіз қалайды. Іскерлікке, ең-

бек шіл дік ке жетелейді.

ОТБАСЫ ТƏРБИЕСІН БЕРУ 

Е

р балаларға 12–13 жастан бастап отбасы туралы тəрбие беріле 

бастайды. Мұнда, адам баласы үшін отбасының бақыт-байлық ұйт қы-

сы, қуаныш ошағы, адамзаттың өсіп-өркендейтін алтын ұясы екен ді гі 

түсіндіріледі.  Отбасына  пайдалы  адам  –  ең  жақсы  адам,  қо ғам ға  да, 

халыққа да, Отанға да пайдалы адам, отбасына зиянды адам – қо ғам ға 

да, халыққа да, Отанға да зиянды адам деп түсіндіріледі. Сон дай-ақ, 

ер азаматтардың жар сүйіп, отау көтеріп, балалы-шағалы болып, өсіп-

өркендеп,  отбасын,  алған  жары  мен  ұрпақтарын  еш нəр се ден  та рық-

тыр май бағып-қағып, жақсы тəрбиелеу бас тартуға болмайтын адам-

дық жəне азаматтық парызы екендігі жан-жақты ұғындырылады.

Ер балаларға отбасы тəрбиесін жүргізгенде əйел – ана, анаға құр-

мет – барша аналарға құрмет, сондықтан əрбір ер азамат алған жарын 

(ананы)  аялау,  құрметтеу  қажеттілігі  баса  дəріптеледі.  Қандай  жағ-

дай да  да  əйелдерге  қол,  тіл  тигізудің,  қорлау  мен  мазақтың  тəр бие-

сіз дік, мəдениетсіздік, тіпті адамгершілікке жат пасық қылық са на ла-

тын ды ғы, əйелдерге жасалған жамандық – барша аналарға жа сал ған 

жа ман дық, əйелдерге көрсеткен құрметсіздік – барша əйелдерге жа-

сал ған құрметсіздік болатындығы, отбасы мен алған жарын құр мет-

теп, перзенттерін жақсы бағып-қағып, тəрбиелеп, ел-жұртқа үлгі-өне-

ге көрсетуден асқан игі істің жоқтығы, үй іші ала болса, кереге басы 

пəле болатындығы егжей-тегжейлі түсіндіріледі.

Қысқасы,  қазақ  отбасы  тəрбиесінде,  мейлі  ұл,  мейлі  қыз  болсын, 

отбасын сүю, қадірлеу, отбасына адал болу, мейірлі, шапағатты болу, 

ерлі-зайыпты болған күннен бастап бірін-бірі аялап, құрметтеп, үне-

434

434

мі бір-біріне қол ұшын беріп, отбасын көркейтіп, гүлдендіріп, үл гі лі, 

өнегелі  отбасына  айналдыру,  ата-анаға  масыл  болмау,  жоқты  та уып 

бер  деп  қинамау,  мал-мүлкін  ысырап  қылмау,  шашпау;  отбасы  мен 

ата-анасының ар-намысын қорғау əрбір ер азаматтың отбасы мен ата-

анасы  алдындағы  бас  тартуға  болмайтын  адамдық  жəне  аза мат тық 

міндеті екендігі ерекше ескертіледі.

Бұл тəрбие ұрпақтардың отбасын сүю, ата-анасын қадірлеу, ұқып-

ты,  үнемшіл,  мейір-шапағатты  болу,  отбасына,  ел-жұртына,  туған 

хал қы мен Отанына пайдалы адам болу саналылығын жо ға ры ла та ды. 

Артына жақсы ұрпақ қалдырып, адамзат қоғамының өсіп-өр кен де уі не 

үлес  қосу,  сондай-ақ,  отбасы  мен  ұрпақтар  алдындағы  жа уап кер ші-

лік се зі мін жоғарылатады. Алғашқы адымда көпшілдік танымын ор-

натып,  қоғамдық  барыс-келіс,  алыс-беріс  істеріне  дағ ды лан ды ра ды. 

Аналарды құрметтеп, балаларды аялау жəне оларға қам қор лық жасау 

санасын жоғарылатады.

жүктеу/скачать 2,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: