Қазақстан республикасының бiлiм және ғылым министрлiгi

үшін  ереже  баптары  енгізілді.  Қазақ  жазуының  онтогенездік 
даму  сипатын  арнайы  зерттеген  ғалым  Қ.Күдеринова:  «Қазақ 
тілінің  дыбыстық  негізінен  шығарылған  алғашқы  емле  ережесі 
1929  ж.  латын  графикасымен  бірге  қабылданды.  Онда 
орфографияның  негізгі ұстанымы анықталып, шеттілдік сөздер 
қазақ тілінің төл сөздерінің жазылу принципіне сай таңбаланды. 
Қазіргі  емлеміздегі  негізгі  орфограммалар  сол  1929  ж.  емле 
ережелерінде айқындалды [12, 103 б.]. 
 3.  Қазақ  қоғамында  10  жылдай  қызмет  еткен  аталған 
ережелер 
қазақ 
орфографиясы 
принциптерінің 
дұрыс 
таңдалынып  алынғандығын  және  осы  принциптерге  сәйкес 
жасалған  емле  қағидалары  негізінен  дұрыс  екендігін  көрсетеді. 
Бірақ аталған ережелердің жұмыс істеуіне, оның бұқара халыққа 
таралуына  уақыт  аз  болды.  Дұрыс  жазуға  бағыт-бағдар,  жөн 
сілтейтін  орфографиялық  сөздіктер  де  бұл  кезде  жасалмаған 
болатын.  Сондықтан  болу  керек    жазу  тәжірибесінде  бірнеше 
қиындықтар болды. Орфографияға қатысты кейінгі мәселелерді 
қозғау  барысында  Б.Нұрдәулетованың  «Қазақ  орфографиясыны 
мәселелерi» атты еңбегін негізге аламыз.  
3.1  «Бас  əріпке  байланысты  қиындықтар»  –  қазақ  тіл 
білімінде бас әріп мәселесіне байланысты айтыс, пікірталас 1920 
жылдың  аяғынан  басталған.  Тіл  білімінде  кіші  және  бас 
әріптердің  өзіндік  қызметі  бар.  Айталық,  сөйлем  басында  және 
сөйлем ортасында берілуі; екінші идеографиялық қызметі. Бұған 
бас  әріппен  жазылатын  жалқы  есімдерді  жатқызуға  болады; 
үшінші –семасиологиялық. Бұл идеографиялық аллографтардың 
кездейсоқ  жағдайлары.  Мысалы,  қазақ  тіліндегі  «орал»  және 
«Орал»  сөздері  дыбысталуы  жағынан  біркелкі  және  контекссіз 
ауызша  сөйлеуде  де  олардың  ерекшеліктерін  тани  алмаймыз. 
Осы  сөздер  мәнмәтінсіз  жазбаша  түрде  де  күдік  туғызбайды. 
Дегенмен,  кіші  әріптермен  жазылған  сөз  «етістік»  мәнінде 
болса,  ал  бас  әріппен  басталған  сөз  «Орал»  қаласын  мегзейді. 
Бас әріптің осындай қызметтері 20-жылдары ескерілмей, әріптің 
тек  кіші  нұсқасы  ғана  алынады.  Бұлай  етудің  себебі,  араб 
графикасындағы  таңбалар  сөз  ішінде  келу  орындарына  қарай 
әртүрлі  тұрпатта  таңбаланатын,  сондықтан  латын  графикасы 

оқуға,  сауат  ашуға  тез  әрі  оңтайлы  болу  үшін  және  араб 
графикасына  ұқсатпау  керек  деген  көзқарастардың  болуынан 
бас әріп таңбасы 1929 жылы әліпбиде бекітілмейді. 
1929-30  жж.  аралығында  мерзімді  басылым  беттерінде 
жалқы  есімдер,  адам  аттары,  қысқарған  сөздер,  газет-журнал, 
кітап,  шығарма,  оқу  орындары,  мекемелер  аттары  кіші  әріппен 
(антропонимдік  атаулар  –  esbol,  cьnar;  қысқарған  сөздер  – 
блкжс;  газет-журнал  атаулары  –  satsijaldь  qurьlьs,  çarcь; 
шығарма  аты  –  botagөz  )  жазылды.  Мерзімді  басылым 
беттерінде  бас  әріптің  мұндай  жазылым  үлгісіне  қарсы 
мақалалар  үздіксіз  жарияланып,  дау  туғызбай,  керісінше,  бас 
әріпті  оқытудың  әдістемесін  жасау  керек  деген  ұсыныстар 
көптеп  айтылғаннан  кейін,  1930  жылы  2  маусымда  Қазақстан 
Орталық  Атқару  комитетінің  қаулысымен  4  баптан  тұратын 
емле ережесі бекітіледі. Қаулы қабылданып, ереже бекітілгеннен 
кейін  де  газет-журнал  беттерінде  бас  әріппен  берілген 
топонимдік  (Аlmatь//  Аlma  –Ata//  Alma-atь,  Taldь  Qоrqan), 
оронимдік  (Qaskeleŋ/  qaskeleŋ),  гидронимдік  (Esil//  esil,  Sьr 
Darija//  Sьr  darija)  атаулар  екі-үш  не  одан  да  көп  нұсқада 
жазылып  жүрді.  Қысқарған  сөздер  де  осы  тәрізді  кейде  кіші 
әріппен  жазылып,  жазу  нұсқасы  бірыңғайланған  жоқ  болатын 
(mts/ MTS).  Сонымен бас әріп жазылымы ережелерінің болмауы 
—  латын  графикасына  көшкен  қазақ  жазуының  ең  басты 
орфографиялық  қатесі  болатын.  Бұрын-соңды  орфографиялық 
ережелер  қатарында  болмаған,  еуропа  үлгісіне  негізделген 
нормалар 
(топоним, 
гидроним, 
антропоним, 
ороним 
атауларының  бас  әріппен  жазылуы,  (сұрау  –  ?,  леп  –  !) 
белгілерінен  кейін  сөздің  бас  әріппен  жазылуы  т.б.)  қазақтың 
жазу  болмысына  жат,  тұрпайы  көрінді.  Бұл  ережелерге 
бейімделу біршама уақытты талап етті.  
3.2  «И,  У  дыбыстарының  жазылуы»  –  1929-38  жылдар 
аралығында  комитет,  институт  т.б.  сөздердегі  [и]  дыбысы 
және  туралы,  ескерту  тәрізді  сөздердегі  [у]  дыбыстары  қосар 
таңбамен,  яғни  [и]  дыбысы  сөздің  жуан  және  жіңішкелігіне 
қарай ый, ій түрінде, ал [у] дыбысы ұу, үу түрінде таңбаланды. 
1933  жылдан  бастап,  [і+й],  [ы+у],  [ұ+у],  [ү+у]    дыбыстарының 

емлесі  жөнінде  қызу  пікірталастар  болғандығын  мерзімді 
баспасөз  беттерінен  байқаймыз.  Лингвист  ғалым  проф. 
Қ.Жұбанов 
қысаң 
дауыстыларды 
сөз 
еткенде, 
қосар 
дыбыстардың  ерте  кезде  бір  дауысты,  бір  дауыссыздан 
құралғандығын  көрсетіп,  емледе  у,  и-ді  қосарлап  қолдануға 
болмайтындығын  айтқан.  Өзінің  «Қосар  ма,  дара  ма?»  деген 
мақаласында:  «Бұрын  екі  дыбыс  (бірі  дауысты,  бірі  дауыссыз) 
болған  жердің  бәрі  бірдей  қосар  әріппен  таңбалана  беретін 
болғанда,  «сары»  сөзі  бұрын  «сарығ»  түрінде  болған; 
сондықтан,  етістікке  айналған  кезде  «сарғ-ай»  болып  ғ  пайда 
болды.  Онда  мұны  да  «сарұу»  немесе  «сарый»  түрінде 
жазбақшымыз ба? Тірі сөзі  «тірік,  «торы» сөзі  «торық» түрінде 
болған, әлде бұларды да «тірій, торый» деп жазамыз ба? Әрине, 
жаза алмаймыз» — деп нақты дәйектерімен айтып өткен [6, 245 
б.]. Бірсыпыра ғалымдар [і+й], [ы+у], [ұ+у], [ү+у]  дыбыстарын 
қосар  әріппен  ій,  ый,  ұу,  үу  түрінде  таңбалау  керек  десе, 
екіншілері  [і+й],  [ұ+у]  дыбыстарын  бір  таңбамен  и,  у  түрінде 
таңбалауды  ұсынады.  Ғалымдардың  [і+й],  [ы+у],  [ұ+у],  [ү+у]  
дыбыстарын  қосармен  таңбалау  тілдің  экономия  заңдылығына 
қайшы келеді” деген пікіріне негіздеп, 1938 жылы [і+й], [ы+й], 
[ү+у]    [ұ+у]  дыбыстарының  жазылуына  өзгерістер  енгізіледі. 
Жаңа ережеде қос таңбалар ажыратылып, ол дыбыстар жеке бір 
таңбамен  көрсетіледі.  Ұу,  үу,  у  дыбыстарын  барлық  жерде  u 
таңбасымен  және  ьj,  іj,  j  дыбыстарын  барлық  жерде  і 
таңбасымен таңбалайтын жазу жүйесі  жасалады. Қосар әріппен 
таңбаланатын  дыбыстарды  бір  әріппен  таңбалау  тәжірибе 
жүзінде де іске асты.   
3.3  «Кейбір  дауысты  жəне  дауыссыз  дыбыстардың 
орфографиясы»    –  араб-парсы  тілінен  енген  кірме  сөздердегі 
екінші  буындағы  ə  әрпінің  жазылуы  біршама  қиындық 
туғызады. Бірінші буыны <ә> фонемасы, екінші, үшінші буында 
палатализация  құбылысына  ұшыраған  <а>  фонемасы  арқылы 
жасалған  сәруар,  әжуа,  зәузат,  жәннат  тәрізді  тіл  бірліктері  
аталған  жылдары  тұтастай  жуан  немесе  жіңішке  нұсқада 
жазылды. Қазіргі орфографиядағы мұғалім, саудагер, тәкаппар, 
құдірет,  ақырет,  қауесет,  қазірет,  қасірет,  рақмет, 

тауқымет, қорек, мехнат, тақсірет тәрізді бейүндес сөздердің 
жазылуы  латыншада  қазақ  тілінің  үндестік  заңдылығына 
бағынып,  бірыңғай  жуан  және  бірыңғай  жіңішке  түрде 
таңбаланды.  Бірақ  мерзімді  басылым  беттерінде  мұндай  сөздер 
әртүрлі  фонетикалық  варианттар  арқылы  жазылғандығын 
көреміз.  Мысалы,  qadir//  qәdir//  qadьr;  savdager  //  sәvdeger; 
qasiret//  kәsіret;  meqnat//  meqnәt;  tәkәppәr//tаqappьr//  takabbar// 
tәkәppіr. 
1929-38  жылдар  аралығында  қысаң  дауысты  дыбыстар 
естілім  бойынша  жазылды.  1929  жылы  қысаң  дауыстылардың 
жазылуына,  яғни  сонор  дыбыстардың,  сондай-ақ  қатаң 
дыбыстардың  аралығында,  түбір  сөзге  тәуелдік  жалғауы 
жалғанғандағы  қысаңдардың  жазылуына  байланысты  ереже 
қабылданады. Алайда, бұл қағидат жазу тәжірибесінде толықтай 
сақталынбай,  сонор  дыбыстардың,  сондай-ақ  қатаң  дыбыстың 
аралығындағы қысаң дауыстылар редукцияланбай қолданылды.  
Баспасөз  беттерінде  бейүндес  буын  жіктеріндегі  ы,  і  қысаң 
дауыстылары бірізділік принципіне бағынбай жазылды: qьzmet – 
qьzьmet;  aqьret  –  aqiret  –  aqret;  raqmet  –  raqьmet.  Сондай-ақ, 
cөздің  абсолют  басында  қысаң  езуліктердің  таңбалану 
таңбаланбауына  байланысты  арнайы  ереже  болмағандықтан, 
аталған  жылдары  жарық  көрген  мерзімді  басылым  беттерінен, 
оқулықтардан 
[р],[л] 
сонорларының 
алдында 
естілетін 
селбеспелі  [ы],  [і]  қысаң  дыбыстардың  әртүрлі  таңбаланғанын 
көруге  болады.  Çapьraq,  topьraq,  kөkirek,  tөŋіrek,    qаƢilez, 
qumьra,  sоŋьraсияқты  сөздердің  ортаңғы  буынындағы  қысаң 
дауыстылар  кейде  таңбаланып,  ал  кейде  таңбаланбай 
кеткендігін  көреміз:  çapьraq//  çapraq,  topьraq//  topraq.  Сол 
сияқты  адамның 
аты-жөні, 
тегінде  кездесетін 
ы, 
і 
қысаңдарының  жазылуында  жүйелілік  принципінің  жоқтығына 
көзіміз  жетті.  Айталық,  Spataep–  Sьpataep,    Mysirepulь  – 
Mysrepulь  түрінде  жазылған.  Бұлай  жазудың  себебі  қазақ 
тіліндегі  қысаң  дауыстылардың  редукцияланып,  акустикалық 
жағынан көмескі, күңгірт естілуінде деп білеміз. 
Қысаң  езуліктердің  таңбалануында  көптеген  қарама-
қайшылықтар  болу  себебінен,  қазақ  тіліндегі  бірнеше  даулы 

мәселелерге  көңіл  бөлініп,  1938  жылы  емле  ережесі 
толықтырылады.  Екіұшты  жазылып  жүрген  бірқатар  сөздердің 
жазылуы нақтыланады. Қазіргі кезде де талас тудырып, әртүрлі 
пікір  айтылып  жүрген екі  буынды  сөздердің  ортасында  келетін 
ы,  і  әріптерінің  таңбалану  орфограммасы  нақтыланып, 
көрсетілді.  
Араб  графикасына  негізделген  әліпби  жүйесінде,  яғни  ескі 
қазақ жазба тілінде бір буынды сөздің аяғында (көп – көб, шөп – 
шөб), сонымен қатар, есімше формалы сөздерде келетін -ып, -іп 
жұрнақтары, алғашқыда -үб, -ұб (келүб, барұб), одан кейін -ыб, -
іб  (келіб,  барыб)  түрінде  таңбаланатын.  Ескі  қазақ  жазба  тіліне 
тән бұл орфограмма  1924 жылы өткен құрылтайда  талқыланып, 
бұл орфограмманы халық тіліне жақындатып қолдану қажеттігі 
айтылған болатын. Алғаш рет 1929 жылы Қызылорда қаласында 
болған  конференцияда  бұл  мәселе  қайта  көтеріліп,  алғашқы 
қатаңның ықпалына байланысты кейінгі  ұяң дыбысты өзгертіп, 
қатаңға  айналдырып  жазуға  байланысты  ереже  қабылданып, 
халық тіліне икемделеді.   
Сонымен қатар бұл тараушада қазақ тіліндегі <н> фонемасы 
мен <г>, <қ> фонемалары, <н> фонемасы мен <б> фонемасы сөз 
ішінде жақын, іргелес келген жағдайдағы жазылымы сөз болды.  
 3.4  Күрделі  сөздердің  жазылуында  да  белгілі-бір 
қиындықтар  болды.  1929-38  жж.  аралығында  бір  денотатты 
меңзейтін,  бірақ  екі  түбірден  тұратын  сөздер  құрылымдық 
принципке  негізделіп,  сөздердің  жігі  айырылып  жазылды.  Екі 
түбірден  тұратын,  екі  денотатты  меңзейтін  сөздер  бөлек  және 
сызықша  арқылы  ажыратылып  таңбаланды.  Атауыш  сөздердің 
лексика-семантикалық  топтарына  жататын  есімдіктер  қазіргі 
қазақ  тілінде  бірге  жазылса,  1929  жылдардағы  баспасөз 
беттерінде  бөлек  таңбаланған.  Мысалы,  Sentәbirdiŋ  basьnda 
qaladaƢь  Erçan  ulьna  2  but  astьqtь  ecbir  dәkvmentsiz  berdi 
(С.Құр.). 
Basьjlijsa 
Egorobna 
ec 
kimge 
avьzьnan 
cьƢarmajtьndьƢьna  sөz  berdi  de,  ьqtьjarsьz  barlьƢьn  ajtqьzdь 
(С.М.,  116-бет).  Sonь  men  komendanttьŋ  çarlьƢь  bizdiŋ  ec 
qajsьmьzdь taŋьrqatqan da, eleŋdetken de çoq (С.М., 116-бет). 

 1938  жылы  2  қаңтарда  ресми  органдардың  қаулысымен 
«Қазақ тілінің емле ережелері» жарияланады. Біріккен сөздерге 
байланысты  ереже  толықтырылады.  1929  жылдары  сөздердің 
бірге,  бөлек  жазылуы  құрылымдық  принципке  негізделіп, 
сызықша  арқылы  немесе  тіркес  күйінде  жазылса,  1938-40 
жылдары сөздердің жазылу нормасы функционалдық принципке 
құрылды,  яғни  біршама  сөздер  бірге  жазыла  бастады.  1929-40 
жж.  қос  сөздер  мен  қысқарған  сөздердердің  жазылуына 
байланысты проблемалар көтерілді. 
3.5  «Шылаулардың  жазылуы»  –  қазақ  зиялыларының 
арасында  негізгі  ұсыныстар  айтылып,  мерзімді  басылым 
беттерінде жарияланып отырды. 
3.6  «Омографтарды  азайту,  омографтардан  «қашу» 
үрдісі» – әдетте омограф және омофон терминдері жазба қарым-
қатынас  (коммуникациясы)  шеңберінде  қалыптасып,  оның 
қалыпты  болмысына  жиі  кедергі  келтіретін  құбылыс  деп 
танылады.  Олар  шектеулі  және  жүйеленбеген  мысалдар 
жиынтығымен  түсіндіріліп  дәйектеледі.  Латын  графикасына 
негізделген  әліпбиде  (1929-1938  жж.)  кейбір  графемалардың 
сөздің  мазмұндық  деңгейін  ажырататыны  ескерілмегендіктен 
сөздердің  мағынасын  тек  мәтін  арқылы  айыру  мүмкін  болды. 
Мысалы,  қор  (бір  нәрсенің  жиынтығы)  –  хор  (музыка)  ═    бір 
тұрпатта qor (қор) түрінде таңбаланды; қалық (антонимі – озық) 
– халық (ел) ═  бір тұрпатта qalьq (қалық) түрінде таңбаланды; 
қат (қат болу – жетпей жату) –  хат (жазу) ═  бір тұрпатта qat 
(қат)  түрінде  таңбаланды;  қақ  (су)  хақ  (дұрыс)  (хақ  тағала)  ═ 
бір тұрпатта qaq (қақ) түрінде таңбаланды;қан (денедегі) – хан 
(билеуші)  ═  бір  тұрпатта  qan  (қан)  түрінде  таңбаланды. 
Геминацияланған  дауыссыздар  тілдегі  бір  сөзбен,  екінші  сөзді 
ажырату  үшін  қолданылады.  Геминацияланған  дауыссыз 
дыбыстар көбінесе кірме сөздерде кездеседі. Мысалы, тәкаппар, 
молла, алла, біссімілла, тонна, касса т.б. 1929 жылдары шыққан 
мерзімді 
басылым 
беттерінде 
кейбір 
кірме 
сөздер 
геминацияланбаған  түрде  қолданылғанын.  Мысалы,  орыс 
тіліндегі  тонна  сөзі  геминацияланбаған  түрде  берілген, 
сондықтан орыс тіліндегі бұл сөздің қазақ тіліндегі тона етістік 

мәнді  сөз  тәрізді  болып  таңбаланған.  Бұлай  етіп  қолданудың 
себебі кірме сөздерді қазақ тілінің заңдылығына икемдеу басты 
міндет саналды да, семантикалық «кедергі» ескерілмей қалды. 
Сондай-ақ,  орыс  тілінен  енген  сөздердің  екі  дауыссыз 
дыбысының  ортасына  қысаң  дыбыстың  таңбалануы  арқылы 
клуб  тәрізді  сөздердің  мағынасы  семантикалық  «кедергіге» 
ұшыраған:  клуб  (қоғамдық  орын)  –  құлып  (есіктің  құлыбы)  ═ 
qulьp//qulup ( құлып, құлұп) түбірде жазылды. 
1929-40  жылдары  қолданған  латын  графикасы  негізіндегі 
әліпби  жүйесінде  кірме  сөздер  фонетикалық  принципке 
негізделгендіктен, функционалдық мәні  бәсең селбеспе (ілеспе) 
дыбыстар  жазуда  ескеріліп  отырылған.  Сондықтан  тілде 
омографиялық  жағдаяттардың  орын  алғанын  көреміз.  Мысалы, 
қазақ  тілінде  ру  сөзі  1929-1938  жылдар  аралығында  үнемі 
селбеспелі дыбыспен таңбаланып, ұру, ыру түрінде жазылды (Ру 
→  ұру,  ыру,  ру).  1938  жылдан  бастап  омографиялық  сипат 
алған сөздердің жазылуына ерекше мән беріледі.  Кірме сөздерді 
дұрыс таңбалау үшін қазақ әліпбиіне в, ф, х әріптерінің енгізілуі 
және  принциптердің  дәлденіп  көрсетілуі  бір  жағынан  тілдегі 
омографиялық жағдаятты азайту үшін жасалған қадам болды. 
3.7  Араб-парсы  сөздерінің  жазылуында  ала-құлалықтар 
орын  алды.  1929-40  жылдар  арасында  араб-парсы  сөздері 
графикалық,  дыбыстық  түрлері  өзгеріске  түсіп,  фонетикалық 
принцип  бойынша  жазылған.  Жазу  практикасында  араб-парсы 
сөздері  бірнеше  түрде  таңбаланды.  Әсіресе  фонетикалық 
варианттар  молынан  кездеседі.  Мысалы,  қазіргі  кезде  норма 
ретінде  орныққан  ғаділет  сөзінің  бес  түрлі  нұсқасын  көреміз. 
Сонымен  орфографиядағы  варианттылық  әсіресе  кірме 
сөздердің жазылуында айқын байқалады. 
3.8  «Орыс  тілінен  енген  сөздердің  орфографиялануы». 
1929-1938  жылдар  аралығында  орыс  тілінен  енген  сөздердің 
көпшілігі  қазақ  тілінің  айтылымы  бойынша  жазылды.  Аталған 
кезеңде  ауызша  каналдың  функциясының  басымырақ  болуы 
негізгі  фактілер болып,  сөздердің дыбыстық  жағынан өзгерген 
түрлеріне  басымдық  берілді.  Кірме  сөздер  қазақ  тілінің 
фонетикалық заңдарына бағынып, грамматикалық нормаларына 

сәйкестеліп,  сөз  жасау  формаларына  икемделді.  1938  жылға 
дейін  кірме  сөздер  қазақ  тілінің  заңдылықтарына  толықтай 
бағындырылды.  Яғни  1929-1938  жылдар  аралығында  кірме 
сөздер  дыбыстық  құрамы  мен  тұлғасы  өзгеріп,  сындырылып 
(«қазақшалап») жазу үрдісіне бағынған. Жалпы алғанда аталған 
кезеңде  «кірме»  дыбыстар  ұлттық  орфографиялық  жүйеге 
сәйкестендірілді.  1929-1938  жылдар  аралығында  орыс  тілінен 
енген  сөздерде  дыбыстық  алмасулар  арқылы,  комбинаторлық, 
позициялық фонетикалық процестер арқылы жасалған эпентеза, 
апокопа,  протеза  сияқты  тілдік  құбылыстар  молынан 
байқалады.  Қазақ  тілінің  үндестік  заңдылығына  сәйкес  ромб, 
факт, фонд, банк сияқты бір буынды кірме сөздер rombь, pәkti, 
pjndь,  banki  түрінде  игерілді.  Сөз  ішіндегі  дыбыстар  құрамына 
жаңадан  бір  дыбыстың  қосылып  таңбалану  арқылы  (протеза): 
республика,  литр,  школа  тәрізді  сөздерді  айтқанда  [ы]  дыбысы 
естілгендіктен, жазуда да таңбаланып отырды. 
Жалпы  интернационалдық  сөздердің  жазылуы  бірнеше 
нұсқалықты құрады, мұның себебі  принциптің дұрыс, әрі нақты 
таңдалмауында.  Яғни  1929  жылы  кірме  сөздер  фонетикалық 
принципке  бағынады,  «қалай  естілсе  солай  жазылады»  деген 
қағиданы  негіз  етті.  Осыған  байланысты  кірме  сөздерді  әркім 
өзінше естіп, өзінше таңбалады. Сондықтан баспасөз беттерінде 
бір  сөздің  бірнеше  нұсқалығы  пайда  болып,  емле  қиындығы 
пайда болды.  1933 жылдан бастап кірме сөздердің жазылымына 
байланысты  мерзімді  басылым  беттерінде  Қ.Жұбановтың, 
Қ.Басымовтың,  С.Жиенбаевтың,  С.Аманжоловтардың  бірнеше 
ереже  жобалары  жарияланады.    Қ.Жұбановтың  ұсынысымен 
қазақ әліпбиіне ф, һ және х таңбалары енгізілгеннен кейін 1938 
жылы латын графикасына негізделген әліпби жүйесіне тағы үш 
әріптің  таңбасы  алынады.  В,  ф,  х  дыбыстарын  алудың  себебі, 
орыс  тілінен  енген  кірме  сөздерді  түпнұсқалық  принципіне 
жақындатып қолдану үшін әліпби құрамына ендіріледі. Аталған 
әріптердің  әліпби  құрамына  кіргізілуіне  байланысты  бірнеше 
ережелер  де  өзгеріске  түсіп,  жаңадан  11  бап  қосылады.  «Түп 
нұсқаға  жақындық»  принципіне  сәйкес  алынған  емле  баптары 
1938  жылдан  бастап  іске  асырыла  бастайды.  Ал  1939  жылдан 

бастап  орыс  графикасына  негізделген  қазақ  жазу  жүйесіне 
көшіру  жедел  түрде  жүргізіледі.  Латын  әліпбиі  тұсындағы 
талқылау  да  бұл  кезеңде  бола  қойған  жоқ,  тек  «бұйыру», 
«нұсқау» етек алып, қазақ тіліне жат таңбалар мен белгілер (ъ, ь) 
молынан енгізіледі.     
Қазақ  әліпбиіндегі  басы  артық  әріптерді  сұрыптап,  тілдік 
болмысқа  лайықтап,  атап  айтқанда  қазақи  дыбысталымға 
(орфоэпияға),  қазақи  дыбыс  жүйесіне  (фонологиялық  жүйеге) 
икемдеп қайта құру және әлемдік лингвистикалық деңгейіне сай 
етіп,  жаңа  тұрпаттағы  әліпби  жүйесін  жасау,  қазақ  жазуының 
бірегейлендірудің бір жолы.  
Жалпы жазу теориясында уәжді және уәжсіз принцип бар. 
Бұл  мәселені    қазіргі  кезде  ғалымдар  лингвистикалық  және 
психологиялық жағынан қарастырып келеді. Лингвистикалық 
жағы  –  бұл  әліпбидегі  әріптердің  саны  негізгі  дыбыстардан 
соншалықты  алшақ  кетпеуі,  негізгі  дыбыстармен  тең  түсуі 
т.б.  Ал  психологиялық  жағын  алар  болсақ,  жазу  –  адам 
ойының  материалданып,  жарыққа  шығуының  құралы. 
Сондықтан  ұлттық    санада    немесе  тілдік  санада  белгілі  бір 
дыбыстың суреті жоқ дыбысты тіл  арқылы жарыққа шығару 
немесе  оны  жазу  өте  күрделі.  «...Дыбыс  пен  әріптің 
байланысы оқушы санасында білімге айналады. Ал ъ, ь, ц, щ, 
…  тәрізді  таңбаларды  дыбыстық  уәжі  болмағандықтан, 
жаттап  алуына  тура  келеді.  Қазақ  тілінің  дыбыс  жүйесіне 
қатыссыз  әріптерді  жаттап,  миға  салмақ  түсіреді.  Бұл  – 
мәселенің лингвистикалық - психологиялық жағы [13, 82 б.]. 
Сонымен,    қазіргі    қазақ  әліпбиі    ұлттық  әліпби  емес, 
қосамжар әліпби болып отыр. Осымен байланысты ғалымдар 
әліпбиді  реформалау  ең  бірінші  лингвистикалық  түрткі 
жайтқа 
барып 
тірелетінін 
дәлелдейді. 
Екі 
тілдің 
орфографиясына  қызмет  ететін  әліпбиге  түбегейлі  реформа 
жасау  арқылы  тіліміздің  дыбыстық  жүйесін  нақты 
белгілейтін,  оның  өзіндік  табиғатын  бейнелеп  қана  қоймай, 
ұрпақтан-ұрпаққа  сақтап  жеткізетін  жазу-сызу  жасау  керек 
деген  пікірде.  Себебі,  қазақ  тілі  өзіндік  дыбыстық  жүйесі 
жағынан (әсіресе, дауыстылар тұрғысында) тіпті, жақын туыс 

түркі  тілдерінен  едәуір  өзгеше  болып  келеді.  Түркі  тілдер 
тобындағы  қазақ  тіліне  тән  болып  келетін  фонетикалық 
жүйенің  өзіндік  ерекшелігі  типологиялық  аспектіде,  яғни 
туыс  емес  тілдермен  салғастыруда  анағұрлым  айқын  көріне 
түсетіні сөзсіз. Қазақ және орыс тілдерін алатын болсақ, онда 
олардың  арасындағы  бірнеше  ондаған  елеулі  өзгешеліктерді 
аңғаруға  болады.  Бұл,  ең  алдымен  дыбыстардың  саны  мен 
құрамына  қатысты  өзгешелік:  қазақ  тілінде  барлығы  –  29  
фонема,  9  дауысты  және  17  дауыссыз;  ал  орыс  тілінде  –  43 
фонема,  6  дауысты  және  37  дауыссыз.  Мұндағы  елеулі 
өзгешелік  дыбыстардың  жалпы  санында  емес,  екі  тілдегі 
дауысты  және  дауыссыз  фонемалар  жүйесінің  мүлде 
бөлектігінде  болып  отыр.  Ол  нақты  айтқанда  осы  тілдердің 
фонетикалық  жүйесінің  өзіндік  табиғатымен,  дауысты  және 
дауыссыз  фонемалардың  сандық-сапалық  ерекшеліктерімен 
байланысты.  

жүктеу/скачать 0,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: