ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРҒА АРНАЛҒАН СҰРАҚТАР

87 
V ТАРАУ. ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР КЕЗІНДЕ ТҰРҒЫНДАР ІС-
ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
5.1.Дүрбелең және оның туындау себептері 
 
Дүрбелең – бұлкөпшіліктің (тобырдың) мінез-құлқыныңформасы. Көбіне 
дүрбелеңнің анықтамасы адамдарға нақты немесе қиялдағы қауіп, мерзімді 
қорқыныш, қорқыныш туралы жаппай қорқыныштың пайда болуымен 
байланысты, ол оны жұқтыру кезеңінде күшейеді. Бұл жағдай, әдетте, ерікті 
өзін-өзі басқарудың күрт әлсіреуімен бірге жүреді, бұл кезде дене өзін-өзі 
сақтауға байланысты эволюциялық қарабайыр қажеттіліктер жеке өзін-өзі 
бағалауға байланысты қажеттіліктерді қанағаттандырады.
Бұл анықтама ұжымдық және жеке дүрбелеңнің барлық түрлеріне әсер 
етеді.
Дүрбелең келесі өлшемдерге сәйкес жіктеледі: ауқымы, қамту тереңдігі, 
ұзақтығы және деструктивті салдары (5.1.-кесте).
5.1.-кесте 
Дүрбелең жіктелуі 
 
Көлеміне қарай 
Жеке (1 адам) 
Топ (екеуден бірнеше 
ондаған жүз адамғадейін) 
Бұқаралық (мыңдаған және 
ондаған мың) 
Қамтылуына қарай
Жеңіл дүрбелең (әсіресе, 
көлік кешіктірілгенде, 
асығыс, кенеттен, бірақ өте 
күшті сигнал, дыбыс, 
жарқыл және т.б. болған 
кезде). Сонымен қатар, 
адам толықтай дерлік
толық ұстанымды, сыни 
көзқарасты сақтайды. 
Сыртқы жағынан, мұндай 
дүрбелеңді шамалы 
алаңдаушылық, бұлшықет 
кернеуі және т.б.
Орташа дүрбелең болып 
жатқан жағдайды саналы 
бағалаудың маңызды 
деформациясы, сынның 
төмендеуі, қорқыныштың 
жоғарылауы және сыртқы 
әсерлерге ұшыраумен 
сипатталады.
Толық аффектив дүрбелең 
сананың жоғалуымен, 
ессіздікпен сипатталады, адам 
өліміне қауіп төндіреді (айқын 
немесе қиял). Бұл жағдайда 
адам өзінің мінез-құлқын 
бақылауды толығымен 
жоғалтады: ол кез-келген жерде 
жүгіре алады (кейде қауіптің 
орталығында), мағынасыздыққа 
асығып, әртүрлі хаотикалық 
әрекеттер жасай алады, сыни 
бағалауды, ұтымдылықты және 
этикалықты мүлдем жоққа 
шығарады.
Ұзақтығына қарай 
Қысқауақытты 
(секундне 
бірнеше минут, мәселен, 
басқаруды жоғалтып алған 
автобуста). 
Ұзақ (бірнеше минут не 
сағат, жер сілкінісі кезінде 
болады). 
Ұзаққа созылған (бірнеше күн 
не апта, ірі жер сілкінісі, не 
әскери операциядан соң). 
Бұзу салдарына қарай
Материалдық 
шығынсыз 
және психикалық аытқусыз. 
Дене 
не 
психикалық 
қарақатты 
бұзылулар, 
қысқа мерзімге жұмысқа 
жарамсыз болуы
Адам өлімі бар, материалдық 
шығыны қыруар психикалық 
ауыр күйзеліске душар болған, 
жұмысқа жарамсыздығы ұзаққа 
созылған. 

88 
Дүрбелеңнің пайда болуының және дамуының негізгі себептері: 
қорқыныш, үрей, өрт, жарылыс, апат жағдайында өмірге, денсаулығына, 
қауіпсіздігіне кенеттен пайда болуынан (5.1-сурет).
5.1-сурет.Дүрбелең себептері
Кеңауқымдықайғылыоқиғалардың, 
сыбыстарменжалғанақпараттыңпайдаболуытуралыақпаратсоныменбіргехалықа
расындадүрбелеңтуғызатынсебептерболаалады (5.1.-кесте).
5.1.-кесте 
Дүрбелең тудыратын негізгі факторлар 
Бұқаралық дүрбелеңді тудыру факторлары
Әлеуметтік фактор 
Физиологиялық 
фактор 
Жалпыпсихологиялық 
фактор 
Әлеуметтік саяси 
фактор 
Болған не күтілетін 
табиғи төтенше 
жағдаймен туындаған 
қоғамдағы 
келеңсіздік.Оған 
індет, эпидемия, жер 
сілкінісі, су тасқыны, 
тамақ жетіспеушілігі 
және т.т.
Шаршап, шалдығу, 
аштық, ұзақ уақыт 
ұйықтамау, аптап 
ыстық, салқын, 
ішімдік. 
Берілген жағдайлар 
жекебасын бақылау 
деңгейін 
төмендетеді.. 
Ықтимал қатер мен 
қарсытұру тәсілінің 
жетіспеушіліген 
туындаған 
кездейсоқтық, үрей. 
Көшбасшы 
сенімінен шығатын 
ашық, анық әрі өте 
маңызды ортақ 
мақсаттың 
болмауы, топтық 
бірігу деңгейі 
төмен. 
Ұзақ мерзімді тәжірибелер, қорқыныш, мазасыздықтың жинақталуы, 
жағдайдың белгісіздігі, қабылданған қауіптер, қолайсыздықтар - осының бәрі 
дүрбелеңге қолайлы жағдай туғызады және кез келген нәрсе катализатор бола 
алады.

жүктеу/скачать 1,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: