терминін неміс физигі Г. Хакен ғылыми айналымға енгізген. Синергетика

11 
мәселені белгілі бір әдіснаманы басшылыққа ала отырып, жан-жақты, 
диахронды және синхронды тҧрғыда, басқа да ғылым не қҧбылыстармен 
салыстыра 
қарастырып, 
ӛзінің 
дәлелді, 
негізделген 
тҧжырымын, 
қорытындысын ҧсынады. Ал пікір, кӛзқарас дҧрыстығын дәлелдеу ҥшін 
ойлау заңына, яғни логикаға сҥйену қажет. Кез келген жаңалық, ескі 
тҥсініктердің кҥйреуі және жаңа тҧжырымдардың пайда болуы интуиция мен 
ойлаудың белсенді қызметімен, бір нәрсені бағалау, сынау, дәлелдеу, сендіру 
арқылы ғылымға жаңа теорияны қосу қажеттілігімен байланысты, сондықтан 
ғылыми стильдегі эмоционалдылық пен экспрессивтілік қатаң сҧрыпталған 
тілдік бірліктерден байқалады.
Ғылыми мәтіндерге тән белгілер: сӛйлемдер толық қҧрылымды, 
жалпылама мағыналы сӛздер, бір мағыналы сӛздер, қатаң логика, 
терминология, эмоционалды бояудың жоқтығы, кҥрделі сӛздер, қысқарған 
сӛздер, символдық белгілер, неологизмдер, сілтемелер, нақтылау, тҥсіндіру 
мақсатындағы қыстырынды қҧрылымдар, концептуалды метафоралар. 
Ғылыми мәтін лексикасын шартты тҥрде ҥш топқа бӛлуге болады: 
жалпыхалықтық қолданыстағы лексика, барлық ғылым саласына ортақ 
терминдер және белгілі бір ғылым саласына ғана тән терминдер.
Функционалды стильдердің арасында өзінің мақсаты мен әсері, тілдік 
құралдары тұрғысынан әрі көркем әдебиет, әрі ғылыми стильге 
ұқсастығымен ерекшеленетін бір түрі - публицистикалық стиль. 
Публицистикалық стиль (лат. publicus – әлеумет, қоғамдық) қоғамдық 
өмірдің саяси-идеологиялық, экономика-қаржылық, мәдени-әлеуметтік
салаларындағы әр алуан қатынастарды, жаңалықтарды, мақсат-міндеттерді, 
өзгерістерді бұқараға жедел жеткізіп отыратын құралдардың тілі. 
Публицистикалық стиль дегеніміз қоғамдық-саяси үгіт-насихаттық әдебиет, 
газет-журналда журналистика жанрында сан алуан тақырыпта жазылған 
мақала, бас мақала, ақпарат хабар, очерк, халықаралық шолу, деректі әңгіме 
т.б. Мұндай жарияланымдарда баяндалатын мәселелер нақты дерекке, 
құжаттарға негізделіп, түрлі жағдайларды насихаттауды мақсат етеді, 
сондықтан тілдің әсерлі, эмоционалды, бейнелі сөздері молынан 
қолданылып, адресанттың ашық бағалауы арқылы адресатты сендіруге 
бағытталады. Публицистиканың мақсаты – қазіргі қоғамдық пікірге, саяси 
институттарға ықпал ету, әлеуметтік-адамгершілік идеалға сәйкес 
жалпыадамзаттық құндылықтарды насихаттау. Публицистика жеке және 
қоғамдық өмірдің өткені мен болашағын, шындығын баспасөз, құжаттар, 
өнер арқылы көрсетеді. Публицистика газеттің түрлі жанрын қолданады 
және прагматикалық мақсатына қарай сөздік қорымыздың барлық 
қабаттарының бірліктерін жұмсайды.
Публицистикалық стиль тілдің екі қызметін, яғни хабар беру және әсер 
ету қызметін ұштастырады.
Публицистикалық стильдің негізін құрайтын бұқаралық ақпарат 
құралдарының оқылатын (визуалды-мерзімді), тыңдалатын (аудио - 
радио),әрі тыңдалатын, әрі көретін (аудиовизуалды - теледидар) түрлеріне 
қоса электронды версиясы да өздерінің коммуникативтік-прагматикалық 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

12 
мақсатын ақпараттық, әсер ету, бағалауыштық, ағартушылық-танымдық, 
гедоникалық функциялары арқылы жүзеге асырады. Ал коммуникативтік-
прагматикалық мақсаттың орындалуы оқырманға, тыңдарманға, көрерменге 
ұсынып отырған ақпараттың, хабардың, материалдың жеделдігі, нақтылығы, 
маңыздылығы 
сияқты 
экстралингвистикалық 
факторлармен 
қатар, 
материалдың берілу формасы, баяндаудағы тілдік құралдар, графикалық 
тәсілдер тәрізді жанрлық, лингвистикалық құралдарға да байланысты. 
Құрылымдық белгілеріне сәйкес әр түрлі функционалды стильдегі 
мәтіндердің өздерін қарапайым, күрделі және кешенді деп бөлу қалыптасқан.
Қарапайым немесе примитив мәтіндерге түрлі ұрандар, жарнамалар, 
тақырып атаулары, түрлі атаулар жатса, екіншісіне құрылымы да, 
семантикасы да күрделі, көп қатпарлы және көлемді көркем мәтіндер мен 
ғылыми мәтіндер жатқызылады, ал кешенді мәтіндер қатарына мәтін 
ішіндегі мәтін құрылымды әдеби шығармаларды кіргізеді. Әрине, соңғы 
пікір даусыз емес. 
Көркем мәтін басқалардан мейлінше бөлек пішімімен, тілімен 
айрықшаланады. Ол тек тіл жүйесінің түрлі деңгейлеріндегі бірліктердің 
ұйымдасуы негізінде пайда болатын жай ғана күрделі тілдік бірлік емес, өнер 
туындысы, яғни сөз, сөйлем, күрделі синтаксистік тұтастық ерекше 
байланыстары, бір-бірін дамытуы, бір-бірімен іліктесе келуі нәтижесінде 
қалыптағы мағынасынан өзгеше, жаңа мән, әсер тудыратын эстетикалық 
құрылым. Көркем мәтін жай ғана ақпараттық, коммуникативтік, 
эстетикалық, кумулятивтік құрылым емес, ол сол ерекшеліктері негізінде 
жаңа мән-мағына тудыратын, мәдени тұрғыда бұрыннан жинақталған 
білімді жандандыратын, жаңғыртатын және жаңа білім немесе танымды 
туындататын, қалыптастыратын (генерациялық) қасиетке ие. Сол себептен 
де жалпы мәтін, оның ішінде көркем мәтін түрлі ғылым салаларында әр 
қырынан қарастырылуы заңды.
Әрбір көркем мәтін адамзат қоғамында ұзақ уақыттар бойы 
қалыптасқан, орныққан мәдениеттің құрамдас бөлігі және оған сол өзі өмір 
сүріп отырған қоғамның әсері қайтсе де болады, сондай-ақ мәтіннің өзі де 
қоғам мүшелеріне ықпал ететіні сөзсіз, өйткені кез келген адам өз білімінің 
көбін мәтін арқылы жинақтайды. Жалпыадамзаттық қасиеттер мен 
құндылықтарды уағыздайтын көркем әдебиет ғасырлар бойы адамзат 
баласының сана-сезімін тәрбиелеп, бағыттап отырғаны да даусыз.
Жоғарыда қысқаша айтылған ерекшеліктеріне байланысты кез келген 
мәтін экстралингвистикалық, лингвистикалық, когнитивтік, семантикалық 
қырынан сипатталуы тиіс. 
Мәтінді тек тіл білімі ғылымы саласында қарастыруды бірнеше топқа 
бөлуге болады: лингвоөзектіктік, мәтінөзектік, антропоөзектік, когнитивтік. 
Жалпы тіл білімінде, оның ішінде қазақ тіл білімінде көркем шығарма 
тілін зерттеу дәстүрлі лингвоөзектік бағытпен тығыз байланысты, яғни бұнда 
тілдің түрлі деңгейлеріндегі бірліктердің жеке элемент ретінде көркем 
шығармалардағы қолданылуы, қызметі, олардың қаламгерлердің өзіндік 
мәнерін танытудағы ықпал-әсері анықталды. Бұл орайда зерттеушілер 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

13 
назарын аударған нысандар лексикалық, фонетикалық, грамматикалық 
бірліктер мен стилистикалық құралдар болды, мәселен, жекелеген 
зерттеулерде көркем мәтіндердегі фразеологизмдер, кірме сөздер, етістік 
тұлғалары, түр-түс атаулары т.б. тілдік бірліктер қарастырылды. Бұл бағыт 
белгілі стилист мамандардың еңбектерінде көрініс тапты да, функционалдық 
стилистиканың негізіне айналды, алайда бұл көркем мәтіннің біртұтас 
эстетикалық құрылым ретінде түзілу заңдылығын көрсетуге жеткіліксіз 
болды.
Мәтінөзектік
бағыттың зерттеу нысаны тұтас мәтін болғандықтан, ол 
жеке жүйе ретінде автор мен оқырман коммуникациясынан тыс 
қарастырылды. Көптеген зерттеушілер мәтінде өздері қарастырған 
нысандарға байланысты мәтін семантикасы мен мәтін грамматикасын жеке 
бағыт ретінде негіздеді де, оның негізгі ерекшеліктері, санат-параметрлерін 
анықтады. Бірақ бҧл бағыттағы ізденістердің жетістіктері мен кемшіліктері 
тҥрлі қайшылықты кӛзқарастар тудырғандықтан, мәтінді тіл жҥйесінің 
немесе сӛйлеу бірлігі ретінде тану туралы пікірталас әлі де тоқталмай келеді. 
Көркем шығарманы тудыратын да, оқып-қабылдайтын да адам 
болғандықтан, антропоцентристік бағыт мәтінді әр тұрғыда қарастырады, 
яғни психолингвистикалық, прагматикалық, деривациялық және сөйлеу 
жанрлары тұрғысынан зерттеулердің негізгі нысандары автор – мәтін – 
оқырман үштағаны, сондықтан да бұл зерттеу қырларын біріктіретін 
антропоөзектік бағытты кейде коммуникативтік бағыт деп жалпылай атайды. 
Мәтінді психолингвистикалық тұрғыда зерттеу аса өнімді болды, себебі 
онда түрлі эксперименттік әдістер арқылы тіл бірліктерінің мәтін түзуге 
қатысы қарастырылды. Психолингвистер мәтінді коммуникацияның 
туындату/қабылдау екіжақты үдерісі ретінде түсініп, оны динамикалық 
құрылым санады, яғни мәтінді сөйлеуші басқа бір адаммен қатынас кезінде 
туындатады және қабылдау үдерісі сөйлеуші үшін де, тыңдаушы үшін де 
маңызды. Бұл бағыт зерттеушілері мәтін туындату моделінің негізгі 
кезеңдерін былайша көрсетеді: 
1) мотивация және ниет (бағдарлама, жоспар); 
2) жоспарды орындау (жүзеге асыру); 
3) жүзеге асыру мен ниетті салыстыру (мәтінді қабылдау). 
Психолингвистер мәтінді қабылдау оның тұтастығымен және оны 
көрсететін кілт сөздер жиынтығымен байланысты екенін нақтылап, мәтінді 
қабылдау динамикалық үдеріс деген пікірге келді. Кез келген мәтін оқырман 
ойында кілт сөздер арқылы сақталып, қажет кезде оның мазмұнын қайта 
туындатуға негіз бола алады, алайда бұл жағдайда ондағы ақпараттың 
толықтығы мен бірізділігі сақталмауы мүмкін. 
Мәтінді прагматикалық тұрғыда зерттеу оны біртұтас күрделі сөйлеу 
актісі деп танумен байланысты. Автор ниетіне, мақсатына сай түзілетін
сөйлеу актісінде ол адресатқа әсер ететін әр алуан тілдік құралдарды 
қолданады, сол арқылы қаламгер түзген болмыс туралы коммуниканттар 
арасында пікір алмасу, ой бөлісу үдерісі жүреді, алайда оқырман ол мәтінді 
өзінше интерпретациялайды.
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

14 
Ағылшын тіліндегі ғылыми әдебиетте стиль сөзі тек көркем әдебиетке 
ғана қатысты қолданылып, басқа стиль мәтіндерінің вербалды қабатын 
сипаттау үшін регистр термині жұмсалатындықтан болар, осы бағытта 
өнімді жұмыс істеген Г.А. Золотова бес регистр түрін көрсетеді: 
репродуктивті 
(сипаттау), информативті 
(ақпараттық), 
генеритивті, 
волюнтивті және реактивті. Зерттеушінің бұл жіктемесіне тілдің басты үш 
(коммуникативтік, ақпараттық, прагматикалық) қызметі мен мәтінде 
берілетін ақпардың грамматикалық, функционалдық сипаты негізге алынған. 
Көркем мәтіндегі ақпарат тек бір регистрде ғана беріле алмайды, сондықтан 
ол полирегистрлі құрылым ретінде қарастырылады 
Мәтінді деривациялық бағытта зерттеу мәтіннің ішкі түзілу 
заңдылықтарына сүйенеді. Бұл мәтінді кеңейту (контаминация) және 
ықшамдау (компрессия) үдерістеріне негізделеді, яғни тақырыптық-ремалық 
тізбектің дамуымен байланысты. Кез келген мәтіндегі семантикалық бөлік 
өзінің алдындағы мағыналық бірлікті жаңа ақпармен толықтыру, кеңейту, 
ұлғайту арқылы біртұтас семантикалық құрылымға кірігеді. Ал ықшамдау 
мәтінде аса маңызды емес деп танылған элементтерді түсіріп тастауға 
негізделеді. 
Когнитивтік бағыт бойынша, әлемді танып-білудің негізгі құралы – тіл, 
сол себепті мәтін автордың болмысты танып, түйсінуінің жеке дербес тілдік 
бейнесі ретінде қарастырылады да, концепт арқылы талданады. Концепт
белгілі бір халықтың мәдениетін танытатын, қаламгер ҥшін де, оқырман ҥшін 
де маңызы айрықша, жалпыадамзаттық, жалпыҧлттық қҧндылықтарды 
қамтитын ҧғымдар жиынтығы болғандықтан, кӛркем мәтін автор 
танымының кҥрделі таңбасы деп тҥсініледі. Қандай да бір мәдениет ҥшін 
қҧнды, ӛзекті және сол мәдениетте орнығып, репрезентациялана алуы ҥшін 
саны кӛп тілдік бірліктерге ие, мақал-мәтелдердің, поэтикалық және 
прозалық мәтіндердің тақырыбы бола алатын шындық қҧбылыстары ғана 
концепт бола алады.
Аталған бағыттарды ұстанған зерттеушілердің мәтін туралы пікірлеріне 
шолу жасай келіп, ресейлік ғалымдар Л.Г. Бабенко мен Ю.В. Казарин былай 
дейді: «Обобщая определения текста, предлагаемые разными учеными, 
можно отметить две основные их разновидности: во-первых, это лаконичные, 
лапидарные, порой образные формулировки, во-вторых, наоборот, 
развернутые определения, обнаруживающие стремление исследователей дать 
объемную характеристику текста с приведением множества важнейших его 
признаков» [7:18]. Мысалы, «Мәтін – формалды байланысқа, мазмұндық 
тұтастыққа ие таңбалардың және олардың формалды-семантикалық 
құрылыммен өзара әрекеттесуінен туындайтын бірізділігінен тұратын хабар» 
[8:5]; «Мәтінді (латынша textus – мата, бірігу, байланысу) мағыналық және 
грамматикалық байланыс арқылы біріккен сөйлеу бірліктерінің – 
айтылымдардың, фразадан жоғары бірліктердің (прозалық строфалардың), 
фрагменттердің, бөлімдердің т.б – бірізділігі деп анықтауға болады» [9:16]; 
«...Мәтін қандай да бір тұтастық ретінде концепт, лингвистикалық әдебиетте 
мәтін тұтастығы деп аталатын менталды құрылым бола алады» [10:62]; 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

15 
«...мәтін лексикалық, логикалық және грамматикалық байланыстардың түрлі 
типтерімен біріккен, белгілі бір образбен ұйымдасқан және бағытталған 
ақпарды беруге қабілетті сөйлемдердің жиынтығы деп түсініледі. Мәтін 
құрылымдық-семантикалық бірлік ретінде қызмет ететін күрделі тұтастық» 
[11:11]; «Әдеби-көркем мәтін - мәтіннің идеялық-көркем мазмұнында 
күрделі тұтастық болып біріктірілген заттық-логикалық, эстетикалық, 
эмоционалды және бағалауыштық ақпарды көркем әдебиет арнасы арқылы 
беруге қызмет ететін вербалды хабар. Лингвистикалық тұрғыдан, мәтін – 
коммуникативтік мақсаттарына қарай біріктірілген сөйлемдердің белгілі бір 
тәртіппен ұйымдастырылған жиынтығы» [12:157]; «Мәтін – қарым-
қатынастың негізгі бірлігі, ақпар берудің және сақтаудың тәсілі, мәдениеттің 
өмір сүру түрі, белгілі бір тарихи дәуірдің жемісі, жеке адамның психикалық 
жай-күйінің көрінісі және т.б.» [13:6]. А.С. Ахманованың сөздігінде [14] 
мәтін «1. Сөйлеу туындысы; 2. Жазуға түскен сөйлеу туындысы» деп 
анықталады. Ал «Әдебиеттану энциклопедиялық сөздігінде» мәтінді 
«мағыналық байланысқа түскен таңбалық бірліктердің бірізділігі, оның 
негізгі қасиеттері байланыстылық және тұтастық болып саналады» деп 
түсіндіреді. Көбіне жазба түрдегі сөйлеу шығармасы болатындықтан 
мәтіннің авторы болуы, жанры, субъективтілігі оның маңызды қасиеттері деп 
танылады [15]. «Мәтін, ... ең жоғары коммуникативтік бірлік деп есептеледі. 
Бұл – сөйлеу жағдаятына сәйкес автордың коммуникативтік ниетін жүзеге 
асыру үшін жүйеге ұйымдасқан коммуникативтік-функционалды 
элементтерден тұратын тұтас бірлік» [16:21]. Келтірілген анықтамалардың 
кейбіреулері мәтіннің тек бір ғана белгісін көрсетсе, басқалары оның 
маңызды-маңызды деген бірнеше ерекшеліктерін көрсетеді. Осы алуан түрлі 
дефинициялардың арасында, біздің ойымызша, ең толығы, ең дұрысы – И.Р. 
Гальпериннің анықтамасы. Мәтін лингвистикасы жеке ғылым саласы 
ретінде енді-енді қалыптаса бастаған кезде ұсынылған бұл пікір әлі күнге өз 
маңызын жойған жоқ: «тиянақталған, атаудан және лексикалық, 
грамматикалық, 
логикалық, 
стилистикалық 
байланыстардың 
тҥрлі 
типтерімен біріктірілген ерекше бірліктерден (кҥрделі синтаксистік 
тҧтастықтан) тҧратын, белгілі бір мақсатқа бағытталған және прагматикалық 
әсерді кӛздейтін сӛйлеу ҥдерісінің жазбаша қҧжат тҥрінде ресімделген 
туындысы» [17:18]. 
Қазіргі ғылыми айналымда осы анықтамаға сыни көзқарастар да бар 
екенін [18:73] және олар мәтіннің көлемі, құрылымы, өзіндік санаттарының 
бар-жоғына байланысты туындап отырғанын айта кету керек. 
Қазақстандық зерттеушілер арасында мәтін сөзіне алғаш өз 
анықтамасын ұсынған Э. Сүлейменованы [19], қазақ тілінің мәтін түзуші 
бірліктерін көрсеткен С. Мұстафинаны [20], сондай-ақ қазақ көркем 
мәтіндеріндегі мезгілдік қатынастардың тілдік ұйымдасуы мен берілуін 
қарастырған С.С. Құнанбаеваны [21] атауға болады.
Орыс 
ақын-жазушылары 
мен 
орыс 
тілінде 
жазатын 
қазақ 
қаламгерлерінің шығармаларына лингвопоэтикалық талдау жасаған ғалым Қ. 
Ахмедьяров та мәтін сөзіне өз дефинициясын ұсынады. Автор 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

16 
лингвопоэтикадағы дәстүрлі және неотеоретикалық талдаулардың бастауы, 
ерекшеліктері, айырмашылықтары, ортақ заңдылықтары туралы айта келіп, 
мәтінді былай анықтайды: «Мәтін - адам қарым-қатынасы жүйесіндегі өзекті 
құрушы ретінде аса күрделі макроқұрылым, сонымен қатар білімнің алуан 
түрлі антропологиялық салаларының санаттық белгілері мен қасиеттерін 
ашық және астарлы түрде көрсететін әрі лингвистикалық, әрі логикалық, әрі 
әлеуметтік, әрі өнертанушылық шындық» [22]. 
Соңғы жылдары шыққан тағы бір оқу құралының авторы [23] мәтінді 
лингводидактика тұрғысынан қарастырып, мәтіннің негізгі ерекшеліктерін, 
оның біртұтастығын қамтамасыз ететін конституэнттерін, композициясын 
нақтылап көрсетеді. Мәтіннің туындауы мен мәтіннің қабылданып, түсінілуі 
психолингвистикалық факторларға негізделетінін отандық және шетелдік 
лингвистердің, психолингвистердің, психологтердің еңбектеріне сүйене 
отырып танытқан ғалым сол мәтінмен оқушы-студенттердің жұмыс істеу 
мүмкіндіктерін түрлі мысалдар, сызба-кестелер арқылы дәйектейді. 
Қазақ тіл білімінің бір қатар өкілдері текст терминін мәтін деп аударып, 
оған төмендегідей дефиниция береді: «Мәтін, текст (лат. – байланысу, бірігу) 
– тілдік таңбалардың мағыналық және тұлғалық байланыстығы негізінде 
түзілген ізбе-ізділігі» [24:270]. Автор мәтіннің маңызды белгілерінің бірі 
ретінде оның аяқталғандығын (тиянақталғандығын) атайды да, оған тән 
негізгі категорияларға хабарлау, қосымша хабар (подтекст), біртұтастық, 
уақыт бірлігі, модальдік жататынын атап көрсетеді.
Қазақ тіл білімінде синтаксистік құрылымдардың прагматикалық 
негіздерін және прагмостилистика мәселелерін қарастырған лингвист-
ғалымдар өз зерттеу нысандары шеңберінде мәтінді былай анықтайды: 
«Мәтін деп сөйлеуші мақсатына сай аяқталған ойды білдіретін бір немесе 
бірнеше сөйлесімдер тізбегін атаймыз. Тілдің иерархиялық құрылымында 
мәтін семантика-синтаксистік құрылым ретінде ең жоғарғы тілдік деңгей деп 
есептеледі» [25:34]. «Мәтін – когнитивті-функционалдық сөз әрекетінің 
жазбаша түрдегі көрінісі» [26:13]. 
Ал «Тіл білімі сөздігінің» авторлары текст – мәтін сөзінің бірнеше 
мағынасын келтіреді [27:37]. 
Қазақ көркем, ғылыми-көпшілік және публицистикалық мәтіндерінің 
семантикалық, 
синтаксистік 
тұрғыдан 
түзілу 
заңдылықтары 
мен 
бөлшектенуін қарастырған А. Жұбанов мәтін ұғымына лингвистикалық, 
семиотикалық, 
логика-лингвистикалық, 
ақпараттық, 
құрылымдық, 
қолданбалы, математикалық лингвистика тұрғысынан берілген пікірлерге 
шолу жасай келіп, мәтінді былайша анықтайды: «Мәтіннің жүйе ретінде оны 
құрайтын бірліктері мен оларды бір тұтастыққа біріктіретін ережелері болуы 
керек, яғни ішкі құраушысы болуы тиіс. Біріншіден, мәтіннің бар мазмұны 
ондағы барлық абзацтардың мазмұнын қамтиды. Екіншіден, оларды бірегей 
мәтінге біріктіретін бірегей өлшем тақырыптық өлшем болады» [28:37]. 
Қазақ тіл білімінде мәтін лингвистикасы мен лингвостилистиканы 
ұштастыра қарастыруды ұсынған Отар Әлі Бүркіттің айтуынша: «Көркем 
мәтіннің барлық элементтері өзара тығыз байланыста, мағыналық бірлікте 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

17 
келеді. Көркем мәтін – бірбүтін құрылым» және оның « ...құрылымына 
төмендегідей ерекшеліктер тән болып келеді: 
1) мәтіннің бірбүтіндігі; 
2) мәтіннің байланыстылығы; 
3) мәтіннің бөлектігі; 
4) мәтіннің метареференттілігі» [29:232].
Қазақстандық зерттеушілердің көзқарастары, негізінен, бірізді екенін 
байқауға болады. 
Көркем мәтінге берілген соңғы анықтамалардың бірі оның әрі автор, әрі 
оқырман тарапынан танылуы тиіс ерекше жүйе екенін былайша түйіндейді: 
«көркем мәтін өнер туындысы ретінде күрделі семиотикалық жүйе, 
материалды феномен болып келеді де, әлемді танымның төменгі, формалды-
логикалық деңгейінде сол күйінде бейнелеуге арналмайды, ол көркем 
туындының басты мазмұнын рухани сәуле ретінде танымның жоғары 
деңгейінде ишара, астарлы ой арқылы беруге арналады» [30:]. 
Біздің ойымызша, көркем мәтін - аяқталған күрделі ойды білдіретін, бір-
бірімен өзара тығыз байланысты лингвистикалық және вертикал контекст 
негізінде туындайтын, полисемантикалы, біртұтас коммуникативтік-
прагматикалық ашық жүйе. 
Көркем мәтінді құрайтын барлық бөліктер өзара бірімен-бірі 
лексикалық, логикалық, грамматикалық, ассоциативтік байланыс негізінде 
біртұтас жүйе жасайды. Шығарма семантикасын оның вербалды қабатында 
көрінетін горизонтал және вертикал контекст түзетіндіктен, көркем мәтінде 
тілдік құралдар күрделі ойды ашатын тақырыпқа сай таңдалып, іріктеліп 
алынады. Олар негізгі ойды беретін бір немесе бірнеше сөздің лексика-
семантикалық парадигматикасы, синтагматикасы арқылы мәтіндегі ойды 
жылжытып, оқиғаны сипаттап, дамытып отырады. Туындының тілдік 
қабатын ұйымдастырушы автор мұндай сөздермен өзінің субъективті 
көзқарасын да білдіріп отырады, яғни мәтін модальділігін түзеді.
Кез келген көркем шығарма белгілі бір оқырмандар тобына арналады 
және ол уақытқа тәуелді емес. Шыққан бетте үлкен қызығушылық тудырып, 
таласа оқылатын туынды араға көп уақыт салмай естен шығуы, ал қайсыбір 
басында елеусіз қалған мәтін жылдар өте үлкен қажеттілікке айналуы 
мүмкін. Демек, әрбір көркем туынды - қажеттілікке қарай өзектенетін, әр 
ұрпақ өз бетінше дербес ақпар ала алатын, жаңа мән-мағына таба алатын 
ашық жүйе. Көркем мәтінді оқыған әрбір адамның когнитивтік базасы, 
кеңістігі, тілдік-мәдени құзіреті әр түрлілігіне байланысты оны қабылдап, 
түсіну де әр қилы болады, ал мұның өзі көркем шығарма семантикасының 
түрліше интерпретациялануына әкеледі.
Ғылыми айналымда көркем мәтінге қатысты мынадай дериваттарды 
кездестіруге болады: микротекст, макротекст, контекст (отандық және 
шетелдік зерттеушілердің бәрі дерлік қолданады), перитекст, эпитекст, 
фенотекст, генотекст, метатекст (Ю. Кристева), авантекст, гипертекст, 
гипотекст, транстекстуалдылық, эпитекст (Ж. Женетт), субтекст, инфратекст, 
мезотекст, кибертекст, подтекст, интертекст, претекст. Соңғы терминнің өзі 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

18 
бірнеше атаумен белгілі: архетекст, пратекст, прототекст, протослов, 
логоэпистема, перифраз, эквофорема, алғашқы текст. Аталған терминдердің 
барлығы да мәтіннің өз ішіндегі, басқа мәтіндермен және түрлі 
экстралингвистикалық факторлармен байланыстарын көрсетеді. 
Келтірілген терминдердің ішінде көркем мәтін семантикасы үшін 
айрықша маңыздысы – контекст. Контекст туралы функционалды 
грамматика, көркем мәтінді зерттейтін, аударма теориясы және 
практикасымен 
айналысатын 
ғалымдардың 
дені 
өз 
пікірлерін 
ұсынғандықтан, ой қайшылығы да, көзқарастар бірлігі де табылатыны сөзсіз. 
Кез келген сөздің мағынасы контексте ғана ашылып, қандай да ой контексте 
ғана тиянақталатындықтан контекстің көлемі түрліше (микро, -
макроконтекст) болуы мүмкін, сондай-ақ қарым-қатынастың негізгі 
алғышарты болуына байланысты лингвистикалық (горизонтал) және 
экстралингвистикалық (вертикал), эксплицитті және имплицитті контекст 
деп ажыратылады [31; 32; 33].
Горизонтал және вертикал контекстердің өзара әрекеттесуі, бір-біріне 
әсер-ықпалы нәтижесінде көркем мәтін семантикасы қалыптасады.
Айта кету керек, қазақ тіл білімінде көркем әдебиет тіліне қатысты 
бірнеше кітап жазып, ақын-жазушылардың тіл өрнегін (идиолектін) танытуға 
мейлінше күш салып жүрген Р. Сыздық [34; 35], функционалды стилистика 
аясында көркем мәтіндегі автор категориясын қарастырған Б. Шалабай [36], 
стилист ғалымдар М. Серғалиев [37], Х. Кәрімовтер [38] «мәтін» және 
«шығарма», «туынды» деген сөздерді синоним ретінде қолданады. Бірақ бұл 
сөздер кейінгі кезде орыс тіл білімінде түрлі терминдік мағынада жұмсалады, 
яғни көркем мәтін автор тудырған семантикалық-құрылымдық тұтастық деп 
түсінілсе, шығарма, туынды оқырман түсінуінің, интерпретациялауының 
нәтижесінде пайда болған құрылым деп ұғынылады. Сол себептен де болар, 
қазақ постмодернизмінің көрнекті өкілі Дидар Амантайдың «Гүлдер мен 
кітаптар» романында былай делінеді: «Мәтін өзіне өзі тең дүние болса, 
алдыңғы орынға автордың дәрежесі емес, қабілеті шығады, туындының 
дарындылығы өлшенетін болады, ал кітаптың анық түсінілуі мен оң 
бағалануына кедергі келтіретін тұлға ретінде пысық авторды ұдайы ажал 
күтіп тұрады. Авторда шығармадан тапқан амбиция көп, өмір бойы ұрпағына 
билік жүргізгісі келген қатал әке сияқты, тәуелсіздік бергісі келмейді, ал 
туынды еркіндікті аңсайды. Сынасын оны, мақтасын, ғайбаттасын, мадақ 
жырына қоссын, өшіріп тастасын, бірақ оның бәрін шығарма өзі көтеріп 
алуы қажет. Кейде автордың белгілі бір мақсатпен жазғаны жылдар өте келе 
басқа мағынаны беруі мүмкін. Көлденең айтылған пайым кері аударып 
оқығанда, өзге ойды білдіруі ғажап емес» [39:49]. Бұл Р. Барттың мәтін мен 
туындыны қарама-қарсы қойған пікірімен тығыз байланысты [40]. Оның 
тұжырымына сүйенсек, мәтін - аяқталған немесе тиянақталған нәтиже емес, 
тарих, мәдениет, қоғамға цитация арқылы, яғни басқа кодтармен 
байланыстырылу мүмкіндігіне ие үдеріс [41]. Солай бола тұрса да, көркем 
мәтінді қарастыруды тек қана автор немесе тек қана оқырман позициясымен 
шектеу жалпыфилологиялық ұстанымдарға қайшы келетінін және мәтін 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

19 
авторсыз да, оқырмансыз да толыққанды мәдени құбылыс бола алмайтынын 
ескере отырып, біз де өз жұмысымызда «мәтін», «шығарма», «туынды», 
«көркем мәтін», «көркем шығарма», «көркем туынды» ұғымдарын бір-бірін 
толық алмастыра алатын терминдер ретінде қолданамыз. 
СҦРАҚТАР: 
1. Мәтін, кӛркем мәтін ҧғымдары 
2. Мәтіндердің функционалдық сипатына қарай тҥрлері 
3. Кӛркем мәтін, оның анықтамасы және белгілері 
4. Мәтінді зерттеу бағыттары 
5. Кӛркем мәтінді лингвистикалық талдауға байланысты ғалымдардың 
еңбектеріне сараптама жасау 
6. Библиографиялық материалдар жинастыру 
7. И. Р. Гальпериннің «Текст как объект лингвистического исследования», 
Р. Сыздықтың кӛркем мәтінді лингвистикалық талдау туралы 
еңбектеріне конспект жасау. 
ТАПСЫРМАЛАР:
Мәтіндердің функционалдық типтерін анықтаңыз, вербалды қабатына 
сипаттама беріңіз:
1. Жедел респираторлы аурулардың қоздырғышы кӛптеген вирустар 
(парагрипп вирусы, аденовирустар, риновирустар) болып табылады. 
Тҧмау - әр типті вирустармен (А, В, С) қоздырылатын, жедел жҧқпалы 
аурулар. 
Инфекция кӛзі кім? 
Инфекция кӛзі –ауру адам. Әсіресе алғашқы кҥндері ауру жҧқпалығы жоғары 
болады. Инфекция ауа-тамшы арқылы басым таралады. 
Аурудың қандай негізгі кӛріністері бар? 
Ауру қалтыраумен, жоғары температурамен, бас аурумен, кӛз шарасының 
ауруымен, жарықтан қорқумен сипатталады.2-3 тәулікте тҥшкіру, мҧрынның 
бітелуі, жӛтел белгілері қосылады. 
Негізгі алдын алу шаралары: 

антигриппин, оксалин майы (мҧрын жолдарына жағу ҥшін) және 
басқа алдын алу дәрі-дәрмектерін пайдалану; 

халық кӛп жиналатын жерлерге баруды шектеу; 

қоғамдық кӛліктермен жҥруді шектеу; 

бӛлмелерді жиі желдету, жуып тазалау; 

ауруларды және оларды қолданатын заттарымен бірге оқшаулау,
олармен қарым-қатынасты шектеу; 

бір рет қолданатын маска немесе 4 қабатты дәкелік маска кию, 
дәкелік масканы кҥнделікті қайнатып, ыстық ҥтікпен ҥтіктеу қажет; 

ауырып қалсаңыз, ҥйге дәрігер шақырту керек. 
ӚЗІҢІЗДІ ЖЕДЕЛ РЕСПИРАТОРЛЫ АУРУЛАРДАН ҚОРҒА! 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

20 
2. Ғылым академиясының кеңейтілген бір мәжілісінде қазақ ұлтының 
тарихы, мәдениеті, басқа мемлекет, елдермен түрлі байланыстары жөнінде 
пікірталас өтіп жатса керек. Академик Ә. Марғұлан әр мәселеге өз 
көзқарасын білдіріп, бірнеше мәрте сөйлейді. Мұны ұнатпаған әріптестерінің 
бірі ғұламаның кезекті сөзінен кейін: 
- Әлеке, бүгін өзі сөйлей бердіңіз ғой, - деп кекетпек болады.
Сонда Әлекең:
- Бірдеңе білеміз ғой, білгеннен соң сөйлейміз ғой, - депті. 
3. Нағыз ӛлең ӛлмеу ҥшін туады,
Оның сӛзі басқа сӛзден дуалы: 
Тарқаған жоқ мың заманғы тарихта 
Қайран жырдың қанға бӛккен уы әлі. 
Сан соғыста қансырасын ол мейлі,- 
Найза, қылыш, оқтан ӛлең ӛлмейді. 
Ӛлең шіркін шӛбересін, шӛпшегін 
Ҧрпақтардың уызына бӛлмейді. 
4. Екі мәтіндегі прагматикалық бағдар да - екі тҥрлі, І. Есенберлин 
контексіндегі бағдар тек Абылай хан айналасына ғана бағытталса, кейінгі 
мәтінде жалпыхалықтық сипат алады. Оны вербалданған тҥстердің 
лексикалық қҧрылымындағы ортақ номинативтер, сол лексиканың 
парадигматикалық коннекторларымен берілген символдармен қатар, 
айырмашылықтар кӛрсетеді. Бҧл кӛркем мәтіндер жазылған кезеңдегі саяси-
идеологиялық жағдайларға немесе экстралингвистикалық факторларға 
байланысты болу керек. Қазіргі қазақ қоғамындағы ҧлтсыздық, тілсіздік, 
кҥншілдік, тез еліктеушілік, басқа ҧлт ӛкілдеріне жалтақтаушылық, жемқор 
сыбайластық, ӛз ҧлтына қайырымсыздық сияқты тҥрлі жағымсыз мәселелер 
сӛз болғанда Абылайдың осы тҥсі мен оның Бҧқар жоруы еске тҥсіріледі. 
Оны жоғарыда айтылып кеткен газет мақаласын осы тҥстің екінші нҧсқасы 
негізіндегі суретпен (қосымша Б) иллюстрациялау-ақ дәлелдейді, яғни 
дискурсқа тҥсушілер қажеттілік пайда болғанда ӛздерінің семантикалық 
жадынан ӛздері ҥшін аса маңызды, айрықша мәнді, әсерлі, бейнелі мәтін 
таңбасын тауып, қолдана алады. 
Ре
по
зи
то
ри
й К
ар
ГУ

21 
2 КӨРКЕМ МӘТІННІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ЖӘНЕ ФОРМАЛДЫ 
САНАТТАРЫ 
1. Көркем мәтін санаттары туралы пікірлер 
2. Көркем мәтіннің негізгі санаттары 
3. Көркем мәтіндегі ақпар түрлері, олардың берілу жолдары 
Мәтін шығармашылықтың жемісі болғандықтан, оның өзіне тән 
параметр, санаттары болады. Ал санаттың өзі объективті болмыс 
құбылыстары мен заттарының арақатысын, байланыстарын, ортақ белгілері 
мен айырмашылықтарын көрсететінін ескерсек, мәтін санаттары оның ең 
негізгі, ең елеулі белгілерін топтастырады. Бұл санаттар түрлі – 
семантикалық және құрылымдық, прагматикалық және функционалдық -
өлшемдерге негізделіп, әмбебап және факультативті түрде көрінеді. Әр елдің 
мәтін зерттеушілерінің көзқарастарында, зерттеу қағидаларында, ұстанған 
методологиялық бағыттарында бірізділік жоқ болғандықтан, олар мәтін 
санаттары ретінде түрлі белгілерді атайды. Мәселен, франциялық белгілі 
зерттеуші Ц. Тодоров мәтіннің негізгі санаттарын вербалды, синтаксистік, 

жүктеу/скачать 2,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: