Қазақстан тарихшыларының Ұлттық конгресі қазақстан тарихы: инновациялық ТҰжырымдамалар мен дәуірлеу

242
ЖҰМАТАЕВА Д.Н
Әлеуметтік ғылымдар институты 
Тарих факультетінің  Phdдокторанты
(Түркия. Анкара университеті) 
ЛОЗАН КОНФЕРЕНСИЯСЫНДА ҚҰРЫЛҒАН ТЕПЕ-ТЕҢДІКТІҢ ЖОЙЫЛУЫ ЖӘНЕ 
КИПР МӘСЕЛЕСІНІҢ ТУЫНДАУЫ
Kıbrıs Meselesi 1955’lerde veya 1963’de başlamış bir mesele değildir [1. 67.]. Bugünkü Kıbrıs Türkü’nün 
mücadelesi,  1825,  1878  ve  1900’larda  Rum  Ortodoks  Kilisesi’nin  yürüttüğü  Rum  isyanı  ve  Kı-brıs’ı 
Yunanistan’a ilhak davasına başladığı günden beri vardır. Kıbrıs 1571 – 1914 yılları arasında Türk, 1914 
– 1960 yılları arasında İngiliz egemenliği altında yaşadıktan sonra 1960’ta Bağımsız bir Cumhuriyet olmuştur. 
Kıbrıs sorunun uluslararası boyut kazanması, İkinci Dünya savaşı ertesinde başlayan dekolonizas-yon süreci 
ve uluslar arası ilişkilerin demokratikleştirilmesine dönük çabaların yoğunlaşmasıyla eşzamanlıdır. 
Ada’nın,  Kıbrıslı  Türkler  ve  Türkiye’nin  muhalefetine  rağmen  Yunanistan’a  ilhak  edilmek  istenilmesi 
(ENOSİS) adada Türkler ile Rumlar ve ada dışında Türkiye ile Yunanistan arasında “Kıbrıs Uyuşmazlığı” 
diye  adlandırılan  mücadele  ve  çatışmaları  ortaya  çıkartmıştır.  Fiilen  1878’de  ve  resmen  1923’te  İngiliz 
idaresi  altına  giren  Kıbrıs  Adasında,  1925  –  1959  yılları  arasında  Rumlar,  Ada’nın  statüsünü  değiştirmek 
için çeşitli teşebbüslerde bulunmuşlardı [2. 26.]. Bunu güzel örnekleri de adadaki Yunan konsolosları, İngiliz 
sömürge yönetimini zor durumda bırakmak için ellerinden gelen düşmanlık tahrikçi, kışkırtıcı ajanlar olarak 
etkinliklerine devam ettiler [3. 35.]. 
Bunlardan birisi olan Alexsander Kypru, öylesine çalışıyordu ki, 1931 Ekimi’nde İngiliz yetkilileri güven 
mektubunu iade etmek zorunda kaldılar. Aynı zamanda Yunan basını da enosis taraftarlığını sürdürüyordu. 
İngiliz idaresi 1928 yılında, Yunanistan’dan gelen beş gazetenin ada’da satışını, başkaldırıya teşvik ettikleri 
gerekçesiyle  yasakladılar  [4.  24.].  1931  ayaklanmasında  Kıbrıslı  Rumlarla  birlikte  isyana  katılması  için 
Pire’de gönüllülerden oluşan bir komite kuruldu. Atina’da Yunanistan’ın eski Devlet Başkanı Amiral Paul 
Kunduriotis’in önderliğinde “Kıbrıs Merkez Komitesi” oluşturuldu. Peşinden de “Kıbrıs Dostluk Derneği ve 
Kıbrıs Ulusal Bürosu” kuruldu. Bu teşkilatların asıl maksadı Kıbrıs Adası’ndaki İngiliz yönetimine muhale-feti 
kışkırtmaktı. Birde İngilizlerin Kıbrıs Adasın yönetimi siyasetindeki uyguladığı politikada başarılı olamamıştı. 
Üçü Türk, dokuzu Rum ve altısı İngiliz olmak üzere halk tarafından seçilen “Yasama Meclisi” vardı. 1925’te 
Yasama  Meclisin  üyeleri  arttırıldı.  Kıbrıs  Türk  temsilcilerinin  sayısı  aynı  kalırken,  Kıbrıslı  Rumların  ada 
nüfusunun gerçek durumuna daha uygun olması için on ikiye çıkartıldı. Ancak İngiliz temsil-cilerinin de sayısı 
da dokuza yükseltildi. 
Böylece Kıbrıslı Rumların sandalye çoğunluğu kazanmaları önlenmiş oluyordu. Bunun sonucunda, Kı-
brıslı  Rumlar  kendilerini,  eskisi  gibi  güçsüz  bir  durumda  buldular.  Kıbrıs’taki  İngiliz  sömürge  yönetimi 
Kı-brıslının  ortalama  hayat  düzeyini  yükseltmeyi  başaramadı.  1920’lerin  sonuyla  1930’larda  Ada  büyük 
krizin yansımalarını yaşarken, bu düzey daha da düştü. Bakır ve asbest madenlerindeki binlerce işçi işten 
çıkartıldı,  iş  başına  şansına  sahiplerin  ücretleri  de  düşüktü.  Tarım  ürünlerinin  fiyatları  düştü,  borçlar  arttı.
Bu  esnada,  sömürge  yönetimi  de  artan  bütçe  açığını  kapatmak  için  vergileri  yükseltmeyi  sürdürüyordu. 
1931’de çiftçil-erin % 82’ye varan bir oranı borç içindeydi, bu borcun toplamı 1.800.000 sterlini buluyordu. 
Bu  nedenlerle,  Kıbrıslılar,  İngiliz  sömürge  yönetiminden  ekonomik  ve  toplumsal  reform  konusunda  pek 
az şey bekleye-bilirdi. İngiliz sömürge yönetimi çerçevesinde harekât ederek Kıbrıs’taki siyasal statükoyu 
değiştiremeyen  Kıbrıslı  Rumlar,  istenilen  değişikleri  baskı  yaparak  gerçekleştirmeyi  denediler.  Bu  amaçla 
bir dizi siyasal örgüt kurdular. Bunların en güçlüsü, 1922’de kurulmuş olan “Milli Örgüttür”. Amacı, Enosis 
için, gereken her  yoldan mücadele etmek üzere, bütün yetişkin Kıbrıslı Rum erkeklerini seferber etmekti. 
Başkanı III. Cyril’di. Kition, Baf ve Girne piskoposları da örgütün üç bölge sorumlusuydu. Yönetim Kurulu; 
Meclis, başpiskopos, üç piskopos ve Yasama Meclisinin on iki Kıbrıslı Rum üyesinden oluşuyordu. 1929 
senesinde İşçi Partisi iktidara gelmesi üzerine, Rumlar Londra’ya bir heyet göndererek mevcut olan anayasada 
değişiklikler yapılmasını ve Rumların Ada’da üstünlük sağlamaları durumuna gelmesini teklif ettiler. Ancak 
bu teklif reddedildi. Muhalefette iken Rumları destekleyen İşçi Partisinin, iktidara geçince bu şekilde hareket 
etmesi Rumları şaşkına döndürdü. Fakat Hükümetin bu cevabına rağmen Rumlar, kendilerine taraftar olan 
İngilizlerden devamlı teşvikler gördüler. Neticede 1930 – 1931 yıllarında, ayrıca Kıbrıs’ın dört bir tarafında, 
gençliğin enerjisini milliyetçi ülküler yolunda yönlendirecek “Milliyetçi Gençlik Kulüpleri” de kuruldu. 
1931 isyanında elebaşılığı rolünü oynayan Meclis üyesi Kitium piskoposu Nikodemos, 18 Ekim’de, bir 
toplantıya çağırdığı meclisteki Rum üyelerine meclise sunulmak üzere hazırlandığı bir manifestoyu okudu. Bu 
manifestoda; “Yürüyeceğimiz bir tek yol vardır. Enosis bayrağını gün ışığında çekerek, milli kurtuluşumuzu 
anavatan Yunanistan’a birleştirerek elde etmiş oluruz. Tanrı ve asırlık vatanımız Yunanistan, Megalı İdea adına 
Halkın sesi Hakkın Sesidir. Bizim her hususta tek kurtuluşumuz, milli hürriyetimizdir. Bu da Yunanistan’la 

243
birleşmekle mümkün olacaktır. Herkes ileri. Özellikle bu yolun rehberleri, öncü gençler… İleri. Kendilerine 
ve  hukuki  olmayan  kanunlarına  itaat  etmeye  mecbur  olmadığımız  yabancı  idareciler  memleketimizden 
uzaklaşsınlar” denilmekte idi [5. 184 – 5. 26.]. 
Bu  manifestoya  baktığımızda  bu  piskopos  Kıbrıslı  Rumları  isyana  teşvik  ediyordu.  Böylece,  Kıbrıslı 
Rumların büyük çaplı bir ayaklanmasını desteklemek için gerekli örgütler de oluşmuş oluyordu. Artık Ada’yı 
ateşe vermek için gereken tek şey, herkesin beklediği bir kıvılcımdı. Kavanin Meclisi üyeliğinden ayrılan 
Nikodemos’un 20 Ekim’de Limasol spor alanında bir başka konuşmasında ise Yunanistan’a ilhaktan bahsetti 
ve  “menfur,  kötü  ve  ahlaksız  İngiliz  rejiminin  hukuki  olmayan  kanunlarına  karşı  halkın  hürmet  ve  itaat 
göstermemesini” bildirdi. İsyana başlama parolası olarak da; “Artık yabancılara, milli duygumuz ve tahsilimiz 
olduğunu ve Yunan bayrağı altında hür yaşamamız gerektiğini göstermek zamanı gelmiştir İLHAK yaşasın” 
diye bağırmıştı [6. 85.]. Limasol olayları çok heyecanlı bir şekilde Lefkoşa’daki Rum liderlerine bildirildi. Bu 
haberler merkezde geniş tepki yarattı. Meclis üyeliğinden istifa eden Kitium piskoposuna uy-mayan bir kısım 
Rum üyeleri de bu heyecan kasırgası içinde kendi istekleriyle istifalarını verdiler. 
1931 yılı bütçe görüşmelerinde Vali Storrs’un memurlarla ilgili olarak hazırlamış olduğu vergi tarhları 
konusundaki kanun tasarısı Kıbrıs Teşrii Meclisinde (Legistative Council) bulunan Rum delegeler tarafından 
reddedilmiştir. Vali Strros bunun üzerine “Order in Council”e başvurdu. Valinin bu davranışı 1931 isyanını 
tasarlayanlar için gereken kıvılcımı fazlasıyla teşekkül ettirdi. 21 Ekim günü Papaz Dionysios Kykkotis’in 
liderliğinde çoğunluğu öğrencilerden oluşturduğu Rum topluluğu “Enosis, Enosis” diye Yunan Milli Marşı’nı 
söyleyerek  Vali  Konağına  doğru  ilerlediler.  Gittikçe  artan  kalabalık  konağın  girişindeki  silahsız  emniyet 
kuvvetlerinin  oluşturduğu  barikatları  açarak  binanın  önüne  geldiler.  Lefkoşa  komiseri,  polis  komu-tanı  ve 
Sömürge  Müsteşarı  göstericilerin  liderleriyle  konuşarak,  ortalığı  yatıştırmaya  çalıştılar  ve  sakin  olur-larsa 
valinin kendileriyle görüşebileceğini bildirdiler. Fakat Meclis üyeliğinden istifa eden üyelerden Feodotu “Vali 
bizi görmeyi reddetti” diye bağırarak galeyanda olan halkı kışkırttı. 
Bunun üzerine konağın camları taşlandı ve birkaç gösterici konağın üstüne çıkarak Yunan bayrağını çek-
tiler[7. 344.]. Bu sırada Yüksek Rütbeli bir Kıbrıslı Türk Subayının komutasında 40 silahlı polis olay yerine 
intikal etti. Vali Sir Ronald Storrs, Lefkoşa kaza komiseri ve bazı ileri gelen İngiliz yöneticiler de vali ko-
nağındaydılar. Komiser, kalabalığın önce silah kullanılmadan dağılmasını istemişse de kontrolden çıkan Rumlar 
tarafından, polis otomobilleri ateşe verilmişti. Bunun üzerine polis ateş açmak zorunda kalmış, bu arada da vali 
konağı tutuşmuş, ahşap olan bina on dakika içinde yanıp kül olmuştu. Ayaklanma diğer böl-gelere sıçradıysa da 
Mısır’dan takviye kuvvetlerin getirilmesi ve beş İngiliz savaş gemisinin Kıbrıs li-manlarına ulaşmasıyla durum 
kontrol altına alındı. İsyanın başlatılmasında ve İngiliz aleyhtarlığını tahrikte büyük rolü olduğu düşünülerek 
Yunan konsolosu Kyrou’nun konsolosluk Exequatur’u geri çekildi. Böylece Kyrou, Kıbrıs’la diğer Britanya 
dominyonlarının herhangi bir yerinde vazife almamak üzere adadan ayrıldı. “Teşrii Meclisi lağvedildi. Kitium 
piskoposu Nicodemus Mylonos ve Girne piskoposu, Rahip Kykkotis, Yasama Meclisinin iki eski üyesi ve Milli 
Radikal ile Komünist Partinin önderleri de dâhil olmak üzere adadan sürüldüler”. Birçok hürriyetleri tehdit 
edici kanunlar çıkarıldı. 
Bu kanunlar arasında; Basın kanunu, muhtarların seçim yerine hükümet tarafından tayinleri, hükümetin 
izni olmadan bayrak çekilmemesi, kaza komiserlerinin izni alınmadan, ayin ve okul zamanını haber verme 
dışında, çan çalınmaması, ika edilmiş olan 234.345 sterlinlik zararın mesul köy ve kasabalardan toplanması. 
“Siyasi partiler kapatıldı, Sansür tesis edildi, Türk ve Yunan tarihinin okullarda okutulmasına son verildi”. 
1931 isyanında 7 kişi ölmüş, 67 kişi yaralanmış ve 400 kişi de tutuklanmıştır.Enosis için ilk silahlı eylem 
olması yanında, 1931 isyanında diğer önemli bir nokta da, Yunanistan’ın isyandaki rolünün tespitidir. 29 Ekim 
1931’de Yunan Başbakanı Venizelos’un Türkiye’nin Atina Büyükelçisine söylediği sözler Yunani-stan’ın ne 
kadar olayların içinde olduğunu göstermektedir; 
“İngiltere’nin er geç Kıbrıs’ı Yunanistan’a terk edeceğine kaniim. İşçi Partisi Avam Kamarasında mutlak 
bir  çoğunluğa  sahip  olsaydı,  işçi  hükümeti  zamanında  Kıbrıs’ın  Yunanistan’a  terki  bir  emrivaki  olacaktı. 
Esasen muhafazakârlar da Ada’nın Yunanistan’a ilhakına taraflılardır”. Ayrıca son Rum isyanında İstan-
bul’daki  Rum  Ortodoks  ruhani  reisliğinin  gizli  faaliyetinin  de  müessir  olduğu  ortaya  çıkmıştır.  Atina’da 
senede bir defa intişar eden “Megas Engiglopedikos Kazamias” unvanlı 1931 senesine ait takvimin 24 say-
fasında müneccim gibi daha evvel zuhurunu bildirdiği hadisat meyanda bu sene Teşrinisani zarfında Kı-brıs’ın 
Yunanistan’a ilhakına dair bir hareketin vukua geleceğini ve bu meyanda on iki adanın da bu suretle ilhakına 
bir nümayiş yapılacağını yazmaktadır [8. 4.].  
Bu faaliyet teyit etmekte ve aynı zamanda Atina’da münteşir “Patris” gazetesinin 5 Teşrinisani 931 tari-
hli  nüshasının  birinci  sayfasında  dercedilen  bir  resimde  Rum  Ortodoks  ruhani  reisinden  sonra  en  büyük 
“Protosingelos”  rütbeyi  ruhanisine  irtika  ettirilen  Sinot  azalarından  Alaşehir  metropoliti  Maksimosun  son 
Kıbrıs ihtilalını ihdas ve hareketi idare eden en mühim uzuvlardan milli şair Libertis ve Mustafa mebus Lani-
tis ve Kıbrıs’ın Yunan konsolosu Aleksi Kiro ve belediye reisi hacı Pavlo arasında fotoğrafının bulunması 

244
son Kıbrıs isyanı ile Fener Başpapazlığının da alakadar olduğu kanaatini getiriyordur [8. 4.].1933’de Vali bir 
Yasama Meclisi’nin yerini almak ve kamuoyunun nabzını yoklamak üzere, vali tarafından atanan altı, daha 
sonra sekiz Kıbrıslıdan oluşan bir “Danışma Konseyi” kuruldu. Aynı yıl içinde İngiltere Müstemleke Nazırı 
Filip Kanlif Lister 19Nisan 1933 tarihinde Kıbrıs’ı ziyaret etti. Kıbrıslı ahali İslam namına mülakat talep eden 
heyet kabul edilmiyor. Fakat Kıbrıs Başpiskopos’un görüşme talebi olumlu karşılanıyor [9. 12.]. 
Kiliseye  1931’deki  isyanda  organizatör  olduğu  için  bu  mecliste  yer  verilmedi.  “Danışma  Konseyinin” 
elinde pek yetki yoktu, ama en azından memnuiyetsizliklerin açıkça dile getirildiği bir platform işlevi görüy-
ordu. Başka bir deyişle, Kıbrıslıların hükümette büyük bir yerleri yoktu, bir tek bu kanalla seslerini duyuruy-
orlardı. Rumlar “Danışma Konseyine” seçilen Rum üyelerini vatan haini ilan ettiler ve eski anayasanın daha 
çok  geliştirilerek  Rumlara  daha  geniş  yetki  verilmesini  talep  ettiler.  Böyle  bir  durum  söz  konusu  olduğu 
zamanlarda Kıbrıslı Türklerin toplum teşkilatı mevcut olmadığını Türkiye’nin Kıbrıs Konsolosluğundan Yüksek 
Başvekâlete gönderilen yazısından anlaşılıyor [10. 18.]. Buna rağmen Kıbrıslı Türklerin anavatanlarına olan 
sevgisini ve hissettiklerini İnönü’ye gönderdiği mektuplarından anlaşılıyor. “Kıbrıs’ta İngiltere Hükümetinin 
idaresinde bulunuyoruz. Biz eski Hilafet idaresinden intikal eden insanlar olduğumuz için durumumuz mesut 
değildir.  Fakat  ada  kısılıp  kalan  biz  Türkler,  kendi  Türklük  seciyelerini  bozmamış,  kanlarına  ecnebi  kanı 
karıştırmamıştır. Bunun için Anavatan muhabbetini hiç unutmadık. Zaten Anadolu’nun kucağındayız, yalnız 
idare noktasından ayrılmış isekse hissiyat ve maneviyat cihetinden aramızda hiçbir ayrılık kabul etmiyoruz 
diyorlardı” [10. 19.].
Sonuç olarak bu durumları göz önüne alarak değerlendirdiğimizde Ada Türklerin, Rumların artan şiddet 
eylemlerine ve adayı Yunanistan’a bağlama, yani Enosis fikrine karşı çıkmışlar ve barıştan yana bir tutum 
sergilemişlerdir. 
Kaynakça
1. Rauf R. Denktaş., “Kıbrıs’ta Gerçek Huzur”, Haz: Derviş Manizade, Yaylacık Matbaası, İstanbul 1975, s. 67. Rauf 
Denktaş bu makalesi yazdığı vakitlerde: “Kıbrıs Otonom Türk Yönetimi Başkanı ve Kıbrıs Cumhurbaşkanı Yardımcısı” 
idi.
2. Bahadır Bümin Özarsılan, Uluslararası Hukuk Açısından Kıbrıs sorunu ve Avrupa Birliğinin Yaklaşımı, IQ Kültür 
Sanat Yayıncılık, İstanbul 2007, s. 26.
3. Ahmet Gazioğlu, İngiliz İdaresinde Kıbrıs, I Cilt, Ekin Basımevi, İstanbul 1960, s. 35.
4. Pierre Oberling, Bellapais’e Giden Yol Kıbrıs Türklerinin Kuzey Kıbrıs’a Zorunlu Göçü, Gnkur. Basımevi, Çev: 
Mehmet Erdoğan, Ankara 1988, s. 24.
5.  Süleyman  Özmen,  Avrasya’nın  Kırılma  Noktası  Kıbrıs,  IQ  Kültür  Sanat  Yayıncılık,  İstanbul  2005,  s.  184; 
Abdulhaluk Çay, Kıbrıs’ta Kanlı Noel – 1963, Türk Kültürünün Araştırma Enstitüsü Yayını, Ankara 1989, s. 26.
6. Erol Mütercimler, Satılık Ada KIBRIS, Kıbrıs Barış Harekâtının Bilinmeyen Yönleri, Alfa Yayınları, 6. Baskı, 
İstanbul 2007, s. 85.
7.  Turgay  Bülent  Göktürk,  “Rumların  Kıbrıs’taki  Enosis  İsteklerinin  Şiddete  Dönüşmesi  1931  İsyanı  Öncesi  ve 
Sonrası”, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları 
Dergisi, Cilt VII., S 16-17, İzmir 2010, s. 344.
8. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030.10.109.727, s. 4.
9. BCA, 030.10.234.578, s. 12.
10. BCA, 030.10.124.886, s. 18.
УАЙСОВА Ш.Н.
аға оқытушы, тарих магистрі
Қазақинженерлі-техникалық академиясы
(Астана қ.)
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ
ХХ ғасырда, бұл жағдайды ерекше атап өткеніміз жөн, КСРО-да, сонымен бірге Қазақстанда да 
білім беру саласы ең жоғары дамыған салалардың бірі болған. Дайындалған мамандар деңгейі биік 
болған.  Алайда,  80  жылдардың  соңында,  90  жылдардың  басында  орын  алған  тоқырау  нәтижесінде 
білім беру жүйесінің жағдайы төмендеп, жаңа, нарықтық жағдайға бейімделуге мәжбүр болған-тын.
 Кеңестік білім беру жүйесінің даму барысы күрделі болды. Бұл кезеңде бастауыш және орта мек-
тептер, техникумдар, институттар ашылған. 30 жылдардың соңында бастауыш білім беру аяқталған-
тын.
1938-1939 оқу жылында облыс бойынша 825 бастапқы мектеп, оқушылар саны – 119402, БОМ - 

245
174, оқушылар саны – 27994 бар. 4 күндізгі, 2 кешкі педагогикалық училище мен бір педагогикалық 
институт  бар.  Ондағы  студенттердің  саны  –  1500.  Сонымен  қатар  16  ересектерге  арналған  БОМ 
қатысушыларының саны -580, 4 ОМ, қатысушыларының саны – 703 адам, болды [1, б. 79]. 
Оңтүстік Қазақстан облысының халыққа білім беру мекемелерінде 60-шы жылдары 54 мың әйел 
жұмыс істеген, 8 мыңнан астамы – мектепке дейінгі мекемелерде жұмыс істеген. Луговск мектепке 
дейінгі  балалар  үйінің  директоры  (Жамбыл  облысы)  30  жылдан  астам  уақыт  бойы  педагогикалық 
салада  жұмыс  істеп,  Ленин  орденімен  марапаттауға  лайық  деп  танылған.  265  педагог  әйелдерге 
республиканың еңбегі сіңген оқытушысы құрметті атағы берілген, 5132 мұғалім орден мен медальмен 
марапатталған. 2243 әйел жоғарғы оқу орындарының кафедраларында, оқу кабинеттерінде және зерт-
ханаларында жұмыс істеген, оның ішінде – 23 ғылым докторы мен 600 ғылым кандидаты мен доцент-
тер болды [2].
Жоғарғы оқу орындары мен ғылыми мекемелерде 685 ғылыми жұмыскер жұмыс істеп, 298 мың адам 
жоғарғы оқу орындарында, арнайы орта білім беретін оқу орындарында және мектептерде оқып білім 
алған. 1965-1967 жылдар ішінде 40 мыңнан астам көп кездесетін мамандық кадрлары дайындалған. 
Қазақстанның  Ғылым  академиясы  жүйесінде  2540  әйел  жұмыс  істеді,  олардың  ішінде  медицина 
ғылымдарының докторы Г.Тарабаева, геология-минералогия ғылымдарының докторы Е.Ф.Фесенкова 
қызмет етті.
Тасова М. – мектеп-интернат директоры, Косарева Е.П. – балалар үйінің директоры, Сүлейменов 
С.Т. – Қазақ химия-технология институтының ректоры, Биболова К.С. – оқу-тәрбие беру кешенінің 
директоры, Коршев Б.С. – облыстық аурухана дәрігері және т.б. қайрат-жігерімен еңбек етті [3].
146  әйел  республиканың  Жоғарғы  Кеңесінің  депутаты  болды,  оның  ішінде  54  қазақ  болды. 
Жергілікті кеңестерге 28399 әйел немесе 33,7% сайланып, он жергілікті кеңес депутат әйелі аудандық 
кеңестердің атқару комитеттерінің төрайымдары болып жұмыс істеді: 284 – ауылдық. 60-шы жылдары 
Қазақстанда 156 әйел Социалистік Еңбек Ері атағына лайықты деп танылған, 4925 – Кеңес Одағының 
ордені  мен  медалімен  марапатталған,  28556  –  Жергілікті  Кеңес  депутаттары,  146  –  республиканың 
Жоғарғы Кеңесінің және 14-і – КСРО Жоғарғы Кеңесінің, 500 – ғылым кандидаттары мен доценттер, 
14 – ғылым докторы [4]. 
Тоқсаныншы жылдардың соңында орын алған тоқырауға қарамастан, үкімет білім беру саласына 
ерекше көңіл бөлген еді. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен құрылған «Қазақстан - 2030» 
бағдарламасында білім беру саласының мәселелері мен мақсаттары қарастырылды. Білім беру жүйесін 
дамыту  Концепциясы  және  білім  беру  мемлекеттік  бағдарламасы  құрылды,  жүйенің  заң  шығару, 
құқықтық негізі жасалды. Мектептер жөнделе басталды, қажетті жабдық келіп түсті, педагогтардың 
біліктілігін  арттыру  курстары  жұмыс  істеп,  модульді  оқыту,  дарынды  балалармен  жұмыс  істеу 
бағдарламасы  тәжірибеге  енгізілді,  компьютер  техникасы  пайда  болды.  Облыс  мектептері  әлемдік 
білім  беру  кеңістігіне  белсенді  қарқынмен  кіріп,  «ГЛОУБ»,  «ЮНЕСКО  экологиялық  халықаралық 
жобасымен»,  «Сорос-Қазақстан»  қорымен  байланыстар  кеңейтілді.  Соңғы  бірнеше  жыл  ішінде  об-
лыста 15 мектеп тұрғызылып, төртеуі қалпына келтірілген және 37-сі қайта тұрғызылған, сол кездегі 
мектептердің жалпы саны – 965 еді. 
«2000  жыл  мұғалімі»  байқауы  Шымкентте  өтті.  Бас  жүлдені  №26  мектеп  гимназиясының  мате-
матика пәні мұғалімі Полат Тұрлыбеков, бірінші орынды М.Дулати атындағы №18 мектеп педагогы 
Мұхтар Керімбеков (математика пәні мұғалімі), екінші орын – 29-шы мектептен Алла Мырзалиева 
(экономика пәні) және Ш.Уәлиханов атындағы №18 мектептен Юлия Догадова (химия және биоло-
гия пәні мұғалімі), үшінші орынды – Т.Рысқұлов атындағы №25 мектептен Тәжінкүл Есіренова (гео-
графия пәні), М.Өтемісұлы атындағы №52 мектептен Клара Беспаева (қазақ тілі мен әдебиеті пәні) 
мен №20 славян гимназиясынан Анна Вензель иеленіп, көрермендер көзайымы сыйлығына балалар-
жасөспірімдер орталығының педагогы Елена Сапожникова лайықты деп танылды. 
Мектеп жүйесін қайта құру қорытындысының бірі күндізгі жалпы білім беретін мектептер санының 
артуы болып отыр. 2001-2002 оқу жылының басында 515 мың 871 оқушысы бар 967 мектеп болды, 
ал 2000-2001 оқу жылында оның саны 506 мың 079 адам білім алатын 952 мектеп еді. 658 мектепте 
оқу қазақ тілінде, ал 17 мектепте – орыс тілінде, 80 – өзбек тілінде, 3 – тәжік, 209 – аралас мектептер. 
Мемлекеттік тілде білім беретін мектептердің өсу қарқыны байқалған. 
Облыста 13953 тәрбиеленуші қатысатын 103 мектепке дейінгі білім беретін мекеме жұмыс істеді. 
2001 жылмен салыстырғанда мектепке дейінгі мекемелер саны 4-ке артып, 42-ні құрады, оларда 14 
мың  268  бала  тәрбиленді.  10  мамандандырылған  мектеп-интернатта  1  мың  924  оқушы  тәрбиеленіп 
білім алған, 4 балалар үйінде – 638, 12 білім беретін мектеп-интернатта – 4 мың 619, санаториялық 
мектеп-интернатта – 536, 7 мектеп интернатта – 536, 5 кешкі мектеп – 2610 бала білім алған. 

246
2001 жылы 26 мектеп тұрғызылып, 52 мектепте қосымша құрылыс аяқталған. Осы мақсат үшін, 
облыстық бюджеттен 162,3 млн теңге, ал жергілікті бюджеттен – 221,8 млн теңге бөлініп, демеушілік 
көмек қоры 71,8 млн теңгені құрады.  Материалды-техникалық базаны нығайту үшін, облыстық бюд-
жеттен 21 млн теңге бөлініп, осы қаражатқа 4 мың 486 мектеп партасы сатып алынған. Мемлекеттік 
ақпараттандыру бағдарламасына сәйкес,  облыстың 998 білім беру мекемесі компьютерлік техникамен 
қамтамасыз етілген. 
Облыста  2002-2004  жылдарға  арналған  ақпараттандыру  жөніндегі  өңірлік  бағдарлама  жасалған. 
Аталған бағдарлама аясында облыстық бюджеттен 341 млн 419 мың 400 теңгені бөлу қарастырылған. 
2001 жылы облыстық бюджеттен 29 млн теңгеге 119 компьютерлік сынып сатып алынған. Олар 98 бас-
тауыш мектепте, 8 қосымша мектеп-интернатта, 2 балалар үйінде және 11 кәсіби мектепте орнатылған. 
2001 жылдың қыркүйегінен бастап туған тілі ретінде түрік тілін үйренетін оқушылардың саны артқан 
(5 мектепте – 1 мың 455 оқушы). Кәріс тілінде оқыту қалпына келтіріліп, 35 бала оны Шымкентте 
үйреніп, 19 – Мақтарал ауданында, облыстың 15 мектебінде – 866 бала күрді тілін ана тілі ретінде 
үйренген. 
Оңтүстік Қазақстан облысында 49198 мұғалім жұмыс істесе, оның ішінде жоғарғы санатты – 6933, 
бірінші санатты – 10785, екінші санатты – 12440 мұғалім бар. Облыс педагогтарының біліктілігін арт-
тыру мәселесімен үздіксіз білім беру институты айналысады. Мұнда «Экономикалық білім беру не-
гіздері», «Валеология», «Дебат» арнайы курстары ұйымдастырылып, «Жаңа буындағы оқулықтарды 
апробациядан өткізу нәтижелері» тақырыбына республикалық конференция өткізілді. 2011 жылдың 
қыркүйегінде бастауыш және орта кәсіби білім беретін оқу орындарында ақпараттандыру бағдарламасы 
бекітілген. 
1997-2001 жылдары облыстық бюджеттен жабдық пен әдістемелік қамсыздандыру үшін қаражат 
бөлінбеген. Бұл жағдайда музыкалық және өнер колледждерінің жағдайы өте қиын еді, өйткені олар 
ақылы негізде топтарды қамсыздандыру мүмкіндігіне ие емес еді. 
Сонымен  қатар,  мектептің  материалды  базасы  әлі  де  болса  шешілмеген  мәселе  күйінде  қалды. 
Облыстағы  мектептердің  көпшілігінің  ғимараты  типтік  жоба  бойынша  салынбаған,  олар  негізгі 
санитарлық-гигиеналық талаптарға сәйкес келмейді. Апаттық жағдайда тұрған мектептер де болды, 
жуатын  құралдар  мен  канцеляриялық  тауарларға  қаражат  жетіспеді,  коммуналдық  қызмет  құны  да 
жоғары, аз қамтамасыз етілген жанұялардың балаларының саны артты. 
Қазақстанда 2005-2006 оқу жылының басында 2,8 млн адам оқитын 8157 жалпы білім беретін мек-
теп жұмыс істеп, оның ішінде 307 кәсіби мектеп, лицей мен 415 колледждегі 6016 ауылдық жердегі 
мектеп жұмыс істеген (73,8%) [5, б. 299]. 
Облыста 117 мектепке дейінгі білім беретін мекеме жұмыс істейді, оның ішінде – 108 – мемлекеттік 
мекеме бар, бос ғимараттарда 9 балалар үйі, 530,5 мың қатысушысы бар 1007 мемлекеттік жалпы білім 
беретін мектеп пен 7 жекеменшік мектеп – 1,5 мың адам білім алған. Жалпы саны 42,8 мың адамнан 
асатын 50 колледж бен 7 филиал бар. 19 жоғарғы оқу орны, оның 3-і – мемлекеттік, 9 филиал, мұнда 
101 мың студент білім алған. 
Облыстың  көптеген  аудандарының  толық  емес  оқыту  айналымымен  мектептерді  ұйымдастыру 
есебінен (бастауыш және негізгі) мектептердің жоғарғы тығыздығын қамтамасыз ететінін, ал толық 
орта мектептердің бағдарламасының мектеп интернаттарда игерілетінін айта кету керек. Одан бөлек, 
ауылдық  жерлердегі  мектепке  дейінгі  мекемелердің  кемшіліктері  көп.  Облыста  ауылдық  жерлер-
де балаларды мектепке дейінгі тәрбилеуде айтарлықтай кемшіліктер орын алған, ал орта білім беру 
қажеттіліктерге сәйкес келеді.
Облыстың  мектепке  дейінгі  және  орта  білім  берумен  қамсыздандырылу  мен  қол  жетімділігін 
бағалауға талдаудың көрсетуі бойынша, оқушылардың саны 2001 жылдан 2008 жылға дейін 60,0%-ға 
артқан, мектепке дейінгі мекемелер саны - 62,2%-ға артқан. Облыстағы балалардың мектепке дейінгі 
мекемелерінің жалпы санының 152-сі (92,7%) - мемлекеттік, 12 (7,3%) - жекеменшік, оның ішінде 155 
– жалпы мақсаттағы, 1 – санаториялық типтегі, 8 – мамандандырылған мекемелер.
2007  жылдың  артықшылықтары:  энергия  көзімен  жабдықтауды  жақсарту,  денсаулық  сақтау 
нысандарының  желісін,  жолдар  сапасын  оңтайландыру,  кішкене  мектептерді  ірілеріне  біріктіру,  21 
жаңа мектеп құрылысын аяқтау.
2008-2009 оқу жылының басында Оңтүстік Қазақстан облысында 1032 күндізгі жалпы білім беретін 
мектеп жұмыс істеген, оның саны өткен жылғы деңгейде қалып отыр, олардағы оқушылардың саны 
0,8%-ға азайған.
2008-2009 оқу жылында 87 дербес ұйым мен олардың 10 филиалы техникалық және кәсіби білім бе-

247
ретін мамандарды дайындады, қатысушылардың саны – 76,8 мың адамды құрады. Білім беру үрдісінде 
5,6 мың мұғалім мен 0,7 мың өндірістік білім беру шеберлері қызмет еткен. 
2008-2009 оқу жылында жоғарғы оқу орындарында 13,3 мың маман дайындалған, бұл өткен оқу 
жылына қарағанда 37,0%-ға төмен. 
Орта арнайы және бастауыш кәсіби білім беру желісін оңтайландыру мен дамыту бойынша білім 
беру бағдарламаларын күшейту қажет [6, б. 15-18]. 
Облыстық бюджет қаражатының есебінен 2010 жылы бірнеше жылдар бойы мәселесі шешілмеген 
62 апаттық мектептен 45 мектеп тұрғызу жоспарланған. Елбасының тапсырмасы бойынша 2010 жылы 
7 мың орындық 118 балаларға арналған мектепке дейінгі мекемені ашу жоспраланған, нәтижесінде 
мектепке  дейінгі  мекемелердің  балаларды  қамтуы  18%-ды  құрайды.  Сонымен  қатар,  2010  жылы 
республикалық бюджет есебінен 4,2 мың орындық 13 балалар бақшасының құрылысы жоспарланған. 
Оқушылардың  білім  сапасын  арттыру  мақсатында,  жалпы  білім  беретін  мектептердің  материалды-
техникалық базасын жабдықтауға аса назар аударылады. Облыстағы жалпы білім беретін мектептердегі 
ескірген мектеп парталары мен мектеп тақталарын ауыстыру және олардың қажеттілігін жүзпайыздық 
қамсыздандыру мақсатында, бюджеттен 100 мың оқушылар партасы мен 6250 мектеп тақтасын сатып 
алу үшін 1156,3 млн теңге қарастырылған. 
«Балапан» бағдарламасына сәйкес, 2010 жылы 9085 орындық 154 мектепке дейінгі мекемені ашу 
жоспарланса, 1 қыркүйектегі мәлімет бойынша 4376 орындық 100 мектепке дейінгі мекеме ашылған, 
ал жұмыс істеп тұрған балалар бақшасында қосымша түрде 1165 орындық 48 топ ашылған. 
103 білім беру нысанының құрылысына 19 млрд теңге сомасындағы қаражат қарастырылған, қазіргі 
кезде 15 нысан пайдалануға беріліп, жылдың соңына қарай 49 білім беру нысанын пайдалануға беру 
жоспарланып отыр. Бұл:
- республикалық бюджеттен 9,1 млрд теңге сомасына 36 нысан; 
- облыстық бюджеттен 9,9 млрд теңге сомасына 67 нысан, оның 45 апаттық мектеп, 13 үш ауысым-
ды мектеп. 
Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексіне сәйкес, қымбаттайтын құрылыс нысандары жер-
гілікті бюджеттен қаржыландырылады. Осыған қарамастан, «100 мектеп, 100 аурухана» бағдарламасы 
бойынша құрылысты аяқтауда, Арыс қаласында 900 орындық мектеп пен Бәйдібек ауданындағы 350 
орындық  мектеп  жанындағы  интернаты  бар  700  оқушыға  арналған  мектепке  облыстық  бюджеттен  
қаражат  бөлінсе  (10%),  қалғаны  –  республикалық  бюджеттен  бөлінген,  аталған  нысандарды  таяуда 
пайдалануға беру жоспарланып отыр.
Қазіргі  таңда  дарынды  балалармен  үлкен  жұмыс  жүргізілуде.  Жыл  сайын  халықаралық  пән 
олимпиадаларының жеңімпаздарының саны артуда. 2009-2010 оқу жылында АҚШ, Австрия, Румыния, 
Кипр, Грузия, Түркия, Голландияда өткізілген халықаралық ғылыми жобаларға 16 оқушы қатысып, 
олар 5 алтын, 3 күміс, 6 қола медальға ие болып, екеуі арнайы сертификаттармен марапатталған. 
Облыс мектептерінде 7 408 жоғарғы санатты, 15 098 бірінші санатты, 17 277 екінші санатты мұғалім 
жұмыс істейді. 2009-2010 оқу жылында 623 жас маман жұмысқа қабылданып, жыл басынан біліктілікті 
арттыру курстарынан 6 031 мұғалім өткен.
Кәсіби  лицейлер  мен  колледждердегі  мемлекеттік  тапсырыс  9233  қатысушыны,  олардың  ішінде 
«Жол картасы» 2375 қатысушыны құрады. 
2011-2015 жылдары облыстың әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламасына сәйкес, мемлекеттік 
тапсырысты құру кезінде, ауыл шаруашылық және өндірістік мамандықтар артықшылыққа ие болды, 
басқа салалармен салыстырғанда: ауыл шаруашылық мамандықтары – 35,2 пайыз; техникалық қызмет 
көрсету мен машина жасау кәсіпорындарының жабдығын жөндеу – 26,4 пайыз құрайды [7].
Облыста  274  аз  жинақты  жалпы  білім  беретін  мектеп  (мектептердің  жалпы  санының  26,83%). 
Оларда 34,168 мың бала білім алады (жалпы оқушылардың 6,51%). Аз жинақталған мектептердегі 1 
оқушының  оқуына  жұмсалатын  шығындар  кәдімгі  мектепке  қарағанда  30-100%  (өңірге  қарағанда) 
жоғары.  Тұратын  мекендерінен  мектептердің  қашықтықта  орналасуының  себебінен  15,364  мың  ба-
ланы жеткізу ұйымдастырылған. Қазақ тілінде білім беретін 734 (71,89%) жалпы білім беру мектебі, 
218 (21,35%) қазақ және орыс тілінде білім беретін мектеп жұмыс істейді. Мемлекеттік тілде білім бе-
ретін мектептердегі оқушылар саны артқан. 66 мектеп апаттық жағдайда тұр. 167-ден астам мектепке 
күрделі жөндеу қажет. Облыс бойынша оқушылар орнының жетіспеушілігі шамамен 15 мың. 
Оңтүстік  Қазақстан  облысында  2009  жылмен  салыстырғанда  (2009  жылы  244  бірлік)  мектепке 
дейінгі ұйымдардың саны 273 бірлікке артқан (47,2%), сол кезде олардағы контингент 24149 балаға 
(45,8%) өскен, мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудағы сұраныстың өсуі мен осы қажеттіліктерді 
қанағаттандыру мүмкіндіктерінің арасындағы теңгерімсіздік туралы куәландырады. Нәтижесінде, мек-

248
тепке дейінгі мекемедегі 100 орынға 115-тен 120-ға дейін бала келеді. Жалпы алғанда облыс бойынша 
шамамен 35 мың бала мектепке дейінгі мекемелерге орналасу үшін кезекте тұр. 
Төлеби ауданындағы үлкен Көксай ауылында аз жинақталған мектептің салтанатты ашылуы өтті. 
Он бастауыш мектептің 150 оқушысы кең жарық ғимараттарда білім алады. 
Жаңадәуір ауылындағы жаңа мектеп Күрпілес ауылдық округінің Қызыл Ту бекетіндегі апаттық 
желінің негізінде құрылыс индустриясының соңғы талаптарына сай 600 орындық мектеп тұрғызылған, 
«Отау-Строй»  ЖШС  шеберлері  тұрғызған.  Сарыағаш  ауданында  он  апаттық  мектептің  6-ы  қайта 
тұрғызылып, қалған 4-нің құрылысы жүргізіліп жатыр. 
Облыста 62 білім беру, 57 медициналық мекеме құрылысы басталып, 62-сі таза ауыз сумен, 22 елді-
мекен табиғи газбен қамсыздандырылып, 1400 км жол жөнделген, Бәйдібекте 60 төсек орындық жаңа 
ауданаралық туберкулез диспансері пайдалануға берілген.
Облыста 52738 бала баратын 565 мектепке дейінгі мектеп жұмыс істейді (оның ішінде 354 бала-
лар бақшасы, 211 мини-орталық). Балаларды мектепке дейінгі дайындықпен қамту 25,3%, «Балапан» 
бағдарламасы бойынша балаларды мектепке дейінгі тәрбиелеуге тарту 38,7 % құрайды.
Облыс бойынша Интернет желісіне 960 мектеп қосылған, оның ішінде 774 – ауылдық мектептер. 
1018 мектепке, оның ішінде 826 ауылдық мектепке телефон жүргізілген. Интернет желісіне қосылған 
жалпы білім беретін мектептер үлесі жалпы телефон жүргізілген мектептер санының 94%-ын құрайды. 
Жалпы  білім  беретін  мектептерде  30,5  бірлік  компьютерлік  техникасы  бар,  бір  компьютер  жалпы 
алғанда 17,2 оқушының үлесінде. 
Спутниктік оқыту телеканалдардың көмегімен қашықтықтан оқытуға 460 мектеп қосылған. Облыс 
мектептерінде  592  мультимедиялық-лингафондық  кабинет  орнатылып,  сонымен  бірге  286  мектепте 
1100 интербелсенді тақта орнатылған.  
Білім беру жүйесіндегі маңызды аспектілердің бірі – қаржыландыру болып табылады. Егер 2010 
жылы білім саласындағы бюджеттік шығындар 98 млрд 10 млн теңге болса, 2011 жылы 119 млрд 307 
млн  теңге  болған.  1021  мектептің  524-і  жарамды,  ал  270-і  –  саманды  ғимаратта  орналастырылған. 
Апаттық  жағдайдағы  62  мектептің  45-і  үшін  республикалық  бюджеттен  бөлінген  қаражатпен  жаңа 
ғимарат тұрғызылған. 27 жаңа мектеп пайдалануға берілген. 
2011 жылы 21 мектеп пен 16 балалар бақшасының құрылысына 11,7 млрд теңге бөлінген. Оның 4 
мектебі мен барлық мектепке дейінгі мекеме пайдалануға беріліп қойған. Өткен жылы 38612 бітіруші 
түлектің орнына 56 мың бірінші сынып оқушысы келген. 
ОҚО-да «100 мектеп, 100 аурухана» мемлекеттік бағдарламасының аясында 39 мектеп құрылысы 
толығымен аяқталған. Үш ауысымды оқытатын 29 мектеп, 29 апаттық мектеп мәселесі шешілді. 2011 
жылы ОҚО-ның білім беру саласына 119,3 млрд теңге бөлінген. 
№19  Шымкент  орта  кәсіби  техникалық  училищесі  1984  жылдан  бастап  жұмыс  істеуде.  Осы 
жылдар ішінде екі мыңнан астам жоғарғы білікті маман дайындалды. 60 жылдан астам уақыт бойы 
Сарыағаш ауданында Қапланбек зооветеринар техникумы жұмыс істеп келеді. 1954 жылдан бастап 
1962 жылға дейінгі кезеңде техникумда ауыл шаруашылығына арналған басшылық кадрларды даяр-
лайтын  екі  жылдық  мектеп  жұмыс  істеуде.  Аталған  оқу  орнын  1200  кеңшар  директоры,  ұжымшар 
төрағалары мен бөлімшелер және фермерлер басқарушылары бітірді. Жұмыс істеген уақыты ішінде 
техникум ауыл шаруашылығы үшін шамамен 16000 білікті кадр дайындап шығарды. Түлектердің ара-
сында – ғалымдар, Социалистік Еңбек Ерлері, еңбегі сіңген ғылым қайраткерлері болды. Түлектер О. 
Есалиев, В.В. Объедков, И.Я. Бахаровский биязы жүнді қойдың жаңа тұқымы – оңтүстікқазақстандық 
мериностың авторы болды. 
Облыста 91 (2009 жылы – 92) техникалық және кәсіби білім беретін оқу орнында 72991 оқушы 
(2009 жылы - 77227) білім алды. Жалпы білім беру мекемелерінің ішінде 27-сі кәсіби лицей, (1 КЛ же-
кеменшік, 1 ЖЛ жұмыспен қамту мен әлеуметтік бағдарламаларды үлестіруді басқаруда), 65 колледж, 
оның 48-і – жекеменшік (2009 жылы - 66, оның – 47-сі жекеменшік).
2010  жылы  кәсіби  лицейлер  4878  маман  дайындаған  (2009  жылы  -  4637),  147  маманға  артқан. 
Жұмыспен қамту пайыздылығы 91%-ды (2009 жылы 98%) құраған.
Қазақстан  Республикасы  Елбасының  Қазақстан  халқына  жолдауын  жүзеге  асыру  мақсатында 
«Жол картасы» бағдарламасының аясында 20 техникалық және кәсіби білім беру мекемесінде жал-
пы  сомасы  1925,4  млн  теңгеге  31  жұмыс  мамандығы  бойынша  1000  адамды  дайындықтан  өткізу 
ұйымдастырылған.
37  техникалық  және  кәсіби  білім  беру  мекемесінде  жалпы  сомасы  6690386,0  мың  теңгеге  55 
мамандық бойынша 2375 кадр дайындау жүргізіледі. 
Тағы бір басқа нысан – Шымкенттің №2 лицейі. Материалды-техникалық базаның нығаюына «Базис-

249
А»  бірлестігімен  серіктестік  көмектесті.  Бұл  жағдай  өндірістік  тәжірибе  мен  еңбекпен  қамтамасыз 
ету мәселесін шешті. Қазір 52 құрылыс мамандығының түлегі бірлестіктің өндірістік нысандарында 
жұмыс істеуде, тағы да 24 келешек кран айдаушы осы жерде тәжірибеден өтеді. Лицей қытайлық «ДО 
КНИГС» ЖШС-мен меморандумға қол қойған. Осы келісімшартқа сәйкес, 25 дәнекерлеуші студент 
аталған кәсіпорын нысандарында өндірістік тәжірибеден өтеді. 
Оңтүстік  Қазақстан  облысында  2001  жылдың  20  мамырындағы  көрсеткіш  бойынша  24  колледж 
болса, оның 11-і – мемлекеттік. Дайындық 75 мамандық бойынша жүргізіледі. Тек политехникалық 
және аграрлы-техникалық колледждер техникалық бейіндегі түрлі мамандықтарды дайындайды. 
1930 жылдың желтоқсанында Шымкент медициналық техникумы құрылған. Оның директоры бо-
лып түрлі жылдары К.Шкильный, Д.Шамишев, Д.Нұрпейісов, Н.Блох, Е.Чернов жұмыс істеген. 
Мұғалімдер,  жергілікті  медицина  пионерлері  К.Олифин,  Ф.Шестиалтынов,  М.Туманевич, 
И.Бучацкий және т.б. студенттерге терең білім берді. 1934 жылы техникум фельдшерлік мектеп ретін-
де  қайта  атанып,  1945  жылы  539  маман  шығарылған.  1941  жылғы  фельдшерлер  мерзімінен  бұрын 
бітіріп шығады. Олар госпитальдар мен алдыңғы қатарда жұмыс істеу үшін майданға жіберілген бола-
тын. Мұғалім Р.Ысқақова Харьков жанындағы, Курск маңындағы ұрысқа, Сталинградтағы шайқасқа 
қатысып, 59 жарақаттанушы соғыс шебінен алып шыққан. Қызыл Ту орденімен, медальдармен және 
халықаралық наградасымен – Флоренс Найтингейл медалімен марапатталған.
33 жыл бойы медициналық училищені Дмитрий Маркович Винокур басқарған. Ол шығармашылық 
ынтымақтастық ахуалын, жоғарғы өнегілілікті құра алды. Оқу базасын құру, жатақхана құрылысы, 
кабинеттердің материалды-техникалық жабдықталуы – оның қызметі. Училищенің қалыптасуы мен 
дамуы үшін Лидия Константиновна Долгих көп жұмыс істеді. Ол 1941 жылдан бастап 1975 жылға 
дейін оқу-тәрбие жұмысы жөніндегі директордың орынбасары болған.  
С.  Ширинская,  Т.  Полетаева  және  т.б.  бірнеше  жыл  бойы  педагогика  саласында  еңбек  еткен. 
Директорлары А.И. Илашев, Е.А. Муминов жақсы жағдайларда жұмыс істеп, колледждің материалды-
техникалық базасын жетілдірді. Түлектердің арасында А. Чикмазова, Ш. Ыбраев, Т. Мухитдинов, А. 
Мухитдинова, Р. Бекшентаева, Б. Алтынбеков, И. Кожухов, т.б.
Алғашқы  жекеменшік  инженерлік-экономикалық  колледж  1996  жылы  сол  кездегі  Қазақ  Химия 
технологиялық институты негізінде ашылған. Алғашқы түлектері, ал бұл 112 адам жас ұжым үшін 
күрделі сынақ болды. 
2010 жылы мемлекеттік колледждер 2544 маман (2009 жылы-2082) дайындап шығарған, 332 маманға 
артқан. Жұмыспен қамту пайызы 96%-ды құраған.
Мамандарды 27 кәсіби лицей жүргізеді. Оның студенттерінің саны – 12,9 мың адам, сонымен қатар 
62 колледж (оның 18-і - мемлекеттік), студенттерінің саны – 60,1 мың. 
Республиканың жоғарғы мектептері 20 жылдардың соңында қалыптасып, көптеген салаларда ма-
ман дайындай бастады.
Кеңестік  білім  беру  жүйесінде  кәсіби  оқу  орындарын  ұйымдастыру  бағытында    жинақталған 
тәжірибемен қатар  қоғамның барлық  саласындағы мамандарға қажеттіліктің өсуі жоғарғы оқу орын-
дарын ашу мәселесін түбегейлі шешуді талап етті. Ұлы Отан соғысы қарсаңында республикада 20-
дан аса жоғарғы оқу орындары, 118  орта арнаулы оқу орындары ашылып оларда 40 мыңнан астам 
студент-жастар білім алды. Кәсіби оқу орындарында өнеркәсіп пен құрылыс, көлік және байланыс, 
ауыл шаруашылығы, денсаулық сақтау, оқу-ағарту мен өнер салалары үшін 24 мыңнан аса мамандар 
дайындалды.   
Әсіресе,  оқу-ағарту  саласында  жыл  өткен  сайын  білім  ошақтарының  артуы,  оқушылар  санының 
өсуі, әлі де сауатсыздықты жою ісінің кеңінен өріс алуы ХХ ғ. 30-жж. екінші жартысында Орал, Семей,  
Петропавл,  Қостанай,  Шымкент  сияқты  қалаларда  мұғалімдер  даярлайтын  педагогикалық  және 
мұғалімдер институттарын ашуды қажет етті. 
Жоғары  мектептердің  даму  жолы  ұзақ  әрі  күрделі  болып  келді.  Әрине  жағымды  да,  жағымсыз 
да  жақтары  орын  алып  жатты.  1937  жылы  17  наурызда  Қазақ  КСР-і  ХКК  қаулысының  шешімімен 
Шымкент мұғалімдер институтының ашылуы оңтүстік өңіріндегі жастардың білім алуына мүмкіндік 
туды.  Оның  алғашқы  ректоры  болып  Берн  университетінің  түлегі,  саяси  эмигрант  С.Г.  Шейнессон 
бекітілген болатын.  
Кейіннен 1954 жылы педагогикалық институтқа айналған бұл оқу орны облыс көлеміндегі мектеп-
терді білімді мамандармен қамтамасыз етуде айрықша орын алды.  Оны білімді де парасатты, өмірлік 
тәжірибесі мол  Ә. Ермеков, Б. Ермекбаев басқарған  жылдары институттың профессор-оқытушылар 
ұжымының негізгі ұйытқысы қалыптасса, ал М. Сәрсенбаев, Ә. Омаров, К. Сыздықов сияқты  азаматтар 
басқарған кезеңде педагог-мамандардың тек саны жағынан ғана емес, сапалық жағынан өсуіне ықпал 

250
етіп, оқу ордасының материалдық-техникалық жабдықталуының жақсаруына орай зерттеу бағыттары 
да  кеңейе  түсті.  Дегенмен  білікті  мамандардың  жетіспеушілігі  барлық  салаларда:  материалдық 
өндіріс пен әлеуметтік-мәдени өмірде айқын сезілді. Сондай-ақ, профессор-оқытушылар мамандары 
мен студенттер  құрамында қазақтар санының баяу өсуі жоғары мектептің өткір мәселесі ретінде күн 
тәртібінен түскен емес. ЖОО-дағы танымал ғалым-зерттеушілердің 30-50 жж. саяси қуғын-cүргінге 
ұшырауы, бірқатарының майданнан оралмауы да теріс әсерін тигізді. Сондықтан республика және об-
лыс көлеміндегі жоғарғы оқу орындарына  КСРО-ның түкпір-түкпірінен педагог-ғалымдар, жас ма-
мандар жіберіліп отырды. 
Ресейдің орталықтандандырылған жоғарғы оқу орындарынан келген көрнекті ғалымдардың  қазақ 
интеллигенциясының қалыптасып, ғылыми ізденістерінің негізінде маңызды өзгерістерге жол ашты. 
Осы ретте аталған білім ордасына да жан-жақтан мамандардың, ғалымдардың келуі  институттың фун-
даментальды базасының берік орнығып осы өңірдегі шоқтығы биік оқу орындары санатынан көрінуінде 
еңбектерінің маңызы зор болды.Ашылғаннан  берi  бұл оқу орнында  мыңдаған ғалымдар, оқытушылар 
еңбек етiп, педагог мамандар дайындаумен қатар ғылым атты ұлттық өркениетiмiздiң қарыштап да-
муына өзіндік үлес қоса білді. 
ОҚМУ 1998 жылы ҚР Үкіметінің қаулысымен М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан гуманитарлық 
университет пен Оңтүстік Қазақстан техникалық университетін біріктіру арқылы құрылған. 01.06.2000 
жылғы мәлімет бойынша университет ғылымын 60 ғылым докторы мен 330 ғылым кандидаты ұсынған. 
ОҚМУ құрамына ҚР Ұлттық аакдемиясының Оңтүстік Қазақстан бөлімшесін берген және 2000 жылы 
түрлі бағыттар бойынша ғылыми-зерттеу институттары ашылған. Мұнда іргелі және қолданбалы бағыт 
бойынша 90 ғылыми-зерттеу тақырыптары бойынша жұмыс жүргізілген. 
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде ақпараттық технологиялар, 
қолданбалы математика, дене шынықтыру, заңтану, халықаралық қатынастар, экономика және қаржы, 
тарих  және  т.б.  бойынша  мамандар  дайындайды.  Құрамында  15  факультет,  53  кафедра,  9  ғылыми-
зерттеу  институты  бар.  Университет  жанында  мәдениет  және  педагогикалық  өнер  колледжі  бар. 
Университетте Оңтүстік Қазақстан өңірінің сәулеті мен этнографиясына арналған, М.Әуезовтың өмірі 
мен  шығармашылығына  және  университет  тарихына  арналған  материалдар  бар.  Түркология  және 
археология  орталығы  өңірдің  этномәдениеті  мен  тарихын  зерттеумен  айналысады.  Университетте 
«Оңтүстік Қазақстанның білімі мен ғылымы», «М.Әуезов ОҚМУ ғылыми еңбектері», «Аспиранттар, 
ізденушілер мен магистранттардың ғылыми еңбектер жинағы» журналдары шығады.
В.Шевко мен С.Қартбаев «Ачполиметалл» АҚ комбинатының негізінде цинк өндірісін ұйымдастыруға 
бағытталған жобаны жасап шығарған. Т.Абдувалиев пен Б. Есімов Оңтүстік Қазақстан мен Қызылорда 
облыстарының  шикізат  негізінде  түрлі  әйнекті  алу  технологиясын  жасап  шығарған.  Университет 
ғалымдары Оңтүстік Қазақстан облысының құрамында табиғи натриі бар шикізаттан кальцийленген 
каустикалық сода өндірісін ұйымдастыру бойынша жұмыстар жүргізді, «ШСЗ» АҚ негізінде 20 млн 
АҚШ доллары сомасына дайын өнімді шығара отырып, оптикалық жарық жүргізгіш өндірісі бойынша 
техникалық құжаттама жасалған.
Өңірдің  су  нысандарының  сапалық  және  сандық  ерекшеліктері  зерттелген.  «ШНОС»  АҚ  мұнай 
қалдықтарын өңдеу мен ағын суларды тазарту бойынша жұмыстар жүргізіліп, керамзит өндірісінде 
мұнай қалдықтарын пайдалану технологиясы мен теориялық негіздері жасалған. 
Ғалымдар  ОҚМУ  негізінде  облыстық  мәселелерді шешетін  ҒЗИ  құру  туралы  мәселені  көтерген. 
Аталған институтқа тоғыз ғылыми-зерттеу институтының жұмысын біріктірген болатын.
Оңтүстік Қазақстан гуманитарлық институтында жоғарғы оқу орнының ашылу салтанаты мен спорт 
кешенінің ашылуы өтті. Ол алғашқылардың бірі болып республикамыздағы мемлекеттік емес жоғарғы 
оқу орындарының даму келешегін көрген болатын. Сол кезеңде материалды-техникалық база үздік 
дүниежүзілік стандарттарға сәйкес келген. 
Елбасымыз  Н.  Назарбаевтың  1991  жылғы  6  маусымдағы  N329  жарлығымен  киелі  Түркістан 
қаласында ашылып, Түркі дүниесінің ғұлама ғалымы әрі ойшылы Қожа Ахмет Йассауидің есімі беріл-
ген  Түркістан  мемлекеттік  университеті  1992  ж.  31  қазанда  Қазақстан  Республикасы  мен  Түркия 
Республикасы Үкіметтерінің арасында қол қойылған екі жақты келісім негізінде Қ.А. Йассауи атындағы 
Халықаралық қазақ-түрік университеті болып қайта құрылды. Университет Қазақстандағы ең алғаш 
ашылған халықаралық мәртебеге ие болған жалғыз білім және ғылым ордасы.
Университетке алғаш небәрі 332 студент оқуға қабылданған болса, қазіргі таңда онда әлемнің 32 
мемлекетінен келген 25 мыңнан астам студент білім алуда. Оқу ордасында әлемнің 8 елінен 70-тен 
астам шетел мамандары жұмыс істейді. Білім ордасының Түркістан, Шымкент, Кентау, Тараз және 
Алматы қалаларында институттары бар.

251
Іргелі оқу ордасында 3 ҚР ҰҒА академигі, 3 ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаттары, 111 ғылым 
докторы,  профессор,  431  ғылым  кандидаты,  доценттер  студенттерге  26  факультетте  105  мамандық 
бойынша білім береді [8, 3-4 б.].
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік медицина академиясы – Шымкент мемлекеттік институтының не-
гізінде 1997 жылы ашылған жоғарғы медициналық оқу орны. Педиатрия, емдеу, химия-фармацевтикалық 
факультеттер мен медициналық қызметкерлердің біліктілігін арттыру бөлімдері болды. 34 кафедра-
да жоғарғы білікті педагогикалық құрам жұмыс істеген. Академия халықаралық бағдарламалар мен 
гранттар бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарына қатысады. Жақсы материалды-техникалық базаға: 
жатақхана, асхана, кітапхана және т.б. ие [9, б. 477]. 
Оңтүстік Қазақстан медицина академиясы төрт факультет бойынша білім береді. 1999-2000 оқу жы-
лында үш мамандық бойынша сырттай химия-фармацевтика факультетінің жұмысына лицензия алған. 
2800 студент білім алып, 33 кафедрада шамамен 300 оқытушы қызмет етеді, оның 24-і ғылым докторы, 
16 профессор, 108 ғылым кандидаты, 53 доцент.
Академияда  Қазақстанда  алғашқы  рет  «1998-2003  жылдарға  арналған  Қазақстанның  оңтүстік 
өңіріндегі тұрғындардың салауатты өмір салтын қалыптастырудың ғылыми негіздері» бағдарламасы 
жасалып, орындалған болатын. Бес бөлім бойынша 43 тақырып топталып, сонымен қатар «Өнеркәсіптік 
кәсіпорындардағы  жұмысшылардың  денсаулығын  қорғау»  мен  «Медицинада  қолдану  үшін  жаңа 
биологиялық  белсенді  қосындыларды  жасау»  бағдарламалары  жұмыс  істеуде.  Аталған  тақырып 
нәтижелері бойынша, екі докторлық және жеті кандидаттық диссертация қорғалып, 300 астам ғылыми 
мақалалар мен тезистер жарияланған, оның ішінде 11 монография мен оқу құралдары, бес өнертапқыш 
туынды мен паненттер бар. Шығармашылық ізденіс ізденушілерге 25-тен астам жаңа қосындыларды 
алуға мүмкіндік берді, соның арқасында фосфорлы улану кезіндегі олардың кейбіреуінің белсенділігі 
зерттелген. 
Жоғарғы білікті кадрларды даярлау 12 жекеменшік жоғарғы оқу орнында (оның 3-і - мемлекеттік), 
сонымен қатар 2 филиалда (1 - мемлекеттік) жүргізіледі, оларда 77,7 мың студент білім алуда, оның 
ішінде, мемлекеттік оқу орнында – 39,1 мың адам білім алады. 
Нарықтық  реформа  заманында  білім  мен  ғылым  саласында  бірқатар  өзгерістер  өткерілді:  жеке 
мектептер, колледждер мен жоғарғы оқу орындары пайда болып, орта және жоғарғы сала маманда-
рын  дайындау  сапасы  түбегейлі  өзгерді.  Соңғы  жылдары  білім  берудің  жаңа  объектілері  соғылып, 
материалдық-техникалық база күшейді, интернет дамыды. 
Осылайша, 1980-90 жж. білім беру жүйесінде орын алған радикалды өзгерістер жоғарғы оқу орын-
дарына тек экономикалық жағынан ғана әсер етіп қоймай, ғылымның, қоғамдық-саяси саланың, инте-
лектуалды потенциалдың әрі қарай жоғарылап дамуына ықпалын берді. 
Соңғы жылдары ғылыми зерттеулердің приоритетті бағыттары анықталды: мамандар дайындау са-
пасы жоғарылап, Қазақстанның әлемдік ғылыми кеңістікке интеграциялануына жағдай жасалды. 
Реформалар  және  трансформациялар  нәтижесінде  Қазақстанда  халықаралық  стандарттаға  сай 
мемлекеттік  және  мемлекеттік  емес  секторлардан  тұратын  орта,  орташа,  жоғары  білім  беру  жүйесі 
қалыптасты. 

жүктеу/скачать 3,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: