секция. мемлекеттің азаматтыҚ-ҚұҚыҚтыҚ Қоғам Ретінде Қалыптасуы

8
регион  организованной  преступности  с  Востока.  Все  это  может  иметь  для  нашей  страны 
далеко идущие отрицательные последствия.
К таким последствиям в первую очередь относятся:
- возможность занижения цены труда для коренного населения, т.к. мигранты из стран с 
более низким уровнем жизни являются и более дешевой рабочей силой;
- уход от уплаты налогов; 
- возможность развития криминального бизнеса;
- нелегальное проживание тормозит развитие цивилизованного рынка жилья;
- отток капитала в страну постоянного проживания эмигрантов.
Таким  образом,  миграционные  процессы  в  современной  России  создают  реальную 
угрозу не только социально-экономической стабильности государства, но и национальной 
безопасности. 
Следует отметить, что миграция, в конечном счете, являющаяся производной социально-
экономических и иных процессов, все больше приобретает относительно самостоятельное 
значение,  оказывая  определенное  влияние  на  развитие  экономического  пространства,  на 
характер политических, социальных, духовных процессов, криминальной ситуации. 
В условиях современных процессов глобализации, происходящих в мире, стабильность 
развития РФ, ее интеграция напрямую связаны тесными экономическими и политическими 
контактами с ближайшими соседями – странами ЕС. Основная формула сотрудничества со 
странами ЕС заключается в возможности нашего участия в роли равного партнера на общем 
поле европейской интеграции. И обеспечение миграционной безопасности не исключение 
из списка вопросов стратегического партнерства.
В настоящее время для большинства европейских государств угрозы безопасности приобрели 
иной  характер.  Среди  таковых:  некомпетентное  управление  коррупцией,  организованная 
преступность, контрабанда (оружия, наркотиков, людей), этнические и религиозные конфликты, 
распространение  оружия  массового  поражения,  дефицит  природных  ресурсов,  терроризм 
и,  наконец,  масштабная  миграция  в  Европу  с  Ближнего  Востока  и  из  Африки,  вызванная 
действиями США и Евросоюза по разжиганию конфликтов в этих регионах. 
При этом, если контролируемая властями трудовая миграция способствует экономическому 
росту  стран  ЕС,  то  нелегальные  массовые  потоки  беженцев,  напротив,  создают  угрозу 
европейской безопасности в политической, экономической, социальной и демографической 
областях [3].
Постоянный рост миграционных потоков, понимание необходимости их упорядоченности 
и урегулировании при одновременном сокращении числа мигрантов - все это делает более 
востребованным  углубление  сотрудничества  в  сфере  миграции,  в  том  числе,  выработку 
таких межгосударственных документов, которые бы восполнили различия в национальных 
законодательствах. 
Руководство  ФМС  России  и  депутаты  Государственной  думы  анализировали,  почему 
нередко буксует миграционное законодательство. Руководитель ФМС России Ромодановский 
заявляет,  что  внедрены  интерактивные  информационные  технологии,  которые  позволят 
уйти  от  личного  контакта  проверяющего  с  проверяемым,  и  в  перспективе  –  от  такого 
коррупционного  механизма,  как  проверка  документов  на  улице.  Правительство  России 
предложило за неоднократное нарушение режима пребывания и режима трудовой деятельности 
предусмотреть  принудительное  выдворение  с  помещением  в  специальное  учреждение. 
ФМС предлагает законодательно урегулировать порядок содержания иностранных граждан, 
подлежащих  выдворению  или  депортации.  В  последние  4  года  зафиксирован  рост  въезда 
иностранцев в Россию на 37%. По данным ФМС России, половина из них – представители 
стран Центральной Азии, как правило, молодые люди до 30 лет, которые едут работать, не 
зная русского языка и не имея профессии. С помощью информационной системы сотрудники 
ФМС  выявили  более  3  миллионов  человек,  которые  находятся  в  России  с  нарушением 
срока  пребывания.  Для  этих  людей  было  введено  основание  для  закрытия  въезда.  Наша 
задача  –  не  допускать  в  страну  людей,  которые  праздно  шатаются  по  улицам  и  являются 
потенциальными раздражителями и, как правило, нарушителями законодательства. Одной 
из больных тем является квотирование рабочих мест для мигрантов. Необходимо перенять 
опыт европейских стран – публиковать вакансии в службах занятости. В Европе существует 
такой механизм: в службах занятости вывешивать вакансии, если они в течение какого-то 
времени не занимаются, орган занятости разрешает занять эту вакансию иностранцу [4].
Ю.В. Абрамов

9
ФМС  России  рассмотрела  на  заседании  коллегии  24  ноября  2015  года  вопрос:  «Об 
организации работы с гражданами Украины, пребывающими в экстренном массовом порядке 
на территорию Российской Федерации, в том числе в рамках реализации Государственной 
программы по оказанию содействия добровольному переселению в Российскую Федерацию 
соотечественников,  проживающих  за  рубежом».  ФМС  России  осуществляет  работу  по 
обеспечению мероприятий по временному социально-бытовому обустройству граждан Украины 
и лиц без гражданства, постоянно проживавших на территории Украины и прибывших на 
территорию  Российской  Федерации  в  экстренном  массовом  порядке.  В  территориальные 
органы  ФМС  России  в  период  с  начала  2014  года  по  20  ноября  2015  года  обратилось  с 
ходатайством о признании беженцем или заявлением о предоставлении временного убежища 
411 901 человек. Всего за отчетный период прибыло и поставлено на учет в территориальных 
органах ФМС России 132 169 соотечественников с Украины, в том числе в текущем году – 90 
112 человек. При этом ежедневный прирост заявителей составляет от 250 до 350 человек. 
Также Службой оказано содействие в переселении в Россию пилотов гражданской авиации 
(в  т.ч.  командиров  воздушных  судов)  из  Украины  в  количестве  60  человек.  Кроме  того, 
27 научных работников с Украины изъявили желание принять участие в Государственной 
программе [5].
Международное сообщество рассматривает Россию как страну с неблагоприятной миграционной 
обстановкой. Сотни тысяч нелегальных мигрантов, пребывающих на ее территории, создают 
реальную угрозу не только для России, поскольку определенная часть мигрантов использует 
российскую территорию как транзитную для легального и нелегального проникновения в 
другие государства. Например, основными каналами нелегальной миграции на российскую 
территорию являются – российско-украинский, российско-казахстанский, российско-китайский 
участки госграницы. Нелегальные мигранты в основном (до 80%) въезжают в страну через 
российско-казахстанскую границу, а нелегальная переправка осуществляется в закавказском 
и западном направлениях. 
Необходимо  отметить,  что  реализация  основных  направлений  регулирования  внешних 
трудовых  миграционных  процессов  в  РФ  должна  осуществляться  путем  дальнейшего 
совершенствования законодательства РФ в области миграции в целом, и трудовой миграции 
- в частности, а также дальнейшего развития сотрудничества с иностранными государствами 
в этой области [6].
Даже из столько краткой характеристики современной миграционной ситуации на территории 
России  и  за  ее  пределами  следует  вывод  о  месте  и  роли  правоохранительных  органов 
в  организации  и  осуществлении  деятельности  в  интересах  обеспечения  безопасности 
страны. 
Необходимо отметить, что задачам правоохранительных органов в сфере миграции присущи 
следующие им специфические особенности:
-  восстановление  нарушенных  прав  граждан  (например,  в  области  гражданских 
правоотношений);
- наказание правонарушителя, когда восстановить нарушенное право невозможно (при 
совершении некоторых видов правонарушений);
- восстановление нарушенного права и наказание одновременно, когда возможность восстановить 
нарушенное право имеется, но правонарушитель заслуживает еще и наказания;
- защита жизни, здоровья, имущества граждан, их собственности, собственности государства, 
муниципальных образований, организаций. 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1. Карпицкая  Д.  Демография.  На  10  девчонок,  по  статистике,  8,6  ребят  /  Московский
комсомолец 23 марта 2016. – С. 5.
2. Макарова М.В. Механизм регулирования рынка труда зарубежных мигрантов / Власть.
Научно-политический журнал, 2013 №2 – С. 76-78.
3. Маринин А. Неконтролируемая массовая миграция – угроза европейской безопасности
/ Зарубежное военное обозрение, октябрь 2015. – С. 3-4.
4. Фалалеев М. Нелегалов посадят в спецприёмник //Российская газета - № 119 (6095).
- 5 июня 2013. – С. 7.
5. https://www.fms.gov.ru/document/55563
6. Абрамов Ю.В. Анализ влияния миграционных процессов на обеспечение экономической
Влияние миграционных процессов на экономическую безопасность государства
8
регион организованной преступности с  Востока.  Все  это  может  иметь для  нашей страны
далеко идущие отрицательные последствия.
К таким последствиям в первую очередь относятся:
- возможность занижения цены труда для коренного населения, т.к. мигранты из стран с
более низким уровнем жизни являются и более дешевой рабочей силой;
- уход от уплаты налогов;
- возможность развития криминального бизнеса;
- нелегальное проживание тормозит развитие цивилизованного рынка жилья;
- отток капитала в страну постоянного проживания эмигрантов.
Таким  образом,  миграционные  процессы  в  современной  России  создают  реальную
угрозу не только социально-экономической стабильности государства, но и национальной
безопасности.
Следует отметить, что миграция, в конечном счете, являющаяся производной социально-
экономических и иных процессов, все больше приобретает относительно самостоятельное
значение,  оказывая  определенное  влияние  на  развитие  экономического  пространства,  на
характер политических, социальных, духовных процессов, криминальной ситуации.
В условиях современных процессов глобализации, происходящих в мире, стабильность
развития РФ, ее интеграция напрямую связаны тесными экономическими и политическими
контактами с ближайшими соседями – странами ЕС. Основная формула сотрудничества со
странами ЕС заключается в возможности нашего участия в роли равного партнера на общем
поле европейской интеграции. И обеспечение миграционной безопасности не исключение
из списка вопросов стратегического партнерства.
В настоящее время для большинства европейских государств угрозы безопасности приобрели
иной характер.  Среди таковых:  некомпетентное  управление  коррупцией,  организованная
преступность, контрабанда (оружия, наркотиков, людей), этнические и религиозные конфликты,
распространение  оружия  массового  поражения,  дефицит природных  ресурсов,  терроризм
и,  наконец,  масштабная  миграция  в Европу  с  Ближнего  Востока  и из  Африки,  вызванная
действиями США и Евросоюза по разжиганию конфликтов в этих регионах.
При этом, если контролируемая властями трудовая миграция способствует экономическому
росту  стран  ЕС,  то  нелегальные массовые потоки  беженцев,  напротив,  создают  угрозу
европейской безопасности в политической, экономической, социальной и демографической
областях [3].
Постоянный рост миграционных потоков, понимание необходимости их упорядоченности
и урегулировании при одновременном сокращении числа мигрантов - все это делает более
востребованным  углубление  сотрудничества  в  сфере  миграции,  в  том  числе,  выработку
таких межгосударственных документов, которые бы восполнили различия в национальных
законодательствах.
Руководство  ФМС  России  и  депутаты  Государственной  думы  анализировали,  почему
нередко буксует миграционное законодательство. Руководитель ФМС России Ромодановский
заявляет,  что  внедрены  интерактивные  информационные  технологии,  которые  позволят
уйти  от  личного  контакта проверяющего  с проверяемым,  и  в  перспективе –  от  такого
коррупционного  механизма,  как  проверка  документов  на  улице.  Правительство  России
предложило за неоднократное нарушение режима пребывания и режима трудовой деятельности
предусмотреть  принудительное  выдворение с  помещением  в  специальное учреждение.
ФМС предлагает законодательно урегулировать порядок содержания иностранных граждан,
подлежащих  выдворению  или депортации.  В  последние  4  года  зафиксирован рост въезда
иностранцев в Россию на 37%. По данным ФМС России, половина из них – представители
стран Центральной Азии, как правило, молодые люди до 30 лет, которые едут работать, не
зная русского языка и не имея профессии. С помощью информационной системы сотрудники
ФМС  выявили  более  3  миллионов  человек,  которые  находятся  в  России  с  нарушением
срока  пребывания.  Для  этих  людей  было  введено  основание  для  закрытия  въезда.  Наша
задача  –  не  допускать в страну  людей,  которые  праздно  шатаются  по  улицам  и являются
потенциальными раздражителями и, как правило, нарушителями законодательства. Одной
из больных тем является квотирование рабочих мест для мигрантов. Необходимо перенять
опыт европейских стран – публиковать вакансии в службах занятости. В Европе существует
такой механизм: в службах занятости вывешивать вакансии, если они в течение какого-то
времени не занимаются, орган занятости разрешает занять эту вакансию иностранцу [4].
Ю.В. Абрамов

10
безопасности, Российской Федерации (теоретико-методологический аспект): монография. – 
М.: Международный центр изучения проблем экономической безопасности, противодействия 
легализации преступных доходов, 2013 – С. 121.
ТҮЙІН
Мақалада автор бақылаусыз көші-қон процестерінің жағымсыз салдарын ашады. Заңсыз 
көші-қон салдары әлеуметтік-экономикалық сипаттағы мәселелер ғана емес, сонымен қатар 
әлеуметтік  шиеленісті  арандату  және  жекелеген  аймақтардағы  қылмыстың  өсуі  болып 
табылатынын  атап  көрсетеді.  Мақалада  көшіп-қонушылардың  жұмысқа  орналасуымен 
байланысты  шет  елдердің  еңбек  заңнамасының  жекелеген  аспектілері  талданған.  Автор 
көші-қон  процесін  басқару  жүйесін  жетілдіру  бойынша  шараларды  қолдануды,  көші-қон 
бақылауын  күшейту  және  көшіп-қонушылар  ағынына  шектеу  қоюды  ұсынады.  Көші-қон 
процесінің теріс салдарын жою мақсатында жұмыс күшіне қажеттілік туындаған РФ өңірлері 
бойынша мақсатты қоныстандыру Мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде Украинадан орыс 
тілді тұрғындарды қоныс аудару тәжірибесін пайдалануды ұсынады.
Қорытындылай келе, көші-қон заңнамасын іске асырудың әкімшілік-құқықтық механизмін 
одан әрі жетілдірудің авторлық көзқарасы ұсынылады
РЕЗЮМЕ
В  статье  автор  раскрывает  негативные  последствия  неконтролируемых  миграционных 
процессов. Автор подчеркивает, что следствием незаконной миграции являются не только 
проблемы социально-экономического характера, но и провокация социальной напряженности 
и рост преступности в отдельных регионах. В статье проанализированы отдельные аспекты 
трудового законодательства зарубежных стран, связанные с трудоустройством мигрантов. 
Автор  предлагает  принять  меры  по  совершенствованию  системы  управления  процессом 
миграции, усилить миграционный контроль и ввести ограничения на поток мигрантов. В целях 
устранения негативных последствий миграционных процессов  предлагает использовать опыт 
переселения русскоязычного населения из Украины в рамках Государственной программы 
с целевым расселением по регионам РФ, испытывающим потребность в рабочей силе.
В заключении предлагается авторское видение дальнейшего совершенствования административно-
правового механизма реализации миграционного законодательства.
reSume
The article reveals the negative consequences of uncontrolled migration. The author points 
out,  that the consequence of illegal migration is not only the problems of socio-economic nature, 
but also a provocation of social tension and an increase in crime in certain regions. The article 
analyzes some aspects of the labor legislation of foreign countries connected with the employment 
of migrant workers. The author offers to take measures to improve the process of control system 
of migration, strengthen immigration control, and impose restrictions on the flow of migrants. In 
order to eliminate the negative effects of migration, the author offers the experience of resettlement 
of Russian-speaking population of Ukraine within of the State program of resettlement of the 
target by region, experiencing the need for labor.
In conclusion, it proposes the author's view of further improvement of the administrative and 
legal mechanism for the implementation of migration legislation.
Ю.В. Абрамов

11
1 секция
А.Ш. Абылқасымова
шетел әЙелдеРі ҚұҚыҚтаРының таРиХи және ҚұҚыҚтыҚ мәселелеРі
Абылқасымова А.Ш.,
ҚР ІІМ Б.Бейсенов атындағы Қарағанды академиясы Ғылыми-зерттеу институты орталығының 
аға ғылыми қызметкері, полиция подполковнигі 
Тәуелсіз елімізде әйелдер құқығын қорғауға, олардың зорлық-зомбылыққа ұшырамауына, 
кез  келген  салада  жемісті  жұмыс  атқарып,  елінің  лайықты  азаматтары  болуына  барынша 
мән беріледі. Ұлтымыздың қалыптасқан дәстүрлеріне сәйкес қазақ қоғамы бұрыннан әйел 
затына, анаға зор құрметпен қарайды, оларды қадірлеп-қастерлейді. Президентіміз барша 
әйелдерді  8  наурыз  –  халықаралық  әйелдер  күнімен  құттықтаған  кезде:  «Араларыңызда 
көпбалалы аналар, бизнес өкілдері, әскерилер, ғалымдар, дәрігерлер, педагогтар, мәдениет 
пен  спорт  қайраткерлері,  журналистер  бар.  Әйелдер  Тәуелсіздік  жылдарының  бәрінде 
менің  ең  сенімді  тірегім  болды.  25  жылдағы  барлық  жетістіктеріміз  сіздердің  белсене 
атсалысуларыңыздың  арқасында  ғана  мүмкін  болды.  Сіздер  біздің  қоғамдағы  бірліктің, 
жасампаздық  пен  тұрақтылықтың  бейнесіне  айналдыңыздар»  –  деп,  нәзік  жандылардың 
қоғамдағы  рөліне  орасан  зор  бағасын  берді  [1].  Қазақстан  азаматтарының  теңдігі,  ешбір 
адамды жынысына қарай кемсітуге немесе оның құқығын шектеуге болмайтындығы еліміздің 
Конституциясында нақты көрініс тапқан. Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-
бабында  «Заң  мен  сот  алдында  жұрттың  бәрі  тең.  Тегіне,  әлеуметтік,  лауазымдық  және 
мүліктік  жағдайына,  жынысына,  нәсіліне,  ұлтына,  тіліне,  дінге  көзқарасына,  нанымына, 
тұрғылықты  жеріне  байланысты  немесе  кез  келген  өзге  жағдаяттар  бойынша  ешкімді 
ешқандай кемсітуге болмайды» деген сөздер жазылған [2].
Біздің еліміздің әйелдер мен балаларды зорлық-зомбылықтан қорғауға бағытталған заңдары 
мен іс-шараларының жүйесін үнемі жетілдіріп отыру үшін шетелдердің осындай мәселелерді 
шешудегі іс-тәжірибесі мен заңдарын зерттеудің, оқып-үйренудің, қажетті жағдайда оларды 
Қазақстанда  қолданудың  маңызы  зор  болмақ.  Сол  себепті,  бұл  мақаламызда  —  тарихтың 
әрқилы кезеңдеріндегі шетелдердегі әйелдердің жағдайы, олардың өз құқықтарын қорғауға 
бағытталған іс-әрекеттері мен қоғамдық қозғалыстары, әйелдер құқығын қорғауға арналған 
заңдардың,  іс-шаралардың  дамып-жетілуі,  батыс  елдеріндегі  әйелдерге  қарсы  зорлық-
зомбылықты болдырмау, олардың алдын алу бағытындағы жұмыстары сияқты мәселелерді 
сөз етпекпіз. 
Шетелдердегі әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтар туралы айтар болсақ, ең алдымен 
бұрынғы дәуірлердегі батыс елдеріндегі нәзік жыныстыларға қатысты қалыптасқан көзқарастар 
жүйесін сипаттауымызға тура келеді. Себебі, батыс елдеріндегі әйелдердің мәртебесін көтеру, 
олардың құқықтарын қорғау ұзақ уақытқа созылған күрделі тарихи процесс болғаны белгілі. 
Тарих қойнауына көз жүгіртер болсақ, әйелдердің жағдайы, олардың құқықтарының сақталуы ең 
алдымен қоғамдық-саяси қатынастардың дамуымен, экономиканың өркендеуімен, адамдардың 
салт-санасының, менталитетінің өзгеруімен тығыз байланысты болғанын байқаймыз. 
Қоғамдық  дамудың  төменгі  сатыларында,  патриархалдық  дүниетаным  басым  болып 
тұрған дәуірлерде әйелдердің жағдайы өте төмен болған, оларға қарсы күш қолдану, зорлық-
зомбылық  жасау  қалыпты  нәрсе  деп  есептелген.  Әйелдердің  қоғамдағы  жағдайына  ең 
алдымен ел ішінде нәзік жандыларға байланысты қалыптасқан көзқарастар әсер етеді. Дж. 
С.  Милльдің  «Әйелдер  бағыныштылығы»  атты  кітабының  Ресейлік  басылымына  жазған 
алғысөзінде  «Отечественные  записки»  журналының  қызметкері  Мария  Цебрикова  1870 
жылы былай деген болатын: «қоғам, яғни, еркектер, әйелдерді мәңгілік тәуелділікке және 
бағыныштылыққа көндіре отырып, өздерінің әйел бейнесі туралы идеалдарын жасап шықты... 
Еркекке  бағыныштылықты,  бәріне  шыдай  беретін,  шексіз  берілген  көнбістікті,  нәзіктікті 
әйелдердің ең басты жақсы қасиеттері етіп көрсетті» [3]. Қоғамдағы әйелге және еркекке 
байланысты  қолданылатын  «екі  стандарттар»,  яғни,  ер  адамдардың  істеуіне  болады  деп 
есептелген нәрселерді, әйелдер жасаған жағдайда ұят, масқара деп есептелуі де ескі кереғар 
түсініктердің көрінісі еді. 
Батыс  елдердегі  бұрынғы  дәуірлердегі  әйелдердің  жағдайын,  олардың  құқықтарының 
шектелуін,  отбасында  ер  адамдарға  тәуелді  болуының  себептерін  талдаған  кезімізде  ер 
адамдардың отбасындағы өктемдігі көбіне әйелдердің өз күйеулеріне экономикалық тәуелділігінен 
туындайтынын байқаймыз. Шаруашылық жүргізудің экстенсивтік әдістері көп жағдайда ауыр 
физикалық еңбекті қажет етті, ер адамдар отбасының ең басты асыраушыларына айналды. 
10
безопасности, Российской Федерации (теоретико-методологический аспект): монография. –
М.: Международный центр изучения проблем экономической безопасности, противодействия
легализации преступных доходов, 2013 – С. 121.
ТҮЙІН
Мақалада автор бақылаусыз көші-қон процестерінің жағымсыз салдарын ашады. Заңсыз
көші-қон салдары әлеуметтік-экономикалық сипаттағы мәселелер ғана емес, сонымен қатар
әлеуметтік  шиеленісті  арандату  және  жекелеген аймақтардағы  қылмыстың өсуі  болып
табылатынын  атап  көрсетеді.  Мақалада  көшіп-қонушылардың  жұмысқа  орналасуымен
байланысты  шет  елдердің  еңбек  заңнамасының  жекелеген  аспектілері  талданған.  Автор
көші-қон процесін басқару  жүйесін жетілдіру  бойынша  шараларды  қолдануды,  көші-қон
бақылауын  күшейту  және  көшіп-қонушылар  ағынына  шектеу  қоюды  ұсынады.  Көші-қон
процесінің теріс салдарын жою мақсатында жұмыс күшіне қажеттілік туындаған РФ өңірлері
бойынша мақсатты қоныстандыру Мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде Украинадан орыс
тілді тұрғындарды қоныс аудару тәжірибесін пайдалануды ұсынады.
Қорытындылай келе, көші-қон заңнамасын іске асырудың әкімшілік-құқықтық механизмін
одан әрі жетілдірудің авторлық көзқарасы ұсынылады
РЕЗЮМЕ
В  статье  автор  раскрывает  негативные  последствия  неконтролируемых  миграционных
процессов. Автор подчеркивает, что следствием незаконной миграции являются не только
проблемы социально-экономического характера, но и провокация социальной напряженности
и рост преступности в отдельных регионах. В статье проанализированы отдельные аспекты
трудового законодательства зарубежных стран, связанные с трудоустройством мигрантов.
Автор  предлагает  принять  меры  по  совершенствованию  системы  управления  процессом
миграции, усилить миграционный контроль и ввести ограничения на поток мигрантов. В целях
устранения негативных последствий миграционных процессов  предлагает использовать опыт
переселения русскоязычного населения из Украины в рамках Государственной программы
с целевым расселением по регионам РФ, испытывающим потребность в рабочей силе.
В заключении предлагается авторское видение дальнейшего совершенствования административно-
правового механизма реализации миграционного законодательства.
reSume
The article reveals the negative consequences of uncontrolled migration. The author points
out,  that the consequence of illegal migration is not only the problems of socio-economic nature,
but also a provocation of social tension and an increase in crime in certain regions. The article
analyzes some aspects of the labor legislation of foreign countries connected with the employment
of migrant workers. The author offers to take measures to improve the process of control system
of migration, strengthen immigration control, and impose restrictions on the flow of migrants. In
order to eliminate the negative effects of migration, the author offers the experience of resettlement
of Russian-speaking population of Ukraine within of the State program of resettlement of the
target by region, experiencing the need for labor.
In conclusion, it proposes the author's view of further improvement of the administrative and
legal mechanism for the implementation of migration legislation.
Ю.В. Абрамов

12
Соған орай, отбасында ер адамдардың үстемдігін қолдап-қуаттайтын патриархалдық салт-
дәстүрлер  қалыптасты.  Бұның  бәрі  әйелдер  құқығының  тапталуына,  олардың  зорлық-
зомбылыққа ұшыруына әкеп соқтырды. 
Шетелдердегі әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық мәселелерін зерттеп жүрген бірқатар 
авторлар (мысалы, Гондольф және Фишер) ер адамдардың өз отбасында әйелдерді жазалап, 
тәрбиелеуі кейбір жағдайларда заңмен бекітілгенін және қалыптасқан дәстүрлер де бұндай 
жазаны мақұлдайтынын тілге тиек етеді. Айталық, ХIХ ғасырдағы Америка заңдарында ер 
адамдардың өз әйелдерін «таяқпен соғып, тәртіпке келтіріп, тәрбилеуіне» рұқсат берілген. 
Бірақ, таяқтың жуандығы ер адамның бас бармағынан жуан болмауы тиіс екен [4]. Тіпті, 
АҚШ-тың 1824 жылғы заңдарында да «өте қажет болған жағдайда» отбасында ер адамдар 
әйелдерге  аса  қатты  емес  түрде  күш  қолданса  жазаланбайды  деп  көрсетілген.  Әрине, 
әйелдерге күш қолдануға, зорлық-зомбылық жасауға мүмкіндік беретін бұндай заңдардың 
бәрі  адам  құқығын  өрескел  бұзу  екені  сөзсіз.  Бұлардың  бәрі  —  «ер  адам  мен  әйел  заты 
құқықтық тұрғыдан тең емес, еркектердің заң алдында белгілі бір артықшылықтары бар» 
деген жабайы ұғым-түсініктен туған кереғар көзқарастар.
Әйелдерге  қатысты  зорлық-зомбылық  мәселесімен  айналысқан  ресейлік  зерттеушілер 
XVI ғасырда пайда болған «Домострой» кітабындағы нәзікжандыларға қатысты қағидаларды 
атап көрсетеді. «Домострой» жеке адам мен отбасының өмірінің барлық тұстарын реттеуге 
арналған  қағидалар  мен  ақыл-кеңестердің  жинағы,  бұл  кітапта  қоғамдық,  отбасылық, 
шаруашылық, діни мәселелер қамтылған. Бұл кітаптың бір бөлімінде нәзік жыныстылардың 
күні-түні тыным таппай өз міндетін атқаруы және кінәлі болып қалған әйелді қалай «дұрыс 
жазалау» керектігі баяндалады [5]. 
Әйелдердің  зорлық-зомбылыққа  ұшыруының  басты  себептерінің  бірі  олардың  заңды 
құқықтарының шектелуіне байланысты болды, бұндай жағдайдың нәзікжандылардың әлеуметтік, 
экономикалық салаларда әрекеттік қабілеттілігінің (дееспособность) ер адамдарға қарағанда 
төмен деп есептелуінен туындағаны сөзсіз. Мысалы, ортағасырлық Еуропаны алатын болсақ, 
әйел адамдардың шенеунік болуына, орталық, сеньориальдық, коммуналдық билік органдарында 
және қауымдық өзін-өзі басқару органдарында тағайындалған немесе сайланған лауазымдық 
қызметтерде істеуіне тыйым салынды. Сол себепті, әйелдер мемлекетті басқарудың барлық 
деңгейлерінде елді басқару ісіне қатыса алмады. Бұдан бөлек, әйелдердің әскер қызметте 
істеуіне рұқсат етілмеді. Олардың діни қызметкердің (священниктің) міндетін атқаруына 
тыйым  салынды,  әйел  баласы  сондай-ақ,  дәрігер,  адвокат,  сот  бола  алмады.  Әйелдерге 
университеттерде оқуға тыйым салынғандықтан, университет дипломын талап ететін басқа 
да қызметтерде істей алмады [6]. 
Мұндай  құқықтық  шектеулер,  әрқилы  тыйым  салулар  әйелдердің  тұлғалық  тұрғыдан 
өсіп-жетілуіне мүмкіндік бермей, өздерінің адамдық әлеуеттерін толықтай жүзеге асыруына 
кедергі  жасады.  Оның  үстіне,  көптеген  лауызымдарды  иеленуіне,  бірқатар  кәсіптермен 
шұғылдануына тыйым салынғандықтан, олардың қызмет атқаратын аумағы азайып, жұмысқа 
орналасуы қиындап, ер адамдарға тәуелділігі күшейе түсті. Бұл өз кезегінде, ер адамдардың 
отбасындағы үстемдігін күшейтіп, әйелдерге қарсы жасалған зорлық-зомбылықтардың, күш 
қолданулардың көбейе түсуіне себепші болды. 
Дегенмен, қоғамның өркендеуі, орта ғасырларда орнығып тұрған феодалдық құрылыстың, 
діни  консерватизмнің  орнына  нарықтық  қатынастардың  келуі  адам  құқығының,  соның 
ішінде әйел құқығының да басым мәнге ие болуына алып келді. Жеке адамның (индивидтің) 
іскерлігіне, белсенділігіне негізделген нарықтық қатынастар демократиялық ұстанымдарды, 
нақты  белгіленген  адам  құқықтарын  қажет  етті.  Ұлы  француз  революциясы  (1789-1799 
жж.) тұсында 1793 жылдың 24 маусымында қабылданған «Адам және азамат құқықтарының 
декларациясы» адам құқықтары мен бостандықтары туралы ұғым-түсініктердің бүкіл жер 
бетінде орнығуына алып келген аса маңызды құжат болды. 
Осы Декларацияда мынандай сөздер жазылған:
1. Қоғамның мақсаты — бүкіл адамдардың бақыты болып табылады. Өкімет адамға өзінің
табиғи және ажырамас құқықтарын пайдалануды қамтамасыз ету үшін орнатылады. 
2. Мұндай құқықтардың мәні: теңдік, бостандық, қауіпсіздік, жеке меншік.
3. Барлық адамдар табиғаты бойынша және заң алдында тең құқықты [7].
Декларацияның мәтінінен көріп отырғанымыздай, мұнда ер адам немесе әйел деп бөлінбеген, 
«барлық  адамдар»  деп  атап  көрсетілген.  Жынысына  қарамай,  барлық  адамдардың  заң 
алдындағы тең құқықтылығы нақты жария етілген. 
А.Ш. Абылқасымова

13
Бұдан бөлек, декларацияның 16 және 17 тармақтарында мыналар атап көрсетілген: 
16. Меншік  құқығы  дегеніміз  әрбір  азаматтың  өзінің  мүлкін,  табысын,  өз  еңбегі  мен
кәсібінің жемісін өзінің қалауына қарай пайдалану және басқару мүмкіндігінен тұрады. 
17. Азаматтарға қандай да бір еңбекпен, жерді өңдеумен, кәсіппен, саудамен айналысуына
тыйым салуға болмайды. 
Әйел  азаматтарға  қатысты  айтар  болсақ,  бұл  тармақтарда  нәзік  жандылардың  мүлікті 
меншіктену және өз меншігін қалауынша пайдалану, кез келген кәсіпте, мамандықта, лауазымда 
жұмыс істеу сияқты ең басты адамдық құқықтары белгіленген. Бұлардың бәрі өте маңызды 
құқықтық  нормалар  еді.  Себебі,  ортағасырлық  Европада  әйелдердің  бірқатар  кәсіптерде 
істеуіне, көптеген мамандықтарды, лауазымдарды иеленуіне тыйым салынғаны туралы жоғарыда 
айтып өттік. Сонымен қатар, әйелдердің мүлікті меншіктену құқықтарының да шектелгенін 
атап өтуіміз керек. Мысалы, В.М. Хвостов өзінің 1911 жылы жарық көрген «І. Психология 
женщины. ІІ. О равноправии женщины» атты кітапшасында әйелдердің мүлікті меншіктенудегі 
теңсіздікке ұшырауы туралы: «Қалай дегенмен де, қазіргі кездері роман мәдениеті елдерінде 
күйеуге  шыққан  әйелдің  мүліктік  әрекеттік  қабілетсіздігі  (недееспособность)  толықтай 
сақталып қалды, ол өз бетімен бірде-бір мүліктік келісім-шартты жасай алмайды және жас 
балалар мен ақылы кеміс адамдарға теңгеріледі» деп жазған болатын (8, 46 бет). 
Батыс елдерінде әйелдердің ең негізгі құқықтары қағаз жүзінде мәлімделіп, жарияланғанымен 
әйелдер қауымына өз құқықтары үшін, өздерінің құқықтық теңсіздікке, кемсітуге, зорлық-
зомбылыққа  ұшырамауы  үшін  ұзақ  уақыт  бойы  табанды  күрес  жүргізуіне  тура  келді. 
Батыс  феминизмінің  тарихы  небір  шиеленісті  жәйттерге  және  күрескерлік  рухқа  толы. 
Феминизм идеяларын жүзеге асыру үшін көптеген әйелдер одақтары, әрқилы қозғалыстар, 
халықаралық  және  мемлекетік  ұйымдар,  жеке  тұлғалар  тынбай  күрес  жүргізді.  Айталық, 
қазіргі кездері барлық кәмелетке толған кез келген адамның табиғи құқығы деп есептелетін 
сайлау құқығын алу үшін әйелдердің көп жыл бойы күрес жүргізуіне тура келді. Жоғарыда 
атап  өтілген  В.М.  Хвостовтың  кітапшасынан:  «Саяси  құқықтар  туралы  айтар  болсақ,  өте 
азғана өзгешеліктерді қоспағанда, әйелдердің барлық жерде ондай құқықтары жоқ. Оларға 
сайлау құқықтары берілмеген, тіпті, кейбір елдерде әйелдерге саяси одақтар мен жиындарға 
қатысуға да тыйым салынған» деген сөздерді кездестіреміз [8, 44 бет]. 
Әйелдердің биліктегі лауазымдарға сайлану және кандидаттарды сайлау құқықтарын жүзеге 
асыру үшін күреске әрқилы көзқарастарды ұстанған әйелдер де, ер адамдар да белсенді түрде 
қатысты.  Бірнеше  жылдар  қатарынан  Британ  парламентінің  мүшесі  болған  Джон  Стюарт 
Милль  әйелдерге  дауыс  беру  құқығын  беруді  Хартияға  енгізуді  ұсынды.  Кейінірек  оның 
қоғамдағы  әйелдердің  жағдайын  сипаттаған  «Әйелдердің  бағыныштылығы»  атты  еңбегі 
жарық  көрді.  1903  жылы  Әйелдердің  қоғамдық-саяси  одағын  құрған  Эммелин  Панкхёрст 
Британиядағы әйелдер қозғалысының аса көрнекті өкілі болды.
1890 жылы Жаңа Зеландиядағы әйелдерге сайлау құқығы берілді (бірақ, олардың биліктік 
лауазымдарға сайлануға құқығы болмады). 1906 жылы Ресей империясының құрамындағы 
Финляндия  Европа  құрылығында  алғаш  рет  әйелдерге  сайлау  құқығын  берді.  Бірінші 
дүниежүзілік  соғыс  кезінде  Норвегия  мен  Данияда  әйелдердің  сайлау  құқығы  енгізілді. 
1948  жылы  Американ  мемлекеттерінің  ұйымы  әйелдердің  саяси  құқықтарын  бекіткен 
Америкааралық  конвенцияны  қабылдаған  соң  және  БҰҰ  «Адам  құқықтарының  жалпыға 
бірдей декларациясын» қабылдағаннан кейін, әйелдердің дауыс беру құқығы халықаралық 
құқықтың бір бөлігіне айналды.
Әйелдер  құқығын  қорғайтын  халықаралық  және  ұлттық  заңдардың  қабылданғанына 
қарамастан батыс елдерінің өзінде нәзік жандыларға қарсы зорлық-зомбылықтар жиырмасыншы 
ғасырдың ішінде өте көп болды. Айталық, өткен ғасырдың 70 жылдарындағы Канададағы 
әйелдерге қарсы күш қолдану проблемасы қазіргі ТМД-ның бірқатар елдеріндегі жағдайға 
ұқсайтын еді: зорлық-зомбылыққа ұшыраған әйелдер паналайтын дағдарыс орталықтары, 
қолдаушы, көмектесуші топтар болмады, сенім телефондары жұмыс істемеді. Қоғамда «әйел 
зорлық-зомбылыққа ұшыраса оның өзі кінәлі, себебі, өзі күйеуін арандатқан» деген пікір 
орнығып тұрды. 
Бүкіл  Канада  қоғамының  әйелдер  мәселесіне  басым  мән  бере  бастауына  Монреаль 
қаласындағы 1989 жылдың 6 желтоқсанында болған аса қайғылы оқиға түрткі болды. Дәл 
осы  күні  Монреалдің  Политехникалық  институтына  винтовкамен  қаруланған  феминистік 
қозғалыстың қас жауы Марк Лепин кіріп келді. Ол аудиторияларға кіріп, жігіттерді шығарып 
жіберіп,  тек  қыздарды  ата  бастайды.  Нәтижесінде  14  әйел  баласы  қайтыс  болды.  Ақыр 
Шетел әйелдері құқықтарының тарихи және құқықтық мәселелері
12
Соған орай, отбасында ер адамдардың үстемдігін қолдап-қуаттайтын патриархалдық салт-
дәстүрлер  қалыптасты.  Бұның  бәрі  әйелдер  құқығының  тапталуына,  олардың  зорлық-
зомбылыққа ұшыруына әкеп соқтырды.
Шетелдердегі әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық мәселелерін зерттеп жүрген бірқатар
авторлар (мысалы, Гондольф және Фишер) ер адамдардың өз отбасында әйелдерді жазалап,
тәрбиелеуі кейбір жағдайларда заңмен бекітілгенін және қалыптасқан дәстүрлер де бұндай
жазаны мақұлдайтынын тілге тиек етеді. Айталық, ХIХ ғасырдағы Америка заңдарында ер
адамдардың өз әйелдерін «таяқпен соғып, тәртіпке келтіріп, тәрбилеуіне» рұқсат берілген.
Бірақ, таяқтың жуандығы ер адамның бас бармағынан жуан болмауы тиіс екен [4]. Тіпті,
АҚШ-тың 1824 жылғы заңдарында да «өте қажет болған жағдайда» отбасында ер адамдар
әйелдерге  аса  қатты  емес  түрде  күш  қолданса  жазаланбайды  деп  көрсетілген.  Әрине,
әйелдерге күш қолдануға, зорлық-зомбылық жасауға мүмкіндік беретін бұндай заңдардың
бәрі  адам  құқығын өрескел  бұзу  екені  сөзсіз.  Бұлардың бәрі  —  «ер  адам  мен әйел  заты
құқықтық тұрғыдан тең емес, еркектердің заң алдында белгілі бір артықшылықтары бар»
деген жабайы ұғым-түсініктен туған кереғар көзқарастар.
Әйелдерге қатысты  зорлық-зомбылық мәселесімен  айналысқан  ресейлік  зерттеушілер
XVI ғасырда пайда болған «Домострой» кітабындағы нәзікжандыларға қатысты қағидаларды
атап көрсетеді. «Домострой» жеке адам мен отбасының өмірінің барлық тұстарын реттеуге
арналған  қағидалар  мен  ақыл-кеңестердің  жинағы,  бұл  кітапта  қоғамдық,  отбасылық,
шаруашылық, діни мәселелер қамтылған. Бұл кітаптың бір бөлімінде нәзік жыныстылардың
күні-түні тыным таппай өз міндетін атқаруы және кінәлі болып қалған әйелді қалай «дұрыс
жазалау» керектігі баяндалады [5].
Әйелдердің  зорлық-зомбылыққа  ұшыруының  басты  себептерінің  бірі  олардың  заңды
құқықтарының шектелуіне байланысты болды, бұндай жағдайдың нәзікжандылардың әлеуметтік,
экономикалық салаларда әрекеттік қабілеттілігінің (дееспособность) ер адамдарға қарағанда
төмен деп есептелуінен туындағаны сөзсіз. Мысалы, ортағасырлық Еуропаны алатын болсақ,
әйел адамдардың шенеунік болуына, орталық, сеньориальдық, коммуналдық билік органдарында
және қауымдық өзін-өзі басқару органдарында тағайындалған немесе сайланған лауазымдық
қызметтерде істеуіне тыйым салынды. Сол себепті, әйелдер мемлекетті басқарудың барлық
деңгейлерінде елді басқару ісіне қатыса алмады. Бұдан бөлек, әйелдердің әскер қызметте
істеуіне рұқсат етілмеді. Олардың діни қызметкердің (священниктің) міндетін атқаруына
тыйым  салынды,  әйел  баласы  сондай-ақ,  дәрігер,  адвокат,  сот  бола  алмады.  Әйелдерге
университеттерде оқуға тыйым салынғандықтан, университет дипломын талап ететін басқа
да қызметтерде істей алмады [6].
Мұндай  құқықтық  шектеулер,  әрқилы  тыйым салулар  әйелдердің  тұлғалық тұрғыдан
өсіп-жетілуіне мүмкіндік бермей, өздерінің адамдық әлеуеттерін толықтай жүзеге асыруына
кедергі  жасады.  Оның  үстіне,  көптеген  лауызымдарды  иеленуіне,  бірқатар  кәсіптермен
шұғылдануына тыйым салынғандықтан, олардың қызмет атқаратын аумағы азайып, жұмысқа
орналасуы қиындап, ер адамдарға тәуелділігі күшейе түсті. Бұл өз кезегінде, ер адамдардың
отбасындағы үстемдігін күшейтіп, әйелдерге қарсы жасалған зорлық-зомбылықтардың, күш
қолданулардың көбейе түсуіне себепші болды.
Дегенмен, қоғамның өркендеуі, орта ғасырларда орнығып тұрған феодалдық құрылыстың,
діни  консерватизмнің  орнына  нарықтық  қатынастардың  келуі  адам  құқығының,  соның
ішінде әйел құқығының да басым мәнге ие болуына алып келді. Жеке адамның (индивидтің)
іскерлігіне, белсенділігіне негізделген нарықтық қатынастар демократиялық ұстанымдарды,
нақты  белгіленген  адам  құқықтарын  қажет  етті.  Ұлы  француз  революциясы  (1789-1799
жж.) тұсында 1793 жылдың 24 маусымында қабылданған «Адам және азамат құқықтарының
декларациясы» адам құқықтары мен бостандықтары туралы ұғым-түсініктердің бүкіл жер
бетінде орнығуына алып келген аса маңызды құжат болды.
Осы Декларацияда мынандай сөздер жазылған:
1. Қоғамның мақсаты — бүкіл адамдардың бақыты болып табылады. Өкімет адамға өзінің
табиғи және ажырамас құқықтарын пайдалануды қамтамасыз ету үшін орнатылады.
2. Мұндай құқықтардың мәні: теңдік, бостандық, қауіпсіздік, жеке меншік.
3. Барлық адамдар табиғаты бойынша және заң алдында тең құқықты [7].
Декларацияның мәтінінен көріп отырғанымыздай, мұнда ер адам немесе әйел деп бөлінбеген,
«барлық адамдар» деп атап көрсетілген. Жынысына  қарамай, барлық  адамдардың заң
алдындағы тең құқықтылығы нақты жария етілген.
А.Ш. Абылқасымова

14
соңында ол өзін өлтіреді. Марктың қалтасынан «феминисткалар менің өмірімді күйретті. 
Мен өзім үшін кек алдым» деген хат табылды. 
Адам айтқысыз сұмдық оқиға бүкіл елді шошытты. Сол кездері «Әйелдерге қатысты күш 
қолдануға  қарсы  коалиция»  құрылды.  Бұл  коалиция  өкіметтен  әйелдерге  күш  қолдануды 
тоқтататын  шараларды  қабылдауды  талап  еткен  петицияны  жариялап,  оған  қол  жинау 
науқанын бастады. Петицияға 26 мың адам қол қойды. Билік орындары тиісті іс-шараларды 
дереу қабылдай бастады. Алтыншы желтоқсан Құрбандықтарды еске алу ұлттық күні және 
Әйелдерге  қатысты  күш  қолдануға  қарсы  әрекеттер  күні  деп  жарияланды  [9].  Бұдан  соң, 
әйелдерге  арналған  дағдарыстық  орталықтар  мен  баспаналарды  мемлекет  қаржыландыра 
бастады,  Денсаулық  сақтау  және  әлеуміттік  қорғау  министрлігінде  отбасындағы  зорлық-
зомбылық  мәселелері  бойынша  ақпараттарды  талдайтын  және  топтастыратын  орталық 
құрылды.  Басқа  да  көптеген  пәрменді  іс-шаралар  жүзеге  асырылды.  Соның  нәтижесінде 
Канада отбасылық зорлық-зомбылықпен күресте әлемде алдыңғы орындардың бірін иеленіп 
отырған мемлекетке айналды. 
Қорыта айтар болсақ, шетелдердегі әйелдердің өз құқықтары үшін күресінің тарихы мен 
қазіргі жағдайын, олардың үй-ішіндегі күш қолданулардың алдын алу және ондай кереғар 
жәйттермен  күресуінің  мол  іс-тәжірибесін  үнемі  зерттеп-талдап  отыру  біздің  еліміздегі 
отбасылық зорлық-зомбылықпен нәтижелі күресуімізге зор көмегін тигізеді деп ойлаймыз. 
Әлемде осы проблема бойынша өте мол іс-тәжірибелер жинақталды, тиімді заңдар жүйесі 
жасалды.  Соларды  тынбай  зерттеп,  саралап  отыру,  олардың  қажетті  тұстарын  өзіміздің 
құқықтық жүйемізге енгізу алдағы күндерде атқарылатын істердің бірі деп пайымдаймыз. 
 ӘДЕБИЕТТЕР
1. Н.Ә.Назарбаевтың  ана  туралы  айтқаны  әйелдерді  толғандырып  жіберді  //  Today.kz
порталы // http://today.kz/kz/news/azastan/2016-03-04/711433-nazarbaevtyi-ana-turalyi-ajtanyi-
jelderd-tolandyiryip.
2. Қазақстан  Республикасының  Конституциясы  //  http://adilet.zan.kz/kaz/docs/
K950001000_
3. Цебрикова М. Подчиненность женщины. - М., 1998. - С. 155.
4. Gondolf E., Fisher E. Wife battering // Case Studies in Family Violence. Ed. by R.Ammerman
and M.Hersen . New York and London: Plenum Press, 1991. P.274.
5. Домострой  -  Православная  электронная  библиотека  //  http://lib.pravmir.ru/library/
readbook/1976
6. Рябова  Т.Б.  Женщина  в  истории  западноевропейского  средневековья.  -  Иваново:
Издательский центр «Юнона», 1999. - 212 с.
7. Конституция  Франции.  Декларация  прав  человека  и  гражданина.  24  июня  1793  г.  //
http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/cnst1793.htm.
8. Хвостов  В.М.  I.  Психология  женщин  ;  II.  О  равноправии  женщин  /  В.М.  Хвостов.  -
М.: Типо-лит. т-ва И.Н. Кушнерев и К, 1911. - 68 с. // http://books.e-heritage.ru/Book/book/
Image/1559387?i=2064638660
9. Шведова Н.А Домашнее насилие: международная практика // Шведова Н.А Просто о
сложном: гендерное просвещение // http://www.owl.ru/win/books/easygender/part4_4.html
ТҮЙІН
Автор өз мақаласында шетел әйелдері құқықтарының тарихы мен құқықтық проблемаларын 
зерттейді, Америка, Британия, Канада сияқты шет елдеріндегі әйелдерге қатысты тұрмыстық 
зорлық-зомбылықтың алдын алу бойынша тәжірибесін келтіреді.
РЕЗЮМЕ
В  статье  автор  исследует  историю  и  проблемы  прав  женщин  за  рубежом,  опыт  работы 
по профилактике бытового насилия в отношении женщин в зарубежных странах - Америке, 
Британии, Канады. 
reSume
The author explores the history and problems of women's rights abroad, the work experience 
by prevention of the domestic violence against women in foreign countries - America, Britain 
and Canada. 
А.Ш. Абылқасымова

15
1 секция
А.Б. Айтуарова

жүктеу/скачать 8,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: