Қарлұқ қағанаты, территориясы, этникалық құрамы, саяси тарихы

3. Антропологиялық сипаттамасы:

Жазба деректерде қарлұқтар біздің заманымыздың V ғасырындағы тирек тайпаларының құрамында кездеседі.Қытай деректерінде карлұктардың бұлак руы Алтай тауының баурайын мекендейтіндігі хабарланады. Ал VII ғасырдағы басындағы кытайдың Таншу әулеттік хроникасында қарлұқтардың түрік тілдес тайпалардың бір тармағы екендігі, олардың құрамында бұлақ ,жікіл,ташлық деген тайпалардың бар екендігі корсетілген. Қағанаттың орталығы Суяб қаласы болды. Билікті өз қолдарына алған қарлұқтар Қытайдан төнген қауіпті жоюды ойластырды. Олардың Тараз, Ташкент қалаларын жаулап алған кездерін жақсы білетін еді. Атлах түбіндегі шайқасқа өздері де қатысқан болатын . Сондықтан олардың қауіп болдырмау үшін 766 -775 жылдарды Қашқарияны жаулап алып, шығыстағы шекарасын кеңейтеді. Әл- Марвази өзінің еңбегінде: «Қарлұқтар бұрын Тулис тауында тұрды және тоғыз- оғыздарға құл болды. Мұнан кейін олар өздерінің билеушілеріне қарсы көтерілді, түркештердің елін жаулап алды, ал ол жерден мұсылман елдеріне қарай жылжыды деп жазды. Бұдан әр жерде бытырап , тәуелді болып жүрген қарлұқтардың VIII ғасырдың аяғында бірігіп, мемлекетін құрып күшейе бастағанын көруге болады. Қарлұқтар IX ғасырдың басында өздерінің шығыстағы жауы Ұйғыр қағанатының жеңіліс табады. Оларға қарсы күрес жиырма жылға жуық уақытқа созылған, Ақыр аяғында бұл соғыста қарлұқтар қырғыздармен бірге отырып , 840 жылы Ұйғыр қағанатын тас- талқан етіп жеңді. Жалпы қарлұқтардың арабтарға қарсы күресі екі ғасырға жуық мерзімге созылған. Бұл мезгілді екң үлкен кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші – қарлұқтардың 712-713 жылдарда Соғды, Шаш, ферғаналықтармен бірігіп жүргізген күрес кезеңі. Бұл кезең қарлұқтардың 756 жылы билікті өз қолдарына алған кезге дейін созылады. 751 жылы Атлах шайқасында қарлұқтар арабтарды қолдады. Соғыста Қытай әскері талқандалды, Қытай империясының Орталық Азиядағы ықпалы әлсіреді. Екінші кезеңде қарлұқтар күресі VIII ғасырдың екінші жартысында IX ғасырдың аяғына дейін барады. Бұл кезеңде қарлұқтар жеңіліске ұшырып та отырды. Оның себебі, арабтар бұл кезде ислам дінін идеялық қару ретінде қолданады.