Үкіметтік отставка мәселелері ҚР Конституциясында да, РФ Конституциясында да бірізді

204
Өз кезегінде РФ Федералды Жиналысының Мемлекеттік Думасы РФ Үкіметінде бар думаның 
сенімділігін сұрату құқығымен тиімді тежемеленеді, ол да ешқандай жағдайлармен шектелмейді. РФ 
Үкіметімен Мемлекеттік Думаға сенімділіктен бас тарту оны таратумен аяқталады, бұл оны үкіметтік ба-
стамаларды қолдауға мәжбүрлейді. Д.С. Ашаевтың пікірі бойынша «парламентарийлердің өз бастамасы-
мен білдірілетін сенімсіздікке қарағанда, сенімділік туралы мәселені қою құқығы, шын мәнінде, үкіметтің 
парламентке қысым жасау құралы болып табылады» [16, 132 б.].
Үкіметтің заң шығарушы орган алдындағы жауаптылығы басқа: Парламент үкіметке 
сенімсіздік білдіріп немесе оған сенуден бас тартып, отставкаға кетуіне бастамашылық жасай-
ды, осылайша мәселені Президенттің шешуіне тапсырады, ол Үкіметтің отставкасын жарияла-
уы немесе Парламентті таратуы мүмкін. Осы жағдайда Парламентті тарату мүмкіндігі көптеген 
мемлекеттанушы-ғалымдармен парламенттік сенімсіздік білдіру институтын бұзатын шара 
ретінде сыни тұрғысынан бағаланады. Бұл ретте РФ Конституциясының қолданыс мерзімі бойы 
Мемлекеттік Думамен РФ Үкіметіне сенімсіздікті ресми білдіру оқиғасы бір рет қана 1995 жылы 
болғанына сілтеме жасалады. 
Бірақ, екінші жағынан, егер парламенттік сенімсіздік вотумының нәтижесі Үкіметтің отстав-
касы болса, онда Парламенттің Үкіметті бақылау құқығы Үкіметті орнына алып тастау құқығына 
айналады, бұл, біздің ойымызша, билік теңдестігін бұзуы мүмкін. 
Үкіметке парламенттік сенімсіздік білдіруді парламентті тарату ықтималдығымен байланыс-
тыра отырып, конституция сонымен Парламентті өз сенімділігін бағалауға, өз сынын мемлекеттік 
мүдделермен теңдестіруге, билік дағдарысына әкеп соғатын төтенше әрекеттен аулақ болуға 
мәжбүрлейді. 
Ресей Федерациясының және Қазақстан Республикасының конституциялары, халық өкілдігін 
таратуға рұқсат ете отырып, сонымен бір мезгілде, Парламентті таратуды оқшаулайтын жағдайларды 
атап, оның қол сұғылмаушылық кепілдіктерін бекітеді. Мысалы, РФ Федералды Жиналысының 
Мемлекеттік Думасы РФ Үкіметіне сенім білдіру мәселелері бойынша ол сайланғаннан кейін бір 
жыл ішінде таратылмайды. Және осы жыл ішінде ол РФ Үкіметіне сенімсіздікті тұрақты түрде 
білдірсе, оның нақты отставкасына қол жеткізе алады, өйткені РФ Президентінің Мемлекеттік Ду-
маны таратуға мүмкіндігі болмағандықтан, ол РФ Үкіметін отставкаға жібереді. 
Президенттің Парламент пен Үкімет арасындағы шиеленісте арада жүру рөлі бар тәжірибе негізінде 
заңды ресімдеуді талап етеді. Үкіметке сенімсіздік білдіру мәселесін қараған кезде Парламенттің 
Регламентіне депутаттық фракциялар жетекшілерінің, Президенттің және Үкімет төрағасының 
қатысуымен келістіруші комиссияны құруды көздейтін нормаларды енгізу қажет. Президент Парламентті 
өзінде Парламентті шартсыз тарату құқығы болғанда ғана толық тежемелей алады, бұл Франция-
да және парламентарлық және аралас басқару нысандарымен басқа шет мемлекеттердің көбінде бар. 
Президенттің Парламентті тарату құқығы Конституцияда көрсетілген жағдайлармен шектелгені оны 
сая си маневрлеу жасау, парламенттік ұстанымдарға икемді әсер ету, әрекеттердің үйлесімділігіне қол 
жеткізу мүмкіндігінен айырады.
Жоғары мемлекеттік билік органдарының конституциялық жауаптылығы мемлекеттік биліктің 
қалыпты жұмысына кедергі жасамауы, жоғарғы билік институттарының мәртебесіне зиян келтірмеуі тиіс. 
Президент бір уақытта Парламентті тарату мен Үкіметтің отставкасын жариялай алмайды. 
Өзара жауаптылық механизміндегі Үкіметтің Президентті тежемелеудің басқа құралы ретінде 
парламенттік сенім білдіруді сұратуын атауға болады. Үкімет, Парламент алдында сенім білдіру туралы 
мәселені қойып, сонымен парламенттің қолдауына ие болады, ал онымен мемлекет басшысы санасуы 
тиіс. Осындай Үкіметті басшының шешімімен отставкаға жіберу Парламентпен теріс қабылданады, бұл 
Парламентте Үкімет Төрағасының президенттік кандидатурасына өтуіне кедергі болуы мүмкін. 
Қоғамның қазіргі даму кезеңінде Ресей Федерациясындағы және Қазақстан Республикасындағы 
конституциялық жауаптылық институтын біржола қалыптасқан деп есептеуге болмайтынын атап өту 

205
қажет. Теорияда, Ресей Федерациясында да, Қазақстан Республикасында да, ол кейіннен конституциялық 
жауаптылықтың мәнін, конституциялық жауаптылықтың негіздерін, оның шараларын және салдарларын 
белгілейтін конституциялық нормаларды кейіннен жетілдірумен дербес құқықтық құбылыс ретінде 
біркелкі ұғыну бағытында дамитынына сенім артамыз.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:
1. Гегель Г.В.Ф. Құқық философиясы М.,1990. 
2. Конституциялық құқық. Энциклопедиялық сөздік /жауап. ред. С.А. Авакьян. М., 2001. 
3. Безруков А.В. Мемлекеттік бірліктің біртұтастығы және бөлінісі: үйлестіру және іске асыру про-
блемалары. 2009. № 21. 
4. Малиновский В.А. Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық-құқықтық 
жауаптылығының кейбір мәселелері: Конституциялық-құқықтық жауаптылық: Ресейдің проблемала-
ры, шет елдердің тәжірибесі - жин./ Под ред. С.А. Авакьяна. М., 2001. 
5. Златопольский Д.Л. Шығыс Еуропадағы президент институты: сайлау тәртібі және жауаптылық 
// Мәскеу унив-нің Хабаршысы Сер. 11, Право. 1994. № 5. 
6. Колбая С.Г. Президентті қызметінен кетіру: әлемдік тәжірибе және ресей заңнамасының про-
блемалары // Ресей құқығы журналы. 2004. № 4. 
7. Ресей Федерациясының Қылмыстық Кодексі 13.06.1996 N 63-ФЗ (ред. 31.12.2014) (өзг. және 
тол., 23.01.2015 бастап күшіне енді) Жүгінген күні 2015 ж.10 ақпан /Электронды ресурс: http://www.
consultant.ru.
8. Қазақстан Республикасы Президенті туралы: Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 
желтоқсандағы Конституциялық заңы. (өзг. және тол.) /Электронды ресурс: http://online.zakon.kz.
9. Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексі 13.06.1996 N 63-ФЗ (ред. 31.12.2014) (өзг. және 
тол., 23.01.2015 бастап күшіне енді) Жүгінген күні 2015 ж.10 ақпан /Электронды ресурс: http://www.
consultant.ru. 
10. Лучин В.О. Конституциялық деликттер // Мемлекет және құқық. - 2000. - № 1. 
11. «Өз өкілеттігін атқаруды тоқтатқан Ресей Федерациясы Президентіне және оның отбасы 
мүшелеріне кепілдіктер туралы» 2001 жылғы 12 ақпандағы N 12-ФЗ Федералды закон от 12.02.2001 
(ред. 21.07.2014) /Электронды ресурс: http://www.consultant.ru. 
12. Брежнев О.В. Ресей Федерациясы Президентінің өкілеттілігін мерзімнен бұрын тоқтату кезіндегі 
сот арқылы конституциялық бақылау: проблемалар және перспективалар // Конституциялық және 
муниципалдық құқық. 2009. № 19.
13. Зыкова Н.С. РФ Президентін қызметінен кетіру және Конституциялық Соттың осы рәсімге 
қатысуы // Конституциялық және муниципалдық құқық. 2006. № 11. 
14.  Статкявичус М. Қазіргі демократиялық мемлекетте импичментті дамыту перспективалары 
// Конституциялық және муниципалдық құқық. 2004. № 6. 
15. Сапарғалиев Г.С. Қазақстан Республикасының конституциялық құқығы. - Алматы, 2002. 
16. Ашаев Д.С. Ресей Федерациясы Президентінің және Үкіметінің атқарушы билікті жүзеге 
асырудағы рөлі. Заң ғыл. канд. дис. М., 2003. 

206
С
от арқылы конституциялық бақылаудың 200 жылдан асатын тарихы бар. Осы институттың бірізді 
және үздіксіз дамуы конституцияның кез келген мемлекеттің құқықтық іргетасын құратын акт 
ретіндегі маңызын белгілейді. Беларусь Республикасының Конституциялық Сотының «Бела-
русь Республикасындағы 2013 жылғы конституциялық заңдылық жағдайы туралы» атты Жолдауында 
белгіленгендей, «Конституция – мемлекеттің Негізгі Заңы – ұлттық құқыққа күш-қуат беретін негізі 
болып табылады: оның қағидаттары мен нормалары құқықтық жүйенің барлық құрамдас бөліктерінің 
бірлігін, өзара байланысын, теңгерімділігін және үйлесімді дамуын қамтамасыз етеді» [1].
Кеңестік кезеңнен кейінгі мемлекеттерде конституциялық бақылау кеңінен тарады, саяси-құқықтық 
жүйелердің ажыратылмас бөлігіне айналды. Әлемдік практика нормативті актілердің конституцияға 
сәйкестілігін тексеру әр түрлі құқықтық нысандарда жүзеге асырыла алатынын көрсетті. Бірақ, 
конституцияның үстемдігін және тікелей әрекетін қамтамасыз ету жағынан конституциялық бақылаудың 
мамандандырылған органдарының қызметі ең тиімді болып табылады. Осыған орай, конституциялық 
бақылау органдары «мемлекеттің имундық жүйесі» деп әбден орынды аталады. Конституциялық бақылау 
органдарын құру, оларға өкілеттіктерді беру, жүгіну тәртібін, уәкілетті субъектілер тобын, сондай-
ақ, конституциялық бақылау органдары шешімдерінің құқықтық актілер жүйесіндегі орнын белгілеу 
қоғамдық-тарихи, саяси-құқықтық және ұлттық ерекшеліктерге, дәстүрлерге сүйене отырып жүзеге асы-
Вадим иПАТОВ 
– 
Беларусь Республикасының Ұлттық Заңнама
және  ұлттық  құқықтық  зерттемелер                                                                                   
орталығының директоры    
БЕЛАРУСЬ РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЛДЫН АЛА 
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУ 

207
рылады.
Конституциялық бақылау органдары конституциялық құндылықтардың дамуына, конституциялық 
заңдылықтың іс жүзінде бекітілуіне мүмкіндік жасайды. Соңғының мәні Конституцияның үстемдігін 
және тұрақтылығын қамтамасыз етуден, онымен көзделген адамның және азаматтың құқықтары мен 
бостандықтарын қорғаудан, билікті тармақтарға бөлуден, құқықтық нормалардың иерархиясын сақтаудан 
тұрады. Беларусь Республикасының Конституциялық Сотының судьясы В.В. Подгруша белгілегендей, «нор-
ма шығармашылықта және құқықты қолдануда Беларусь Республикасы Конституциясының үстемдігін, 
конституциялық құндылықтарды бекіту арқылы қоғамдық қатынастарды конституционалдау жүзеге 
асырылады, ол кезінде мемлекет, оның барлық органдары мен лауазымды адамдары, сондай-ақ азамат-
тары Беларусь Республикасы Конституциясы негізінде және оған сәйкес әрекет ететін конституциялық 
заңдылық тәртібі орнатылады, ал құқық аса маңызды әлеуметтік реттеуіш ретінде мемлекеттің Негізгі 
Заңымен белгіленген мақсаттарға жетуді және міндеттерді шешуді қамтамасыз етеді» [2].
Конституциялық бақылау: табиғаты, ұғымы, нысандары
Заң ғылымында осы күнге дейін конституциялық бақылаудың табиғатын және мәнін белгілейтін 
бірыңғай көзқарас қалыптасқан жоқ. Бұл осы институттың күрделілігімен және көпқырлылығымен, 
оның ұлттық-құқықтық табиғатымен түсіндіріледі. Конституциялық құқық жөніндегі ғылыми еңбектерде 
осы құбылысты конституцияны құқықтық қорғау санатына сүйене отыра түсіндіру маңызды орын ала-
ды. Осы санат өз мазмұнында олар арқылы түрлі субъектілер конституцияның үстемдігін қамтамасыз 
ететін, конституцияға қайшы келетін актілерді сондай-ақ, осындай актілерді қабылдауын анықтайтын 
түрлі заң құралдарын жинақтайды. Жоғары заң күші бар нормативті құқықтық актіні құқықтық (заңды) 
қорғау дегеніміз, атап айтқанда, «мемлекетпен бекітілген және Негізгі Заңда бүкіл халық еркінің іске 
асырылуын, конституциялық нормалардың тиісті іске асырылуын қамтамасыз етуге, ізделген әлеуметтік 
әсерге жету үшін жағдай жасауға арналған құқықтық құралдар нысаны» деп түсіндіруге болады [3, 
8 б.]. Конституциялық бақылауға осындай көзқарас теориядағы қажеттілігінен басқа, бірнеше қазіргі 
мемлекеттердің ұлттық заңнамаларында іске асырылып жатқанын атап өту қажет. 
Бірақ конституцияны құқықтық қорғау тұрғысынан түсіндіру конституциялық бақылау институтына 
салынған маңызды толық көрсетпейді. Конституциялық бақылау органдары билік бөлінісі механизмінің 
ажыратылмас элементі, «тежемелер мен тепе-теңдіктер» жүйесі ретінде түсіндіріледі. Сонда «екі ұшты 
байланыс: бір жағынан, биліктің бөлінісі конституциялық бақылаудың пайда болу себебі болып табыла-
ды, ал екінші жағынан – осы қағидаттың өзі тиімді конституциялық бақылаусыз іске асырыла алмайды» 
[4, c. 101]. Сонымен бірге, конституциялық бақылаудың билік бөлінісі жүйесіндегі орыны туралы мәселеге 
келгенде, ғалымдардың пікірлері алшақтайды. Осы мәселе айналысындағы пікірталас көп уақыттан бері 
жүріп келе жатыр және бүгінде тоқтаған жоқ. Конституциялық бақылау биліктің сот тармағына жатады 
деген көзқарас ең кең таралған болып табылады. Ғалымдардың көбі конституциялық соттарды, олардың 
конституция мәтініндегі орнына және конституциялық бақылаудың нақты үлгісіне байланыссыз, биліктің 
сот тармағына жатқызу қажет деген алғышартқа сүйенеді [5, 10 б.].
Басқа ұстаным конституциялық бақылауды мемлекеттік биліктің дербес түріне, атап айтқанда – 
бақылау[6, 47 б.], немесе бақылау-қадағалау түріне жатқызуға негізделген. Тиісінше конституциялық 
бақылау конституцияның үстемдігін және тікелей әрекетін қамтамасыз етудің юрисдикциялық әдістер 
мен құралдарының басымдығымен мемлекеттік бақылау қызметінің арнайы түрі ретінде түсіндіріледі. 
Г.А. Василевичтің белгілеуінше, «Конституциялық сотты оны мемлекеттік құрылымдардың ерекше – 
бақылау-қадағалау жиынтығына жатқызып, оның сот билігіне тиесілілігі туралы дауласуға болады», бірақ 
конституциялық бақылау органдары «Конституцияның барлық басқа нормативті актілердің иерархиялық 
қатар бағынысындағы үстемдігін қамтамасыз етуге» бағытталған ерекше бақылау функциясын орындауға 
міндетті екені күмәнсіз » [7, 46, 69 б.].
Сондай-ақ, конституциялық бақылауды мемлекеттік биліктің ешбір тармағына жатпайтын, құрылыс 

208
үсті құрылымға жатқызудың жақтаушылары да бар [8, 40 б.].
Конституциялық бақылауды мына негіздер бойынша жіктеуге болады:
қолдану уақыты бойынша (тексеру қашан жүзеге асырылатынына байланысты- акті күшіне енгеніне 
дейін бе немесе күшіне енгеннен кейін бе) конституциялық бақылау алдын ала (превентивті) және кейінгі 
болуы мүмкін;
іске асырылу орны бойынша конституциялық бақылау ішкі және сыртқы болуы мүмкін. Ішкі бақылау 
акті шығаратын органның өзімен жүргізіледі. Сыртқы бақылау жиі кейінгі болады, өйткені қабылданбаған 
актілер сыртқы бақылауға тартылмайды, бірақ ол алдын ала да болуы мүмкін;
құқықтық салдарлар тұрғысынан конституциялық бақылау кеңестік және қаулы ететін болуы 
мүмкін. Соңғының міндетті заң күші бар және жалпыға бірдей міндетті акт конституцияға сәйкес деп 
тануға немесе акті конституцияға сәйкес емес деп тануға әкеп соғады. 
Жүргізу міндеттілігі бойынша конституциялық бақылау міндетті және факультативті болуы мүмкін;
нысаны бойынша конституциялық бақылау абстрактті (нақты іспен байланыссыз) және нақты (неме-
се жеке) болуы мүмкін. Абстрактті және нақты бақылау субъекті, заты, нысаны, рәсімі, заңды салдарлары 
бойынша ерекшеленеді;
өз көлемі бойынша конституциялық бақылау толық немесе ішінара болуы мүмкін;
мазмұны бойынша конституциялық бақылау формалды немесе материалды болуы мүмкін. Біріншісі 
акті шығарудың тиісті нысаны туралы мәселені қояды, екіншісі – актінің конституция ережелеріне 
сәйкестігі туралы;
бақылауды жүргізетін органдарға қатысты, ол диффузды немесе орталықтандырылған болуы 
мүмкін;
тексеру заты бойынша: конституциялық бақылауға заңдар, заңға сәйкес актілер, халықаралық 
шарттар, сот органдарының актілері тартылуы мүмкін. 
Конституциялық бақылау үлгілері 
Кеңестік кезеңнен кейінгі мемлекеттерде, Батыс Еуропа елдерінде көбінесе мамандандырылған 
конституциялық бақылау органдарының үлгісі жүзеге асырылады. Бұрынғы 15 одақтас республикалардың 
ішінен (Түркменстан Конституциясын қоспағанда) он төрт мемлекеттің негізгі заңдарымен маман дан-
ды рылған конституциялық бақылау институты көзделген. Он екі елде, соның ішінде Беларусь Респу-
бликасында, бұл – конституциялық соттар, Қазақстанда – Конституциялық Кеңес, Эстонияда – жалпы 
юрисдикцияның жоғарғы сот органы – Ұлттық сот құрылымындағы конституциялық қадағалаудың сот 
алқасы.
Әр түрлі құқықтық және саяси мәнмәтіндерге байланысты әлемдік практикада мынадай 
конституциялық бақылаудың негізгі үлгілері қалыптасып, дамыған:
1) американдық (немесе дәстүрлі),
2) еуропалық (әдебиетте кейде оның авторы Г. Кельзен аты бойынша кельзиан деп аталады),
3) аралас.
Осы үлгілердің әр қайсысында ұлттық-құқықтық жүйелердің ерекшелігімен себептелген институцио-
налды-функционалды және юрисдикциялық ерекшеліктер бар [9, c. 36].
Американдық үлгінің ерекшелігі барлық соттарға бақылауды іске асыру, бақылаудың кейінгі және нақты 
сипаты. Осы үлгі шеңберінде әр сотқа немесе судьяға актілердің негізгі Заңға сәйкестігін тексеру жүктелген. 
Осылайша, конституциялық бақылауды барлық соттар олардың негізгі – азаматтық, қылмыстық және 
әкімшілік істерді қарау функцияларымен қоса атқарады. Конституциялық бақылау органдарының жүйесі 
осы үлгі шеңберінде орталықсыздандырылған болып табылады. Сотқа жүгіну құқығы бардың барлығы жүгіну 
субъектілері бола алады. Орталықсыздандырылғандықтан осы үлгіге соттардың келісілмеген әрекеттері және 
сот практикасының әртектігі тән, бұл конституциялық бақылаудың «үзілуіне» жағдай жасауы мүмкін.
 Беларусь пен Қазақстан, бұрынғы КСРО республикаларының барлығы сияқты (Түркменстанды 

209
қоспағанда), конституциялық бақылаудың еуропалық үлгісін және ол негіздеген доктриналық көзқарасты 
қабылдады.
 Г. Кельзеннің белгілеуінше, конституция елдің негізгі, ең маңызды заңы болып табылады, оның 
мазмұнынан барлық басқа заңдар шығады, сондықтан оның тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін ерек-
ше жеке бақылау жүйесі қажет. Американдық үлгіден айырмашылығы, еуропалық үлгі конституциялық 
бақылаумен қатар («американдық» жүйеде жалпы юрисдикция соттарының қызметі мәнмәтінінде 
жүзеге асырылатын) абстракталық бақылауды жүзеге асырады. Континентальды құқықтық жүйе 
жағдайында елдегі конституциялық сот төрелігін жүзеге асыратын жалғыз орган ғана шығарылатын 
актілердің конституцияға сәйкестігіне кепілдік бере алады. Конституциялық бақылау органдары негізгі 
заңға сәйкестігін тексеруге монополияны иеленіп, сот практикасының біртұтастығын қамтамасыз етеді. 
Конституциялық бақылау органдарының міндеті құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігін тексе-
руден тұрады.
Осы үлгі конституциялық соттармен және конституциялық кеңестермен көрсетілген. Соттар, мы-
салы, Беларусьте, Ресейде, ГФР-де, кеңестер – Францияда, Қазақстанда. Конституциялық Кеңестер 
квазисоттық органдар болып табылады, конституциялық соттар орындайтын функцияларды орындай-
ды. Соттар мен кеңестер арасындағы айырмашылық ең алдымен оларды құру тәртібінде (кеңестерде 
мүшелер бір немесе бірнеше органдармен сайланбайды, түрлі органдармен тағайындалады), сондай-
ақ істерді қарау рәсімінде (кеңестерде әдеттегідей, жария емес, жабық, жазбаша өндіріске негізделген 
рәсім) [8, 38–39 б.].
Нормаларды бақылау Еуропада басынан абстрактты: конституциялық соттар қандай да бір заңның 
конституцияға сәйкессіздігіне негізделген істерден басқа қандай да бір нақты істерді қарамайды 
[10, 52 б.]. Нақты істің жағдайларымен байланыспағандық конституциялық бақылаудың құқықтық 
объективтілігі және әділдігі туралы қорытынды шығаруға негіз болады. Конституциялық бақылау 
органдарының ерекше сипаты конституциялық сот төрелігін атқаратын судьялардың мәртебесінде 
көрінеді.
Оларға қатысты мамандандырылған немесе маманданыдырылмаған конституциялық әділет бар бо-
луы айтуға болатын елдердің көбінде судьяларды өмірлік тағайындау институты жоқ. Судьялар қатаң 
бекітілген мерзімге тағайындалады (Германия мен Австрияда он екі жыл , Франция, Италия және Испания-
да тоғыз жыл).
Қазақстандағы конституциялық бақылау үлгісі француздікіне ұқсағанына қарамастан, оның 
ерекшеліктері бар, соның ішінде тағайындау тәртібі, құрамы, өкілеттіктері, қолданылатын рәсімдер, 
істерді қарау әдісі. Қазақстан конституциялық бақылау институтын Конституциялық Кеңесті құру 
тәртібінде (мүшелер саны, өкілеттік мерзімі, кеңесшілерге қойылатын талаптар) және оның құзыретінде 
көрінетін ерекшеліктермен толықтырды. 
Конституциялық бақылаудың аралас (гибридті) үлгісі америкалық және еуропалық үлгілердің жеке 
элементтерін біріктіреді немесе жалпы юрисдикция соттарының (жиі жоғарғы сот органы) құзыреті 
шегінде конституциялық бақылау саласындағы өкілеттіктерді ұйымдастырушылық және процессуалды 
бөліп шығаруды тұспалдайды. 
Алдын ала конституциялық бақылаудың ерекшеліктері 
Бұрын ескертілгендей, қолдану уақыты бойынша конституциялық бақылау алдын ала және кейінгі 
болуы мүмкін. Алдын ала бақылау кезінде, егер әңгіме заңның конституцияға сәйкестігін тексеру туралы 
болса, акт оның күшіне енуіне дейін, мемлекет басшысының оған қолы қойылғанға дейін тексеріледі. 
Алдын ала бақылау әрқашан абстракты сипатқа ие. 
Алдын ала конституциялық бақылаудың артықшылықтарына мыналар жатады:
– нормативті актінің конституцияға сәйкестігін алдын ала нақтылау, бұл құқықтық жүйенің 
тұрақтылығының кепілі болып табылады;

210
– заң шығарушының ең нәтижелі жұмысына көмек көрсету және оның беделін арттыру;
– халықаралық шартты бекітуіне дейін және мемлекет халықаралық міндеттемелерді алуына ал-
дын ала бақылау осы міндеттемелердің конституцияға сәйкестігі туралы мәселе бойынша біржола және 
беделді шешім қабылдауды қамтамасыз етеді.
Осы бақылау нысанының осал аспектілері ретінде мыналар белгіленеді:
– нормативті актілердің ықтимал салдарларын алғашқы сатыларында толық анықтаудың мүмкін 
еместігі жиі кездеседі. Бір қарағанда конституцияға сәйкес болып көрінетін заң немесе оның ережелері 
оны өмірде қолданған кезде, егер мәселе нақты мүдделердің қайшылығына қатысты болса, өзін 
конституцияға сай емес ретінде көрсетуі мүмкін [11];
– бір немесе бірнеше апта ішінде заңның (жиі бірнеше жүз баптан тұратын) конституцияға сәйкестігі 
туралы шешім қабылдау асығыстығы тиісті органның жұмысын қиындатады, бірақ бұл көптеген 
қатынастарды реттеу үшін жедел әрекет ету қажеттілігімен себептеледі.
Алдын ала конституциялық бақылау: Беларусь Республикасының тәжірибесі 
1992 жылғы 23 сәуірде Парламентпен мақұлданған Сот-реформалық тұжырымдамасына сәйкес, 
заңдардың, басқа нормативті құқықтық актілердің Конституцияға және мемлекеттің халықаралық –
құқықтық міндеттемелеріне сәйкестігін қамтамасыз етуге, Беларусь Республикасы Конституциясының 
ережелеріне түсіндірме беруге міндетті орган Конституциялық Сот болып табылады. Ол Беларусь 
Республикасының жоғарғы Кеңесінің он үшінші сессиясында Беларусь Республикасының Конституция-
сын қабылдағаннан кейін құрылды. Конституциялық Соттың қызметі 1994 жылдың екінші жартысынан 
басталды. 
1994 жылғы 15 наурызда қабылданған Беларусь Республикасының Конституциясына сәйкес 
Конституциялық Сот нақты бақылау-қадағалау органына жатқызылды. Конституцияның мәтінін 
дайындау жөніндегі жұмыс тобында актілердің конституцияға сәйкестігін мемлекеттік бақылаудың 
келешектегі органын Конституциялық қадағалау комитеті немесе Конституциялық Кеңес деп 
атау туралы көзқарастар айтылды. 1996 жылғы 24 қарашадағы республикалық референдумда 
қабылданған 1994 жылғы үлгідегі Конституцияға өзгерістер мен толықтыруларды енгізу нәтижесінде, 
Конституциялық Соттың құқықтық мәртібесі өзгертілді. Беларусь Республикасының Конституциялық 
Соты Беларусь Республикасы Конституциясының «Сот» тарауына енгізілді. Конституциялық Соттың 
құқықтық негізін Беларусь Республикасы Конституциясының 116-бабы белгіледі [12]. Беларусь 
Республикасының Конституциялық Сотының Төрағасы П.П. Миклашевичтің айтуынша «Беларусь 
Респуб 
ликасы Конституциялық Сотының мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі орны, оның 
өкілеттіктері сияқты, өзгеріп отырды, бірақ оның негізгі функциясы – Конституцияның үстемдігін, 
оның тікелей әрекетін қамтамасыз ету, конституциялық құндылықтарды, адам құқықтарын қорғау 
өзгеріссіз қалып отырды» [13, c. 183].
Конституциялық Соттың құқықтық мәртебесі Беларусь Республикасының Конституциясымен, Бела-
русь Республикасының Сот құрылысы және судьялардың мәртебесі туралы кодексімен, «Беларусь Респу-
бликасы Конституциялық Сотының қызметін жетілдірудің кейбір мәселелері туралы» Беларусь Респу-
бликасы Президентінің 2008 ж. 26 маусымдағы № 14 Декретімен (бұдан әрі– Декрет), «Конституциялық 
сот өндірісі туралы» Беларусь Республикасының 2014 ж. 8 қаңтардағы № 124-З Заңымен, Беларусь Ре-
спубликасы Конституциялық Сотының 2014 ж. 8 сәуірдегі № Р-916/2014 шешімімен бекітілген Беларусь 
Республикасы Конституциялық Сотының Регламентімен белгіленеді.
Тұтас алғанда, Конституцияның 116-бабына сәйкес нормативті актілердің конституцияға сәйкестігін 
тексеру туралы ұсыныстарды Конституциялық Сотқа Беларусь Республикасының Президенті, Бела-
русь Республикасының Халық жиналысы өкілдерінің палатасы, Беларусь Республикасының Халық 
жиналысының Республика Кеңесі, Беларусь Республикасының Жоғарғы Соты, Беларусь Республикасының 
Министрлер Кеңесі енгізуге құқылы.

211
Конституциялық Сот:
Заңдардың, декреттердің, Президент жарлықтарының, Беларусь Республикасының халықаралық 
шарттық және өзге міндеттемелерінің Беларусь Республикасының Конституциясына және Беларусь Рес-
публикасында бекітілген халықаралық-құқықтық актілерге сәйкестігі туралы;
Беларусь Республикасы оларға кіретін мемлекетаралық құрылымдар актілерінің, заңды орындау 
үшін шығарылған Президент жарлықтарының Конституцияға және Беларусь Республикасында бекітілген 
халықаралық-құқықтық актілерге, заңдарға, декреттерге сәйкестігі туралы;
Министрлер Кеңесі қаулыларының, Жоғарғы Сот, Жоғарғы шаруашылық Сот, Бас Прокурор актілерінің 
Конституцияға және Беларусь Республикасында бекітілген халықаралық-құқықтық актілерге, заңдарға, 
декреттерге, жарлықтарға сәйкестігі туралы;
Кез келген басқа мемлекеттік орган актілерінің Конституцияға және Беларусь Республикасында 
бекітілген халықаралық-құқықтық актілерге, заңдарға, декреттерге, жарлықтарға сәйкестігі туралы 
қорытынды шығарады.
Жоғарыда аталған Декретпен Конституциялық Соттың құзыреті нақтыланды. Алдын ала 
конституциялық бақылау мәнмәтінінде осы акт конституциялық сот төрелігінің дамуындағы жаңа кезең 
болды, ол бірнеше актілерге, атап айтқанда заңдарға және халықаралық шарттарға қатысты алдын ала 
конституциялық бақылаудың міндеттілігін бекітті. 
Беларусь Республикасының Конституциялық Сотына Беларусь Республикасының Халық жина-
лысы өкілдерінің палатасымен қабылданған және Беларусь Республикасы Халық жиналысының 
Рес публика Кеңесімен мақұлданған, немесе Беларусь Республикасы Халық жиналысы өкілдерінің 
палатасымен – Беларусь Президенті осы заңдарға қол қойғанына дейін, барлық заңдарды алдын 
ала конституциялық бақылауды жүзеге асыру өкілеттігі берілген. Заң Беларусь Республикасының 
Конституциялық Сотына түскен күннен бастап бес күндік мерзім ішінде Конституциялық Сот тиісті 
шешімді қабылдайды. 2009 - 2013 жылдар аралығында Беларусь Республикасының Конституциялық 
Сотымен алдын ала конституциялық бақылауды жүзеге асыру тәртібінде 668 шешім қабылданды [1]. 
2013 жылы 111 заңның конституцияға сәйкестігі тексерілді. Міндетті алдын ала бақылау тәртібінде 
қабылданған Конституциялық Соттың Беларусь Республикасының Парламентімен қабылданған заңның 
Конституцияға, Беларусь Республикасында бекітілген халықаралық-құқықтық актілерге сәйкессіздігі 
туралы шешім, заңды Беларусь Республикасының Президентінің қарсылықтарымен қайтару немесе Бе-
ларусь Республикасының Президентімен жеке ережелеріне қарсылықтарды білдіріп, қол қою негізі 
болып табылуы мүмкін.
Сондай-ақ, Беларусь Республикасының Конституциялық Соты алдын ала бақылау тәртібінде Беларусь 
Республикасының күшіне енбеген халықаралық шарттарының конституцияға сәйкестігін тексереді. Бе-
ларусь Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Конституциялық Сот халықаралық шарттардың 
конституцияға сәйкестігі туралы пікірін Беларусь Республикасының осы халықаралық актілерінің ол 
үшін міндеттілігі туралы келісімін білдіру туралы актілерге Беларусь Республикасы Президентінің қолы 
қойылғанына дейін баяндайды. Беларусь Республикасы Президентінен ұсыныс түскен күннен бастап 
бескүндік мерзімде, егер Беларусь Республикасы Президентімен басқасы белгіленбесе, Конституциялық 
Соттың шешімі қабылданады. 
Осы істер санатын қарастыру қорытындысы бойынша Конституциялық Сот тиісті шешім қабылдайды. 
Күшіне енбеген, конституциялық Соттың шешімі Конституцияға сәйкес емес деп танылған Беларусь 
Республикасының халықаралық шартына қатысты, Беларусь Республикасы үшін осы халықаралық 
шарттың міндеттілігіне келісім беру туралы нормативті құқықтық акт қабылданбайды (шығарылмайды) 
Күшіне енбеген, Конституциялық Соттың шешімі Конституцияға сәйкес емес деп танылған, Беларусь 
Республикасы үшін оның міндеттілігіне келісім берілген Беларусь Республикасының халықаралық шар-
тына қатысты, оның құзыретіне халықаралық шарттың ішіндегі мәселелер жататын мемлекеттік органмен 

212
Беларусь Республикасының осы халықаралық шартына қатысуын тоқтату үшін заңмен және халықаралық 
құқықпен көзделген шаралар, ал Беларусь Республикасы осындай халықаралық шартқа қатысуға мүдделі 
болған жағдайда – оған халықаралық құқықпен көзделген өзгерістерді және (немесе) толықтыруларды 
енгізу жөніндегі шаралар қолданылады.
Күшіне енбеген, Конституциялық Соттың шешімі Конституцияға сәйкес емес деп танылған Бела-
русь Республикасының халықаралық шарты Беларусь Республикасымен уақытша қолданылған болса, 
заңнамамен және халықаралық құқықпен белгіленген тәртіпте оны уақытша қолдану тоқтатылады. 
Парламентпен қабылданған заңдардың конституцияға сәйкестігін, оларға Беларусь 
Республикасының Президенті қол қойғанға дейін міндетті алдын ала бақылау заң шығармашылығы 
және құқықты қолдану салаларында құқықтың үстемдігін іске асыруға және конституциялық 
заңдылықты бекітуге бағытталған. Осы бақылауды заңдар Парламентпен қабылданғаннан кейін 
Президент қол қойғанға дейін жүзеге асыру «Конституциялық Сотқа сот билігі органы ретінде 
заң шығару билігінің өкілеттіктеріне араласпауға мүмкіндік береді» [13, c. 186]. Алдын ала 
конституциялық бақылау заң шығармашылығының конституционалдық деңгейін арттыруға оң әсер 
етеді, өйткені шешімдермен және құқықтық ұстанымдармен тексерілетін заңдардың нормаларында 
конституциялық құндылықтардың және қағидаттардың бекітілуі және дамуы анықталады, оларды бір 
мағыналы түсіну және бірыңғай қолдану үшін кейбір заң нормаларының конституциялық-құқықтық 
мағынасы айқындалады, сондай-ақ, конституциялық құндылықтардың теңгеріміне сүйене отырып, 
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің қолжетімдігі мен шектелгендігінің шамаластығы 
белгіленеді. 
Беларусь Республикасының Парламентімен қабылданған заңның конституцияға сәйкестігін міндетті 
алдын ала бақылау тәртібінде тексеру өз кезегінде осы заңды оның күшіне енгеннен кейінгі бақылау 
тәртібінде тексеруге кедергі болмайды. Беларусь Республикасының заң шығармашылық және құқықты 
қолдану практикасындағы конституциялық бақылауды осындай түсіндіру Конституцияның үстемдігін 
толық және жан жақты қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Отандық заң әдебиетінде азаматтарға Пар-
ламентпен қабылданған заңдардың конституцияға сәйкестігін тексеру жайында Конституциялық Сотқа 
жүгіну құқығын беру қажеттілігі, яғни конституциялық шағым институтын регламенттеу туралы пікірлер 
айтылып жатыр. Қазіргі уақытта азаматтардың конституциялық сот төрелігіне қолжетімдігі Беларусь Ре-
спубликасында тікелей емес, Конституциялық Сотқа ұсыныстарды енгізу құқығы бар уәкілетті субъектілер 
арқылы жүзеге асырылады. И.И.Пляхимовичтің пікірі бойынша алдын ала конституциялық бақылау 
«конституциялық шағым институтын алып тастайды, өйткені ол әлі жарияланбаған, демек, азаматтық 
қоғамға таныс емес актілерді (олардың жобаларын) бағалаумен байланысты» [14, 88 б.]. Кейінгі 
бақылаудың мүмкіндіктері міндетті алдын ала конституциялық бақылаумен бірге қандай да бір коллизи-
яларды жоюды қамтамасыз етеді және, демек, конституциялық үрдіске конституциялық шағым институ-
тын енгізу қажеттілігі туралы мәселені талқылаған кезде пікірталастардағы шиеленісті төмендетеді деп 
ойлаймыз.
Алдын ала конституциялық бақылау: Қазақстанның тәжрибесі
Қазақстан Республикасында конституциялық бақылаудың бастауы «Қазақстан Республикасының 
Тәуелсіздігі туралы» Қазақстан Республикасының 1991 жылғы 16 желтоқсандағы Конституциялық заңы 
болып табылады, оның 10-бабына сәйкес «Конституцияны сот арқылы жоғары қорғау органы Қазақстан 
Республикасының Конституциялық Соты болып табылған». 1995 жылы Қазақстанда Конституциялық 
Кеңес– мамандандырылған конституциялық бақылау органы бекітілді. Негізіне француз конституциялық-
құқықтық доктринасы алынды. Қазақстандағы конституциялық бақылау органы «тек француз үлгісі ғана 
емес, конституциялық әділеттің квазисоттық органының, оның алғашқы– «голлисттік» – мағынасындағы 
барлық «икемді» мүмкіндіктерін пайдалану» [15, 34 б.].
Конституциялық Кеңестің құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасының Конституциясымен, 

213
«Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 
29 желтоқсандағы Конституциялық заңымен және т.б. белгіленген. Бұрынғыға қарағанда, Конституциялық 
Кеңес бірнеше жаңа өкілеттікті алды, соның ішінде Конституцияны ресми түсіндіру құқығы, сондай-ақ 
алдын ала бақылауды жүзеге асыру құқығы және т.б. Мемлекеттік органдардың, соттарды қоспағанда, 
қоғамдық бірлестіктердің, жергілікті сайланбалы және атқарушы органдардың, сондай-ақ азаматтардың 
Конституциялық Кеңеске тікелей жүгінуге құқығы жоқ.
Тұтас алғанда, Конституциялық Кеңес конституциялық өндірістің қатысушылары деп танылған 
адамдардың және органдардың жүгінулері бойынша конституциялық өндірісті қозғайды. Оған мыналар 
жатады: Президент; Парламент Сенатының Төрағасы; Парламент Мәжілісінің Төрағасы; олардың жалпы 
санынан бестен бір бөлігінен кем емес Парламент депутаттары; Премьер-министр; олардың актілерінің 
конституцияға сәйкестілігі тексерілетін мемлекеттік органдар және лауазымды тұлғалар; егер істі қараған 
кезде қолданылатын актінің Конституцияға сәйкессіздігі туралы қорытынды шығарған болса, кез келген 
инстанциядағы сот.
Конституциялық Кеңеске Парламентпен қабылданған, бірақ Президентпен қол қойылмаған заңдарға, 
сондай-ақ Президентпен қол қойылған, бірақ Парламентпен бекітілмеген халықаралық шарттарға алдын 
ала (превентивті) бақылау жүргізу құқығы берілген. Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-ба-
бына сәйкес Конституциялық Кеңес Қазақстан Республикасы Президентінің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс 
Төрағасының, Парламент депутаттары жалпы санының кемінде бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің 
өтініші бойынша Парламент қабылдаған заңдардың Республика Конституциясына сәйкестігін Прези-
дент қол қойғанға дейін қарайды, Республиканың халықаралық шарттарын бекіткенге дейін олардың 
Конституцияға сәйкестігін қарайды [16].
Егер бұдан бұрынғы Конституциялық Сотпен жүзеге асырылған конституциялық бақылау жүйесі 
нормативті актілерге қатысты тек кейінгі бақылау мүмкіндігін қарастырса, бүгін Конституциялық 
Кеңеске Парламентпен қабылданған заңдарды, оларға Президент қол қойғанға дейін алдын ала бақылау 
құқығы берілген. Конституциялық Кеңеске бір уақытта алдын ала бақылауды да, кейінгі конституциялық 
бақылауды да жүзеге асыру құқығы берілген. 
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі сот билігімен байланысты емес. 
Конституциялық Кеңес ғылыми әдебиетте биліктің бақылау тармағына жатқызылады [17]. Жекелеген 
зерттеушілер Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесін конституциялық бақылау емес, 
қадағалау органдарына жатқызады, себебі, оның шешімдері ақырғы емес және Президент тарапынан 
тыйым салуға тартылуы мүмкін. Конституциялық Кеңес «әр конституциялық бақылау түрлерінің, соның 
ішінде, алдын ала, кейінгі, абстрактты, және нақты бақылаудың артықшылықтарын барынша үйлестіру, 
сондай-ақ қорытынды шешімдердің жалпыға бірдей міндетті орындалуын оларды орындау механизмін 
анықтаумен ұтымды пайдалану» мүмкін болатындай етіп құрылған [18, 32].
Қазақстан Республикасының алдын ала конституциялық бақылауының жақсы жақтары ретінде 
қарастырылатыны: «заңнаманың тұрақтылығына мүмкіндік жасай отырып, конституциялық заңдылықты 
бұзудың алдын алу; кейінгі конституциялық бақылауға тән, көптеген заңға сәйкес актілерді тоқтату про-
блемасын жою, бұл заң шығарушы биліктің беделін сақтауға мүмкіндік береді» [19].
Қорытынды
Беларусь Республикасында және Қазақстан Республикасында конституциялық бақылау институтын 
орнықтырудың және практикалық дамытудың өзіндік бірегей тәжірибесі бар. Біздің елдеріміз өзіндегі 
құқықтық ақиқатты ескере отырып, оның негізінде еуропалық үлгіні ықпалдастырды. Конституциялық 
бақылау Беларусьте және Қазақстанда шамамен бір уақытта пайда болды. Белгілі эволюциядан 
өткен, конституциялық бақылау қоғамдық үрдістерге, конституциялық заңдылықты бекітуге және 
демократиялық үрдістердің тұрақты дамуына және тереңдеуіне әсер етеді. Беларусь пен Қазақстанның 
тарихи жолдарының бірлігі, мемлекеттік–құқықтық жүйелерінің жақындығы елдеріміздің алдын ала 

214
конституциялық бақылау практикасы, оны жүзеге асыратын органның құқықтық мәртебесін белгілеудің 
тарихи, құқықтық ерекшеліктеріне қарамастан, мазмұны бойынша өте ұқсас екені туралы қорытынды 
жасауға мүмкіндік береді. Беларусь Республикасындағы және Қазақстан Республикасындағы міндетті ал-
дын ала бақылауды жүзеге асыру жөніндегі қызмет осы институттың қажеттілігін, оның конституцияның 
үстемдігі қағидатын жүзеге асырудағы, заңдылықты қамтамасыз етудегі маңызды рөлін дәлелдейді.
Беларусь Республикасындағы және Қазақстан Республикасындағы конституциялық сот төрелігі 
құқықтық мемлекеттің қағидаттарын қорғау, конституцияның тура және тікелей әрекетін қамтамасыз ету 
жолында күшін және беделін арттыруда. Сонымен бірге, құқық шығармашылық және құқықты қолдану 
практикасында конституцияның үстемдігін қамтамасыз ету, Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде 
ортақ құқықтық кеңістікті құру конституциялық бақылау органдары алдында жаңа міндеттер қояды. Осы-
лайша, еуразиялық өңірдегі ықпалдастыру үрдістері дамуының құқықтық ақиқаты ықпалдастырылған 
құрылымдардың актілерін конституцияға, халықаралық-құқықтық шарттық міндеттемелерге сәйкестігі 
туралы мәселелерді қарастыру мүмкіндігін өзекті ете түседі. 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР:
1. Беларусь Республикасындағы 2013 жылдағы конституциялық заңдалақ жағдайы туралы: Бе-
ларусь Республикасы Конституциялық Сотының Жолдауы: Беларусь Респ. Конституц. Сотының 
шешімі Суда, 2014 жылғы 21 қаңтар., № Р-915/2014 // Кеңесші Плюс: Беларусь. Технология Проф. 
[Электронды ресурс] / «ЮрСпектр» АҚБ, Ұлттық құқықтық ақпарат орталығы. Беларусь.Респ. – 
Минск, 2014.
2. Подгруша В.В. Беларусь Республикасы Конституциялық Соты Жолдауының басты идеясы – Бела-
русь Республикасы Конституциясының үстемдігі / Подгруша В.В. // Кеңесші Плюс: Беларусь – заңнама 
түсіндірмелері. Нұсқа Проф. Технология Проф. [Электронды ресурс] / «ЮрСпектр» АҚБ, Ұлттық 
құқықтық ақпарат орталығы. Беларусь.Респ.. – Минск, 2014.
3. Пряхина Т.М. Кеңес Конституциясын заңды қорғау (мемлекеттік-құқықтық аспект) : заң. ғыл. 
канд. дис автореф.: 12.00.02 / Т.М. Пряхина; Д.И. Курский ат. Заң. ин-т. – Саратов, 1991. -17 б.
4. Шульженко Ю.Л. Ресейдегі конституциялық бақылау / Шульженко Ю.Л. М. : РҒА Мемлекет және 
құқық институты, 1995. -175 б.
5. Овсепян Ж.И. Шет елдердегі сот арқылы конституциялық бақылау: заң. ғыл. д-р. дис автореф: 
12.00.01; 12.00.11 / Ж.И. Овсепян; Д.И. Курский ат. Заң. ин-т. – Саратов, 1994.- 21б. 
6. Чиркин В.Е. Бақылау билігі / Чиркин В.Е. – М.: Заңғер, 2008. – 213 б.
7. Василевич Г.А. Беларусь Республикасының Конституциясы. Ғылыми-практикалық түсіндірме / 
Василевич Г.А. – Минск: Құқық және экономика, 2000. – 454 б.
8. Бородин В.В. Ресей Федерациясындағы конституциялық бақылау: ұғымы және мәні / Бородин В.В. 
// Юридическая мысль. – 2012. – № 3 (71). 
9. Шет елдердегі конституциялық бақылау: оқу құралы / жауап. ред. Маклаков В.В. – 2-е басп., түз. 
және тол.. – М.: Норма: Инфра-М, 2010. – 672 б.
10. Садурский В. Еуропадағы және АҚШ конституциялық бақылау: әсері, парадокстері және 
жақындасу / Садурский В. // Салыстырмалы Конституциялық Шолу. – 2013. – № 4 (95). 
11. Арутюнян Г.Г. Конституциялық сот мемлекеттік билік жүйесінде  (салыстырмалы талдау) / 
Арутюнян Г.Г. – Ереван, «Нжар», 1999 [Электронды ресурс]. – 2014. – Колжетімдік режимі: armlaw@
concourt.am, http://www.concourt.am. 
12. Беларусь Республикасының 1994 жылғы 15 наурыздағы Конституциясы (1996 ж. 24 қарашадағы 
және 2004 ж. 17 қазандағы республикалық референдумдерде қабылданған өзгерістермен және 
толықтырулармен.) // Кеңесші Плюс: Беларусь. Нұсқа Проф. Технология Проф. [Электронды ресурс] / 

215
«ЮрСпектр» АҚБ, Ұлттық құқықтық ақпарат орталығы. Беларусь.Респ – Минск, 2014.
13. Миклашевич П.П. Беларусьтегі конституциялық бақылаудың дамуы: доктрина мен практиканың 
ерекшеліктері / Миклашевич П.П. // Беларусь Республикасының Конституциялық сотының хабаршысы. 
– 2011. – № 4. 
14. Пляхимович И.И. Беларусьтің Негізгі заңы және конституциялық шағым, Пляхимович И.И. 
// Беларусь Республикасының Конституциясы: 16 жыл қолдану тәжірибесі. Белорус мемлекеттің 
университетінің заң факультетінде 2010 жылғы 15 наурызда өткен дөңғелек үстелдің материалдары 
/ ғыл. ред. Василевич Г.А.; Белмемуниверситет. – Минск: Құқық және экономика, 2010. 
15. Данилова Н.В. Конституциялық юстицияның француз үлгісін Азяи және Африка елдерінде іске 
асыру ерекшеліктері / Данилова Н.В. // Салыстырмалы конституциялық шолу. – 2012. – № 2. 
16. Қазақстан Республикасының Конституциясы: 1995 жылғы республикалық референдумде 
қабылданды [Электронды ресурс] / http://www.ksrk.gov.kz 
17. Елеупова А.А. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің конституциялық 
бақылауды іске асыруы: заң ғыл.канд. дисс. автореф.: 12.00.02 / Елеупова А.А.; Челябинск мем. ун-т. 
– Челябинск, 2006 [Электронды ресурс] / Қолжетімдік режимі: http://lawtheses.com/osuschestvlenie-
konstitutsionnogo-kontrolya-konstitutsionnym-sovetom-respubliki-kazahstan.
18. Малиновский В.А. Конституциялық бақылаудың оңтайлы үлгісіін іздестіру туралы (Қазақстан 
Республикасының тәжірибесі) / Малиновский В.А. // Конституциялық сот төрелігі журналы – 2011. – № 4.
19. Остапович И.Ю. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі: Теория мен практи-
ка мәселелері : заң ғыл.канд. дис.: 12.00.02 / Остапович И.Ю. – Томск, 2005 [Электронды ресурс] / 
Қолжетімдік режимі: http://www.lawlibrary.ru/disser2018592.html. 

216
1995 
жылғы үлгідегі Қазақстан Республикасының Конституциясы (кейінгі өзгерістермен 
және толықтырулармен) жеке тұлғаның мүдделерін негізгі қағидат ретінде жа-
риялады.  Конституцияның 1-бабына сәйкес адам, оның өмірі, құқықтары және 
бостандықтары ең жоғары құндылық болып табылады. Бұл қағидат қылмыстық-құқықтық саясат негізіне 
алынды. Конституцияның басқа бірнеше ережелерінде де оларға Қазақстанның қылмыстық-құқықтық 
саясаты және қылмыстық құқығы негізделуі тиіс директивалық нұсқауларды байқауға болады. Олардың 
арасында ең маңызды деп конституция мыналарды белгіледі: өмір сүруге, денсаулыққа, құқыққа, жеке 
басының бостандығына, жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-
намысы мен абыройлы атының қорғалуына құқығы, ар-ождан бостандығына құқығы, бәрінің заң және 
сот алдында теңдігі және т.б. 
Аталған құқықтар мен бостандықтарды нақты қорғау құқықтың түрлі салаларымен, соның ішінде 
қылмыстық құқықпен қамтамасыз етіледі. Жеке адамды қылмыстық – құқықтық қорғау ерекшелігі 
қылмыстық жазалау шаралары арқылы, біріншіден, ең маңыздысы жеке құндылықтарды, екіншіден, 
оларға ең қауіпті қол сұғушылықтан  қорғау қамтамасыз етіледі. 
ҚР Конституциясының аталған және басқада бірнеше түбегелі ережелерін ескере отырып 2014 
жылы қылмыстық заңнаманың ауқымды және жүйелі реформасы жүргізілді. Оның алдында заң 
шығарушылардың және құқықты қолданушылардың күшімен (ғылыми заң жұртшылығының қатысуымен) 

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: