Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі ж. Н. Рахманбердиева экстремалдық жағдайларда адамның Өмір сүру тәсілдері шымкент, 2021



бет56/264
Дата21.04.2022
өлшемі1,59 Mb.
#31835
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   264
Байланысты:
лекция ЭЖАОСТ

Жанартау атауы

Орналасқан орны

Биіктігі, м

Аймақ

1

2

3

4

Охос-дель-Саладо

Чили Андылары

6893

Оңтүстік Америка

Льюльяйльяко

Чили Андылары

6725

Оңтүстік Америка

Сан-Педро

Орталық Андылар

6159

Оңтүстік Америка

Котопахи

Экваторлық Андылар

5897

Оңтүстік Америка

Килиманджаро

Масаи таулы үстірті

5895

Африка

Мисти

Орталық Андылар

5821

Оңтүстік Америка

Орисаба

Мексика

5700

Солтүстік және Орталық Америка

Попокатепетль

Мексикалық таулы қыраты

5455

Солтүстік және Орталық Америка

Сангай

Экваторлық Андылар

5230

Оңтүстік Америка

Толима

Солтүстік-Батыс Андылары

5215

Оңтүстік Америка

Ключевская сопка

Камчатка жарты аралы

5000

Азия

Рейнир

Кордильеры түбегі

4392

Солтүстік және Орталық Америка

Тахумулько

Орталық Америка

4217

Солтүстік және Орталық Америка

Мауна-Лоа

Гавай аралдары

4169

Австралия және Океания

Камерун

Камерун сілемі

4100

Африка

Эрджинс

Анатолий қыраты Суматра аралы

3916

Азия

Тейде

Канар аралдары

3818

Африка

Керинчи

Суматра аралы

3805

Азия

Эребус

Росса аралы

3794

Антарктида

Фудзи

Хонсю аралы

3776

Азия

Семеру

Ява аралы

3676

Азия

Ичинская сопка

Камчатка түбегі

3621

Азия

Кроноцкая сопка

Камчатка түбегі

3528

Азия

Корякская сопка

Камчатка түбегі

3456

Азия

Этна

Сицилия аралы

3340

Еуропа

Шивелуч

Камчатка түбегі

3283

Азия

Лассен-Пик

Кордильеры

3187

Солтүстік және Орталық Америка

1

2

3

4

Льяйма

Оңтүстік Андылар

3060

Оңтүстік Америка

Апо

Минданао аралы

2954

Азия

Руапеху

Жаңа Зеландия

2796

Австралия және Океания

Пэктусан

Корея түбегі

2750

Азия

Авачинская сопка

Камчатка түбегі

2741

Азия

Алаид

Курил аралдары

2339

Азия

Катмай

Аляска

2047

Солтүстік және Орталық Америка

Тятя

Курил аралдары

1819

Азия

Гекла

Исландия аралы

1491

Еуропа

Монтань-Пеле

Мартиника аралы

1397

Солтүстік және Орталық Америка

Везувий

Апеннинск аралдары

1277

Еуропа

Стромболи

Липар аралдары

926

Еуропа

Кракатау

Зонд бұғазы

813

Азия

Белсенді жанартаулар маңында планета тұрғындарыныңы 7% орналасқан. Мәліметтер бойынша ХХ ғасырда жанартаулардың атқылауынан 40 мыңнан астам адам қаза тапқан.



Кратер - магма мен газдардың Жер бетіне шыққан тесіктері. Көп жағдайда кратерлер жанартаулардың шыңында орналасады.

Жанартаудың негізгі зақымдаушы факторлары: лава, газдар, түтін, бу, ыстық су, күл, тау жыныстарының сынықтары, жарылыс толқыны және т.б.

Лава – Жер бетіне шыққан магма. Лаваның температурасы 10000 °С дейін жетеді. Олар жоғары жылдамдықты лавалық ағындар түзеді. Лаваның ағу жылдамдығы 100 км/сағ жетеді. Лава жанартаудан 10 км дейінгі қашықтыққа, жүздеген шаршы киллометр ауданды зақымдап ағады.

Атқылауы кезіндегі жанартау күлдері мен газдар, атмосфераға 15-20 км биіктікке тасталады. Күл қабатының қалыңдығы 200 км радиуста 10 м дейін жетеді [12].

Егер магмадағы газдың қысымы жоғары болса, жанартаудың атқылауы жарылыс сипатына ие болады.

Жанартаулардың сипаттамалық ерекшеліктері, олардың қайталана атқылауы.

Адам өлімдерінің санын және материалдық шығындарду төмендетуге, жанартаулар әр уақытта бақалау, болжау арқылы қол жеткізіледі.

Жанартаудың атқылауымен күрестің негізгі әдістері:

- лаваны сумен салқындату;

- лава және тас-топырақ ағындарына арналған жасанды арналарды салу;

- қорғаныс платиналарын салу;

- қауіпті аймақтардан тұрғындарды уақтылы эвакуациялау.


2.6 Көшкіндермен, опырылмалармен, сырғымалармен, селдермен туындайтын төтенше жағдайлар

Көшкіндер – адам өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін, гравитация күшінің әсерінен тепе-теңдікті сақтай алмай кенеттен туындаған қар, мұз, тау жыныстарының баурайға қарай қозғалысы.

Таулы аймақтардағы бақытсыз жағдайлардың 50% көшкіндердің үлесінде. Көшкіндер көп болатын жыл мезгілі қыс-көктем, бұл уақытта көшкіндердің 95% тіркеледі. Көшкіндер тәуліктің кез-келген уақытында туындайды, 68% - күндізгі уақытта, 22% - түнде және 10% кешкі уақытта.

Көшкіндердің жылдамдығы 20-100 м/с аралығында. Қысымы (соққы күші) шаршы метр ауданған ондаған тонна күш түсіреді.

Көшкіндердің қауіпті факторы орасан қиратушы күші. Өз жолындағының бәрін қиратып, таулы аймақтардағы көптеген ТЖ-дың туындау себепшісі болады: құрылыс нысандарын, жолдарды, техниканы зақымдап, қиратады; адамдарды жарақаттап, өлімге соқытрады.

Бұл құбылыстардың табиғи және антропогендік себептері бар. Табиғи себебі шөккіндер баурайын су орып кетудің салдарынан құламаның тіп-тік жарға айналуынан, жауын-шашын және жер асты суымен аса ылғалдануынан, жыныстардың босап кетуінен, жер сілкіністері дүмпулерідің әсерінен орын алады. Антропогендік себептері баурайдағы баулар мен бақшаларды аса көп суарудан, жол салғанда геологиялық жағдайларын есепке алмай топырақты алу, тағы басқа құрылыс және шаруашылық жұмыстарын жүргізуіден орын алады.

Тау жыныстардың көшуі баяу болуы мүмкін, жылына бірнеше сантиметр шамасында. Аса ылғалданған балшықты жыныстардың көшкіні тас, қар және басқа қатты материалдармен араласып жылжығанда, ол үлкен апатқа, адам құрбандарына әкеліп соғуы ықтимал. Өйткені дәл осындай жағдайда көшкіннің жылдамдығы жоғары болады. Ірі көшкіндер табиғи себептерден туындап баурайларда жүздеген метрге созылады, олардың қалыңдығы 10-20 метрге жетеді. Кейде көшкінге ұшыраған материал біртұтастығын сақтап жеке тұтас дене сияқты қозғалады. Сырғыған жыныстардың көлемі миллион, кейде миллиард текше метрді құрайды.

Көшкіндер адам өміріне, оның шаруашылығына қауіп төндіреді. Олар байланыс желілерін, туннельдерді, құбырларды, су қоймаларды, бөгеттерді бұзып, ауыл шаруашылық алқаптарын, елді мекендерді жойып жібереді, ал кейде тау суларына бөгет болып тау көлдерінің пайда болуына әкеледі. Мұндай көлдер қауіпті, себебі су жиналу барысында талай жерді басып кетеді, сондай-ақ көл тасып ақыры бөгетті бұзады да орасан күрделі топан суына айналады.

Кенеттен басталатын көшкіндер аса қауіпті. Кейде жылжи бастаған көшкіндердің алғашқы белгілері көзге көрінеді - жердің бет жағында сызаттар пайда болады, жол үстінің және жағалаудағы бекіністер жарылады, ағаштар, телеграф бағаналары қопарылады. Жалпы, көшкіндер туралы мәліметтерді жинау олардың алдын алу үшін өте маңызды.



Қар көшкіні - бұл таудың құламалы беткейлерінен құлайтын немесе сырғыйтын және секундына 20-30 метр жылдамдықпен қозғалатын қар жиыны.

Қар көшкінінің құлау себебі беткейдің қарға аса толып кетуінен, беткейде жатқан қар алаңының температуралық қысылуынан және қар қайтадан кристалданғанда, қар кабатының ішінде қиыршық горизонттың пайда болуынан туады. Жекелеген қар көшкінінің көлемі 2 млн м3 жетеді. Көшкіннің түсуімен бірге көп бұзушылық әкелетін көшкіннің алдында болатын ауа толқыны болады. Қар көшкінінің түсу себебі ұзақ уақыт қардың жаууы, қардың қарқынды еруі, жер сілкінісі, жарылыстар және тағы басқа тау беткейлерінің қозғалуы мен ауа кеңістігінің толқуын тудыратын адамдардың әрекеті. Қар көшкіндері ғимараттарды, инженерлік имараттарды қиратуы мүмкін, қалың қар жолдар мен тау соқпақ жолдарын алып қалуы мүмкін. Қар көшкініне тап болған адамдар жарақат алып, қалың қардың астында қалуы мүмкін.

Қар көшкінінің негізгі себептері:

- қардың қарқынды жаууы және таудың құлама беткейлерінде көп мөлшерде желмен жиналуы;

- беттіктегі қар мен жаңа жауған қар арасындағы жабысу күшінің аздығы;

- ауа температурасының кенет өзгеруі;

- қар жамылғысына механикалық, акустикалық, желдік әсерлер.

Қар көшкініндегі адамдардың қаза болу себебі тұншығу (асфиксия). Қар көшкіні кезінде тыныс алу мүмкін емес, қар тыныс жолдарын бітеп, қарлы шаңдар өкпеге енеді.

Адам қар көшкінінде тек тұншығудан қаза таппайды, сонымен қатар, үсік шалады, ішкі органдары мен басы механикалық жарақат алады, аяқ-қолы және қабырғалары сынуы мүмкін.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   264




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет