Қазақстан республикасының білім және ғылым министірлігі

Философияның тарихында ақылдың осы екі деңгейін зерттеуге неміс философыКант зор үлес қосты. Олойлаужүйесініңүшқасиетінбөліпатайды:

Жалпынытануқабілеті (тіршілікережелерінбелгілеуінемесеұғыпалуы) — пайымдылығы;

Ерекшеніжалпыменбайланыстыруы (яғнижекежағдайлардыжалпыныңерекшелігінеендіруі) — тұжырымдауқабілеті;

Ерекшеніжалпыарқылыанықтауқабілеті (яғнипринциптердішығаруқабілеті) — парасаттылығы.

Ақыл-ой дамуыныңеңжоғарғыдәрежесі — даналық (өмірліктәжірибегесүйенетінтереңақыл). Адамныңкейбіринтеллектуалдыққызметтерін “жасандыинтеллектіге” беру — компьютерлердікеңіненқолдану да ақыл-ой қабілеттерін ары қарайжетілдіреді.

Парасат – жекетұлғаның қадір-қасиетін, кісіліккемелдігінбілдіретінжиынтықұғым.

Әдетте, бұлсөзтілдерімізде ақыл, пайымсөздеріменқосарлана, қоссөзжасай: ақыл-парасат, парасат-пайымтүрінде де айтылады. Парасатсөзіжастардангөрікөбінеоң-солынажыратып, ақылтоқтатқан, сақажастағыжәнеүлкенадамдарғақатыстықолданылды. Олжекетұлғаныңинтелектуалдықжәнемінез-құлықжағынантолысып, жетілгендігін, жоғарымәдениеттілігінкөрсетеді. Француз философы Г.Мабли «Біздіңбойымызғабіткенқасиеттердіңішіндегіеңмаңыздысыжәнееңізгісі- парасат»,- дейді.

Парасаттыадамғаістейтінісін, сөйлейтінсөзін, қабылдайтыншешіміналдыменақылтаразысынанөткізіпалу, әдеп-инабат, адамгершілікжағынанкінаратсыздық, салихалық пен мейірімділік, ізгілік пен кеңмінезділіктән. Сондықтанпарасатданалықұғымынажақын, көптегенавторларсолмәнде де қолданабереді. Басқақандайартықшылығыболғанымен, ұшқалақ, күйгелекмінездіадамдардыпарасаттыдемейді. Сонда парасатұғымыжекеадамныңтолысқанкемелдігініңбелгісіретіндеүлкен сана мен келістіәдетинабаттылығының, кең, бай мінезініңжарастытұтастығынбілдіреді.

Рух деп біз адамның психикалық өмірінің биік, сапамен байланысты, оны жетілдіруге, кемеліне келуге итермелейтін, дүние мен қоғамды бірлікке, үндестікке шақырып, осы жолда оны өзгертуге бағытталған көріністерін айтамыз.

Енді рухтың өмір сүру формаларына келер болсақ, уақытында оны Г. Гегель егжей – тегжейлі талдаған болатын. Ол оны субъективті, объективті және абсолютті рухтарға бөледі.

Субъективті рух деп біз тарих сахнасыында өмір сүріп жатқан тірі өзіндік сана – сезімі бар адамды айтамыз. Рух жеке адамның психикалық ерекшеліктеріне сай қалыптасып, дамиды.

Объективті рухқа біз белгілі бір әлеуметтік өауымның мойындаған ортақ құндылықтар әлемін жатқызамыз. Оған оның дүниесезімі, көзқарасы, этикалық, эстетикалық, саяси – құқықтық, философиялық т.с.с түсініктері, көңіл – күйі, идеялары жатады.

Гегельдің уақытында айтқан абсолюттік рухы – ол кемеліне келіп жетіліп, өзінің шеңберіне қайта оралғанабсолюттік идеяның (Құдайдың) жердегі өмірмен ешқандай байланысы жоқ рухы.