1. 1966-1970 ж. Республика ауыл шаруашылығын дамытуға бөлінді а)5,5 млрд. сом б) 5,0 млрд. сом
с) 6,5 млрд. сом
д) 4,5 млрд. сом
2. 8-ші бесжылдықта ауыл шаруашылық өнімі а) 44 % өсті
б) 54 % өсті с) 64 % өсті
д) 74 % өсті
3. Одақтағы ауыл шаруашылығы өнімінің Қазақстандық үлесі а) 41%құрады
б) 21%құрады
с) 11 % құрады д) 51%құрады
4. 60-шы жылдардың өзінде іске қосылды а) 400-дейкәсіпорын
б) 500-дей кәсіпорын
с) 600-дей кәсіпорын
д) 700-дейкәсіпорын 5. Мойынты - Шу темір жол торабы пайдалануға берілді а) 1951 жылы
б) 1953 жылы с) 1955 жылы
д) 1958 жылы
Сұрақтар: (5 сұрақтан кем емес)
Мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын қалыптастыру.
Қоғамның конституциялық құрылыс негізін жасау.
ҚР рәміздері – туды, елтаңбаны, әнұранды бекіту.
Бүкілхалықтық референдум, қазіргі қолданыстағы ҚР Конституциясын қабылдау.
Атқарушы биліктің ішіндегі мемлекеттікбасқару жүйесін жаңарту.
2
№ 8 дәріс
Экономикалық дамудың қазақстандық үлгісі
1.Жоспарлы экономика дағдарысы және экономикалықреформалардың басталуы.
2.Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру. Қазакстандағы жекешелендірудің негізгі кезеңдері.
3.Аграрлық секторды реформалау.
Дәрістің қысқаша мазмұны:
1.Жоспарлы экономика дағдарысы және экономикалық реформалардың басталуы Кеңес Одағы заманынан кейінгі республикалардың көпшілігі сияқты, Қазақстан да тәуелсіздік алғаннан кейін кеңестік жоспарлы экономиканың қойнауында пісіп-жетілген аса қатал жүйелі дагдарыстың тұңғиығына батты. Орасан үлкен мемлекеттің күйреуімен бірге, қоғамның қалыпты байланыстары, өмір сүру салты және негізгі құндылықтары ыдырады.
Білетініміздей, КСРО тарағанга дейін бізде экономиканы басқару жүйесінің үш: одақтық, одақтық-республикалық және республикалық деңгейі болганды. Оның үстіне, бірінші және екінші деңгейлердің үлесіне - тиісінше 43,3 жэне 48,3 процент, ал республикалық деңгейге небары 8,4 процент бұйырған.
Халық тұтынатын тауарлармен қамтамасыз етудің 40 проценттен астамы, оның ішінде жеңіл автомобиль, мотоцикл, мотороллер, теледидар, фотоаппарат, тоңазытқыш секілді тауарларға және басқа да күрделі бұйымдарға сұраныс 100% басқа республикалардың есебінен қанағаттандырылғанмен, бірақ олардың багалары 250 есе, тіпті одан да көп көтерілді.
Энергия көздері мен электр энергиясының бағасы, теміржол, автомобиль жэне эуе көлігімен тасымалдау багалары жүздеген есе өсті. Бұл де түпкілікті өнім бағаларына әсер етті.
Бағалар өсуінің екінші себебі кәсіпорындар мен ұйымдарда өндіру жэне қызметтер көрсету көлемдерінің күрт құлдырауы жэне соған байланысты жүмыс бірліктері мен өнім шығасыларында үстеме шығындар үлесінің артуы болды.
Кәсіпорындарға бағалады дербес белгілеу қүқының берілуі оларға осының есебінен өндіру көлемдерін азайта отырып, қосымша пайда алуға мүмкіндік туғызды. Жағдай өндіру мен бөлу үдерісінде мемлекеттің үстемдігі жүріп түрғанда, нарықтық қүрылымдардың болмауы себепті де ушыға түсті.
Ел экономикасындағы дағдарыстық жағдай, жалпы, оның көлік инфрақүрылымының, оның ішінде теміржол көлігінің де жай-күйіне теріс әсерін тигізді. Республика үкіметі өндірістің жалпы құлдырауы жағдайында теміржолдарды өткір экономикалық мэселелерді шешу қүралы ретінде пайдаланды. Мысалы, оларға Ресей түтынушыларына басқа мемлекеттік кәсіпорындар үшін көмірді электр энергиясына, газ бен мүнайға айырбастап тасымалдауды, ал Өзбекстаннан көлік жүктері мен жолаушыларды Қазақстан аумағы бойынша берген табиғи газдарының қарыздарын өтеу есебінен тасымалдауды міндеттеді.
Көлік қызметтерін түтынушылардың төлеу мүмкіндіктері жоқ жағдайда, теміржолдардың өздеріне керекті көптеген материалдар мен қосалқы бөлшектерді айырбас түрінде сатып алуына тура келді. 1996 жылы айырбас теміржолдар кірістерінің 65 процентін қүраған. Айырбас әрекеттерін жүзеге асыру ісінде бақылаудың болмауы теміржол қоймаларында тауар-материалдық игіліктердің орасан мол қалдықтарының нормадан артық қорланып жиналуына келтірді. 1996 жылғы қазанның 1-іне қарай тауар-материалдық игіліктердің қорлары 12,7 млрд. теңге қүрап, олардың жылдық кірісінен екі есе асып кеткен.
КСРО-дан мұра болып қалған «ауруларға» ортақ идеологиямен, экономикамен, инфрақүрылыммен беки түскен түтас «ағзаның» бүзылуына байланысты жаңалары қосылды. Сөйтіп, Қазақстан басқа республикаларға қарағанда қиындау жағдайға тап болды. Ол орталықтандырылған экономиканың қалдықтарын, ескірген инфрақүрылымды, кәсіпорындарды жэне әлемдік стандарттарға сай келмейтін қүрал-жабдықтармен қатар, сапа емес, сан қуған ауыл шаруашылығын мүраға алды. 1980-1990 жылдар шептерінде экономика көлемі 55% төмендеп кетті.
1990 жылдың алғашқы айларынан-ақ Қазақстан басшылығы республиканың дағдарыстан дербес шығуына тура келетіні жайында шындап ойлана бастады. Ол уақытқа қарай іс жүзінде біртүтас халықшаруашылығы кешені тарап, Қазақстан үшін оның салдары ауыр соққы болды. Оның себебі мынада: қазақстандық кәсіпорындардың 95%-і орталықтан басқарылатын, ал басқару мен қаржылық жэне әкімшілік байланыстардың үзілуі республика экономикасына өте теріс әсерін тигізді. Н.Ә.Назарбаев істің осындай бетбұрысын түсінді, Қазақстан үшін «өз бетінше жүзуге» тура келетін кез туатынын жоққа шығармады.
1990 жылы республиканың Жоғары Экономикалық кеңесі қүрылып, оны басқару Дәулет Сембаевқа жүктелді. Заңгерлік, экономика саласында жас, белсенді мамандарға есеп жасай отырып, ел басшылығы оларды нарықтық стратегия эзірлеп, жасайтын жаңа органға енгізді.
1990- 1994 жылдарда Қазақстанда өнеркәсіп өнімі екі есе азайды, ааграрлық секторда қүлдырау үштен бір дәреже көрсетті. Мемлекет өзінің кәсіпорындарын басқара алмайтын жағдайға жетті. Қазақстанның құрал-жабдықтары да, тауар өткізетін нарығы да болмады, сондықтан кәсіпорындардың көпшілігі жұмысын тоқтатты.
Тәуелсіз дамудың алғашқы жылдарында қазақстандық кәсіпорындар өніміне сұраныстың күрт қысқаруы экономиканың қатты қүлдырауын (12,6%) туғызып, ол 1995 жылға дейін жалғасты. 1992-1993 жылдары Қазақстанда инфляция 2000-3000%-ке жетті. Осының барлығы аса күрделі өтпелі кезең жағдайында, барлық бағыттар бойынша жеделдете жүйелі экономикалық, нарықтық реформалар өткізудің қажет екенін түсінуге келтірді.
Сөйтіп, Қазақстанда нарықтық экономика негіздерін қалыптастыру төтенше күрделі экономикалық жағдайларда басталды. Экономикада оң өзгерістерді жүзеге асыру үшін түбегейлі қадамдар жасап, тиянақты шешімдер қабылдау қажет болды. 1990 жылдар басындағы өмір шындығының өзі мемлекет алдына жаңа экономикалық стратегия әзірлеп, оны жігерлі іске асыру үшін жағдай тугызу міндетін қойды. Экономикалық қатынастар негіздерінің өздерін түбегейлі өзгерту қажет болды, өйткені 1990 жылдардың басында, Н.Ә.Назарбаевтың айтуынша, қазақстандықтар түңгиыққа қүлаудың аз-ақ алдында түрған.
Дамыған нарықтық қатынастарда басты рөл меншік қатынастарына жатады. Бірақ, экономикада орын алғандай, мемлекеттік меншіктің кеңес заманынан қалған үстемдігі жағдайында, нарықтық қатынастар туралы сөз қозғаудың өзі мүмкін емес еді. Сондықтан Қазақстан экономикасын жаңғырту және нарықтық қатынастарды дамыту ісінде жекешелендіру үдерісі, яғни мемлекеттік меншікті жеке меншікке айналдыру үдерісі маңызды мағынаға ие болды.
Мемлекет иелігінен алып, жекешелендірудің қүқықтық негізі Қазақстан Республикасының 1991 жылғы маусымның 22-сіндегі «Мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру туралы», 1995жылғы желтоқсанның 23-індегі «Жекешелендіру туралы» Заңдары болды. «Мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру туралы» Заң жекешелендіруді мемлекет мүлкінің жеке, мемлекеттік емес заңды және шетелдік заңды тұлғалардың жеке меншігіне мемлекеттің меншік иесі еркімен, арнаулы іс-шаралар аясында сатылуы деп айқындады.
«Мемлекет меншігінен алу жэне жекешелендіру туралы» Заң мемлекеттік меншік нысандарын өзгертудің келесідей: мүлікті жалга беру; жалга берілген мүлікті сатып алу; мүлікті еңбек үжымы мүшелерінің сатып алуы; мүлікті конкурс бойынша немесе аукционда сату; мемлекеттік кэсіпорынды акционерлік қогамга өзгерту іспетті түрлерін қарастырды. Орта және ірі мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру кезінде акционерлік қогамдар (АҚ) қүру басым болса, ал ұсақ және орта кәсіпорындарды, сауда-саттық, қоғамдық тамақтандыру жэне түрмыстық қызмет көрсету нысандарын жекешелендіру, негізінен, тікелей сату арқылы жүзеге асырылды.
Қазақстанда жекешелендіру төрт кезеңнен өтті. Бірінші кезеңде, 1991-1992 жылдарда, жекешелендірудің бастама сипаты болды: кәсіпорын үжымынан тиісті өтінім алган соң, мемлекеттік органдар шешім қабылдады. Сонда гана аукциондар, конкурстар өткізілді немесе еңбек ұжымына өндірістік жэне элеуметтік инфрақүрылым ақысыз, ягни тегін берілді. Алғашқы жасалган «Қазақ КСР-інде мемлекеттік меншікті мемлекет меншігінен алудың және жекешелендірудің 1991-1992 жылдарға арналған бағдарламасы» ел азаматтарын өздерінің ұжымдары арқылы меншік түрін өзгерту үдерістеріне мейлінше көп тарту идеясына негізделгенді. Жалғасып жатқан инфляция жағдайында халыққа төлем қаражаты ретінде түрғын үйді жекешелендіру купондары тегін берілді.
Жекешелендірудің осы кезеңінде түрғын үй нарығын қалыптастыру, нарықтық қатынастарды дамыту үшін қажетті жагдайлар туғызу орын алды. Жалға беретін жэне үжымдық кәсіпорындар қүрылып, коммуналдық нысандар аукциондарда сатылды, бірте-бірте қызметтер көрсету нарыгы қалыптаса бастады. Орын алған өзгерістер меншік иелері қатарын тугызған кәсіпкерліктің дамуына түрткі болды. Бірінші кезең қорытындылары бойынша мемлекет мүлкінің 4,7 мың нысаны жекешелендірілді. Жекешелендірілген кэсіпорындардың жалпы санынан бөлшек сауда, қогамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет көрсету, коммуналдық шаруашылық нысандары жэне басқалары 60 процент құраған Қазақстанда жекешелендірудің бірінші кезеңінің тәжірибесі енді бастама жекешелендіруден бірыңғай сценарий, яғни алдын ала жоспарлап жекешелендіруге көшу қажеттігін көрсетті.
Қазақстандағы жекешелендірудің екінші кезеңі (1993-1995 жж.) «Қазақстан Республикасында мемлекет меншігінен алудың және жекешелендірудің мемлекеттік бағдарламасын» қабылдаудан басталды. Бұл жекешелендіру тарихындағы ең бір жаппай сипат алған және күрделі кезең болды. Ол негізгі төрт: шагын жекешелендіру (сауда, тұрмыстық қызмет көрсету нысандарын жэне жұмыс істейтіндер саны 200 адамға дейін жететін өндірістік кәсіпорындарды аукциондарда және конкурстық негізде сату); жаппай жекешелендіру (жұмыскерлерінің саны 200-ден 500 адамға дейін жететін кәсі- порындарды сату), жеке жобалар бойынша жекешелендіру (жұмыс істейтіндердің саны 500 адамнан артық кәсіпорындарды сату), агроөнеркәсіп кешендерін жекешелендіру бағытында жүзеге асырылды.
Жекешелендіру нысандарын қамтудың ауқымды көлемі бар болып тұрғанда, шағын жекешелендіру маңызды мағынаға ие болды. Республикада алты мыңнан астам нысан сатылып, шағын және орта бизнеске жататын мыңдаған жеке кәсіпорындар өнімді жұмыс істей бастады.
1980 жылдардың соңы - 1990 жылдардың басындагы экономикалық дагдарыс ауыл шаруашылығы саласында, ауыл жұртшылыгы үшін де аса ауыр салдарларға келтірді. Өте ауыр жағдай 1994-1996 жылдары орын алды: энергия көздеріне босатылган багалар мен ауыл шаруашылығы өнімдеріне бағалар арасында теңсіздік орнады. Бірақ бұл жерде де экономика жагынан тиімді нарықтық кәсіпорындар құрудан басқа жол қалмады. Тәуелсіздік жылдары ішінде Қазақстанның ауыл шаруашылыгында елеулі өзгерістер аз болған жоқ, мемлекеттік емес агрокәсіпорындар үлесі артты. Егер 1991 жылы олардың үлесі 40% болса, 2003 жылы енді 99,9%-ке жетті.
Аграрлық секторды реформалау ісінде мемлекеттің түбегейлі маңызды қадамы жер қатынастарын реттеп, жерге жеке меншік құқын енгізгені болды. Бір адамның бір мезгілде меншік иесіне және тауар өндірушіге айналуының өзі ауыл шаруашылығының көтерілуіне мүмкіндік берді. Кеңес заманының жоспарлы экономикасының мұра етіп қалдырған ауыртпалықтарының бірі жерде жұмыс істейтінадамның өзін қожайын деп сезіне алмауы, оның өз еңбегінің нэтижелерінен шеттетілуі болды.
ҚР Президентінің «Жер қатынастарын реттеудің кейбір мәселелері туралы», «Жер қатынастарын одан ары жетілдіру туралы», «Жер туралы», «Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы», «Жылжымайтын мүлікке қүқықтарды және олармен жасалатын мәмілелерді тіркеу туралы» Жарлықтарында экономиканың аграрлық секторында нарықтық қатынастарды дамыту негіздері салынған. Сатып алу-сату, жер пайдалану қүқын кепілге жэне жалга беру басынан-ақ нақ осы нарықтық қатынастарды құру тетігі ретінде қаралған.
Аграрлық секторда нарықтық қатынастардың ары қарай дамуының маңызды оқиғасы 2003 жылы маусымның 20-сында Қазақстан Республикасының Жер кодексінің қабылдануы болды, ал оған 2015 жылы бірқатар түзетулер енгізілді. Алайда бұл түзетулердің іс жүзінде қолданылуына мемлекет басшысының 2016 жылғы мамырдың 6-сындағы Жарлығымен қоғамдық толқу туғызуы себепті мораторий енгізілді, ал сол жылғы маусымның 23-інде жоғарыдағыдай атаумен заң қабылданды. Жер реформасы бойынша қүрылған комиссия Үкіметке бірқатар ұсыныстар жолдады. Астанада 2016 жылы тамыздың 18-інде елдің элеуметтік-экономикалық дамуы жэне Жер реформасы жөніндегі комиссия жұмысының қорытындылары бойынша мемлекет басшысының басқаруымен мәжіліс өтті.
Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары және сұрақтар
