Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары және сұрақтар:
Тест тапсырмалары: (5 тест сұрақтарынан кем емес)
1. 1917 жылы Қазан төңкерісіне алып келген қарулы көтеріліс басталды
А) Мәскеуде
В) Петроград та
С) Екатеринбургте
D) Орынборда
2. Кеңес өкіметі Перовскіде (Қызылорда) орнады:
А) 1917 жылдың 15-25 қарашасы
В) 1917 жылдың 30 қазанында
С) 1917 жылдың желтоқсанында
D) 1918 жылдың наурызында
3. Азамат соғысы жылдарында КСРО-да опат болды
А) 3 млн адам
В) 6 млн адам
С) 8 млн адам
D) 12 млн адам
4. 1918 жылдың күзінде Тұңғыш қазақ атты әскер полкі құрылды:
А) Қызылорда да
В) Әулие – Атада
С) Бөкей Ордасында
D) Торғайда
5. Жетісу майданында 1919 жылы ақ гвардияшыларға қарсылық көрсеткен
А) Мариновка селосы
В) Боровской ауданы
С) Черкасск ауданы
D) Үшаралда
Сұрақтар: (5 сұрақтан кем емес)
Ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыруға көшу.
Ұжымдастырудың әдістері, түрлері, қарқыны.
Еріктілік пен заңдылық принциптерінің бұзылуы.
Адам құқының тапталуы. Ауқатты шаруалар қожалығын тап ретінде жою.
Қазақтардың дәстүрлі шаруашылық жүйесінің күйреуі.
|
2
|
№ 5 дәріс
|
ХХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақстандағы кеңестік реформалардың қайшылықтары мен зардаптары.
1. Республика экономикасын соғыстан кейінгі бейбіт өмірге көшіру.
2. «Жылымық» жылдарындағы Қазақстан (1954-1964 ж.)
3. Қазақстандағы 60-жылдардың екінші жартысындағы экономикалық реформалар және олардың сәтсіз аяқталуының себептері.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Соғыстан кейінгі экономикалық дамуды талқылау кезінде, төртінші бесжылдықты жоспарлау барысында халық шаруашылығын қатаң басқаруды бәсеңдету, экономиканы орталықтан шеттету, одақтық республикалар мен ведомстволарға үлкен шаруашылық өзіндік билік беру, колхоздарды
қайта ұйымдастыру жүмыстары туралы ұсыныстар жасалды. Дегенмен
бұл ұсыныстардың барлығы мемлекет басшыларымен қабылданбады.
1946 жылдан бастап Сталин соғыстың алдында қолға алынған социализмді тұрғызу мен коммунизм орнату бағытының жалғасатындығы жайлы
мәлімдеді. Бүл экономиканы жоспарлау мен басқарудың соғысқа дейінгі
төтенше орталықтандыру моделіне қайтып оралу дегенді білдірді.
Қалай болғанда да экономиканың дамуындағы басымдық әскери өнер кәсіп кешеніндегі кәсіпорындарға, металлургия, жанар-жағар май өнер кәсібі, машина жасау, энергетика, яғни тікелей әскери өнеркәсіп кешендеріне
қызмет ететін салаларына берілді. Жеңіл және тамақ өнеркәсіптері қалдық
принципі бойынша қаржыланып, сәйкесінше, халықтың минимум қажетті-
ліктерін қанағаттандыра алмады. 1950 жылы ресми мәліметтер бойынша
республикадағы өнеркәсіп өндірісі 1945 жылдағы деңгейінен 69 %-ға, ал
жетекші салалар екі есе және одан да жоғарыға артқан. Бұл нәтижелерге
жұмысшылардың зор күш-жігерінің нәтижесінде, сондай-ақ экономиканың
әкімшіл-әміршіл моделінің жоғары дәрежелі жинақтала алу мүмкіндіктерінің есебінен қол жетті.
Әскери өнеркәсіптің ірі нысандарын тұрғызу Қазақстан халқы үшін аса ауыр болды. Сталиндік басшылық республиканың егеменді құқықтарымен, халқының қызығушылығымен, пікірімен санаспастан Семей ядролық полигонын құру, заманауи қару-жарақтарды сынақтан өткізу үшін бірқатар полигондар тұрызу, Байқоңырда зымыран кешенін салу туралы шешімдер қабылдады. 1948 жылы Сталин қол қойған КСРО Министрлер кеңесінің қаулысына сәйкес Семей облысында ядролық полигон түрғызылып, 1949 жылдың 29 тамызында бірінші рет жерүсті ядролық зарядының сынағы жасалды. Бұрынғы КСРО Қорғаныс министрлігінің мәліметтері бойынша 1949-1963 жылдар аралығында полигонда 113 жарылыс жүргізілген (атмосферада). Ядролық жарылыстар жүргізу кезінде халықты радиация әсерінен қорғау бойынша үкімет тарапынан ешқандай шаралар қолданылмаған. Аймақта медициналық тексерулерге тыйым салынған. Отан соғысының аяқталуы халық арасында өмірдің жақсаруына, тоталитарлық режим қысымының бәсеңдеуіне деген үміттерін тудырды. Бірақ бұл үміттер ақталмай мемлекеттік жүйе қудалау шараларын тоқтатпады. 20-жылдардың ортасында Кеңес Одағында орнаған әкімшіл-әміршіл жүйе 30-50 жылдардың басында өзінің шырқау шегіне жетті, ол Қазақстанды да қамтыды. Ол уақытқа мынадай жағымсыз құбылыстар тән болды: адам еркіндігіне қысым жасау, оның құқықтарын көзге ілмеу, адамдардың өндіріс құралдарынан алшақтатылуы, мемлекетті басқару билігіне ықпал ету саясатының қалыптасуы. Бұл - Сталиннің жеке басына табыну уақыты. Социализм құруды мақсат қылып қойған ел мен партияның шынайы жэне жалған еңбегі мен жетістіктері Сталин есебіне жазылды. Оның әрбір сөзі бұлжұмас заңдылыққа айналып, ал оның жазықсыздығына күмән келтіргендер қатыгездікпен жазаланып отырды.
Одақтас республикалардың бірі ретінде Қазақстан да соғыстан кейінгі жылдары ағымдағы саяси жүйеде дамыды. Барлық билік толықтай коммунистік партияның қолында болды. Оның басшылығымен ағымдағы жүйенің барлық буындары қызмет етті, олар - кеңестер, кәсіподақтар, ком-
сомол, басқа да қоғамдық үйымдар. Партиялық органдар кеңестердің қызметтерін ауыстырып отырды. Билік органдарының, ұйымдар мен мекемелердің, қоғамдық бірлестіктерінің басшыларын тағайындау мен алмастыру сұрақтары партиялық комитеттердің құзырында болды.
Биліктің заң шығарушы органы - КСРО Жоғарғы кеңесі, ал Қазақстанда
Қазақ КСР Жоғарғы кеңесінің қызметі оның конституциялық статусына
сай келмеді, бұл елдегі орнаған режимнің авторитарлық сипатының көрінісі болып табылды. Қазақ КСР Жоғарғы кеңесі Орталық немесе республикалық партиялық басшылық қабылдаған шешімдерді жарлықтар түрінде тек рәсімдеп отырды. 1947-1954 жылдары жоғарғы кеңес сессияларында
депутаттар республика бюджеті мен оларды орындау есептерін, сондай-ақ
республика жоғарғы кеңес президиумы жарлықтарын бірауыздан колдады.
Кеңестердің сессиялары белгіленген мерзімдердің бұзылуымен жүргізілді
сұрақтарды талқылау формальды сипатта жүргізілді, депутаттардың ескер-
тулері назарсыз қалып жатты. Сессияларда барлық талқыланған сұрақтар
алдын ала сәйкес деңгейлі партиялық комитеттермен келісіліп отырды
Осының барлыгы республиканың қоғамдық-саяси дамуына кері әсерін тигізіп, ауыр салдарға айналды.
Соғыстан кейіңгі кезеңде жекелеген жағымды өзгерістер де орын алды. Олардың біріне 1946 жылдың маусымында КСРО Ғылым академиясының Қазақстандағы филиалы базасында ҚазКСР Ғылым академиясының негізі қалануы жатады. Ұлттық Ғылым академиясының құрылуы Қазақстандағы ғылымның өз дамуында жаңа сапалы деңгейге көтерілгендігін, республикада көптеген ғалым кадрлардың өскендігін, ғылыми мекемелердің нығайып, кеңейе түскендігін куәландырды.
Ғылым академиясының түңғыш президенті болып Қазақстандағы
көрнекті ғалым, ғылымды талантты үйымдастырушы тұлға - Қаныш
Имантайұлы Сәтбаев сайланды. ҚазКСР Ғылым академиясы жүйесінде 1950 жылдың аяғына қарай 50 ғылыми-зерттеу мекеме, соның ішінде 19 институт, 13 сектор, 2 музей, обсерватория, 3 ботаникалық бақ пен 8 ғылыми база қамтылды. ҚазКСР ҒА-да 500 аспирант оқыды.
ҚазКСР ҒА-ның Өскемендегі (1947 ж.), Гурьев пен Қарағандыдағы
(1949 ж.) бірқатар ғылыми секциялар республиканың жекелеген аймақтары-
ның өндіріс күштерін кешенді зерттеуді жеделдетті. 1948-1949 жылда-
ры ҚазКСР ҒА-ның ғылыми мекемелері халық шаруашылығына ендіру
үшін 900-ден аса ұсыныстар мен зерттеулер жіберді.
40-50 жылдар аралығында Өскеменде 2 ғылыми-зерттеу институты құ-
рылды: Алтай тау-металлургиялық (АТМҒЗИ) және Бүкілодақтық түрлі-
түсті металдар институты (БТМИҒЗИ). Олардың зерттеу диапазондары аса
кең болды: геология, металлургия, тау ісінен химия, энергетика, құрылыс
материалдарын жэне балқытудың түрлі әдістері мен рудаларды әсерлі және
кешенді колдану экономикасын зерттеу.
1953 жылы наурыздың бас кезінде Сталин қайтыс болғаннан кейін көктем – жаз айларында КСРО-ның жоғарғы партиялық мемлекеттік басшылығында орын алған билік үшін жанталасқан күрес елдің болашақта даму бағытын айқындаумен тығыз байланысты болды. Мамыр айынан бастап социалистік қоғамдағы қайшылықтар, жеке түлға мен халықтың тарихтағы рөлі, Сталиннің жеке басына табыну мәселелері төңірегінде алғашқы пікірлер айтыла бастады. Қоғамды қайта құрудың қажеттілігін саяси биліктің барлық мүшелері түсінді, бірақ та қажетті кайта қүрудың басымдылықтары мен мазмұнын әркім өзінше бағалады. Қайта қүрудың сипаты жөнінде: 1. КСРО Ішкі істер министрі Л.П. Берия мен Министрлер кеңесінің төрағасы Г.Л. Маленковтің социалистік заңдылықты қалпына келтіру үшін күресті өрістету; 2. КОКП ОК-ның хатшысы Н.С. Хрущевтің реформаторлық; 3. КСРО Сыртқы істер министрі В.М. Молотов, министрлер кеңесі төрағасының орынбасары Л.М. Каганович жэне КСРО Жоғарғы кеңесі президиуымының төрағасы К.Е. Ворошиловтың аса қажетті жағдайда кейбір бастамаларды қолдау жөніндегі бағыты айқындалды.
1956 жылы ақпан айында өткен КОКП-ның XX съезі Сталиннің жеке
басына табынушылықты айыптады. Сталин туралы мәселені съездің алдына
академик П.Н. Поспеловтің басқаруымен қүрылған арнайы комиссия дайын-
даган болатын. Комиссия Сталиннің мемлекетті басқарудағы көптеген өрес-
кел қателігін ашады. Комиссия есебінде: «1935-1940 жылдары біздің елі-
мізде кеңес азаматтарын жаппай түтқындау жылдары болды. Осы жылдары
антикеңестік қызметі үшін 1 млн 920 мың 635 адам тұтқындалып, оның
688 мың 503-і атылды», - деп көрсетілді.
Тарихта «жылымық» деп аталып жүрген 1954-1964 жылдары басшылықтың біршама үжымдық принциптері енгізіліп, кеңестік тоталитарлық басқару жүйесі босаңси бастады. Бос сөзділікпен, қағазбастылықпен күрес жүргізіп, ұлт мәселесіндегі орын алған
бұрмалаушылықтар түзетіле бастады. Қоғамдағы кеңес және қоғамдық
ұйымдардың рөлі біршама өсті. Мыңдаған кінәсіз сотталған адамдар
лагерлерден босатылып, партияның көрнекті қайраткерлері ақталды. Тұтқындағылардың ісін сол лагерлерде қарау үшін 90 арнайы комиссия құрылып, 1956-1957 жылдары жарты миллионная астам адам ақталды. Олардың қатарында С. Асфендияров, О. Жандосов, О. Исаев, Л.И. Мирзоян, С. Меңдешов, Н. Нұрмақов, М. Масанчи, А. Розыбакиев жэне т.б. партия, мемлекет қайраткерлері болды.
Сталиннің жеке басына табынушылығын айыптау жоне оның зардаптарын жою рухани мәдениет саласында халықтың әлеуметтік белсенділігін едәуір өсірді. С. Сейфулин, Б. Майлин, I. Жансүгіров жэне т.б. қазақ әдебиеті мен өнерінің қайраткерлерінің ақталуы ерекше қуанышпен қарсы алынды. Республикадағы шығармашылық жұмысқа М. Әуезов, Қ. Жұбанов,
Е. Бекмаханов, т.б. қайта оралды. Е. Бекмаханов 1955 ж. қыркүйекте Қазақ
мемлекетгік университетіне оқытушылық қызметке алынып, 1958-1966 жыл-
дары осы университеттің Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі
қызметін атқарды.
Тың және тыңайған жерлерді игерудің он жылының ішінде Қазақстан
Коммунистік партиясының ОК бірінші хатшысы алты рет өзгерді. 1954 ж. жергілікті партия мүшелерінің келісімінсіз Ж. Шаяхметов орнынан босатылып, оның орнына КСРО Мәдениет министрі К. Пономоренко, екінші хатшы болып Л.И. Брежнев сайланды. 1955-1957 жылдарының және тыңайған жерлерді игерудегі Хрущевтің пікірлесі Л.И. Брежнев Пономоренконың орнына көтерілді. Кейінгі басшылар: Н.И. Беляев (1957-1960), Д.А. Қонаев (1960-1962),И. Юсупов (1962-1964) болды. Бұл науқан барысында жоғарыдан тағайындалған бірінші хатшылардың Д.А. Қонаевтан басқалары қазақ тарихын, ұлттық табиғи ерекшеліктерін білмейтін. Сондықтан кадрлардың жоғарыдан тағайындау науқаны республикаға орны толмас рухани, экологиялық, демографиялық зардап алып келді.
Соғыстан кейінгі 4-інші бесжылдықтың нәтижесінде 50-жылдары Қазақстанның экономикалық күш-қуатының өсуі үшін алғышарттар жасалды, бұл жылдары халық шаруашылығының материалдық-техникалық базасын нығайту, шаруашылық айналымға жаңа қорларды тарту, өндірістің техникалық дәрежесін арттыру шаралары жүзеге асырылды. Бірақ та КСРО-да экономикалық саясат орталыққа тәуелді субъективтілік бағытында жүргізіліп, жеңіл жэне тамақ өнеркәсіп салаларына тежеу жасалып, оньщ есесіне шикізат жэне отын өндіретін салаларға басымдық беріп, оларға өнеркәсіп саласына жұмсалған қаржының шамамен оннан тоғыз бөлігі жұмсалды.
«Жылымық жылдары» Қазақстанның бүкілодақтық еңбек бөлінісіне қатысуының арта түсуіне байланысты қара жэне түсті металлургия мұнай
жэне газ, химия жэне мұнай химиясы шапшаң дамыды, титан, магний,
глинозем, шойын, кокс, синтетикалы каучук, көтеру крандарын, электрод-
вигательдерін, темір-бетон жабдықтарын, цемент, асбест, кірпіш жэне
басқаларын өндіретін бірсыпыра жаңа өнеркэсіп салалары пайда болды.
|
Достарыңызбен бөлісу: |
