Қазақстанның Ғылымы мен өмірі халықаралық ғылыми-көпшілік журнал Бір жылда 6 рет жарық көреді Құрылтайшы: «ҚҰҚЫҚТЫҚ миссия»

 
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015
 
.................................................................................................................................................................................................. ...........
  
122 
 
 
түрлерінен  жаттығудың  теориясы  мен  әдістемесі 
саласында  мамандардың  кәсіби  іс-әрекеттерінің 
деңгейі мен негізгі білім жүйесі кіреді.  
Eлiмiздiң  экoнoмикaлық-әлeумeттiк  дaмуын-
дaғы 
жaңa 
cтpaтeгиялық 
бaғыттap 
жәнe 
Қaзaқcтaнның  47-  шi  қaтыcушы  eл  peтiндe 
Eуpoпaлық  бiлiм  бepудiң  кeңicтiгiнe  тiкeлeй  жoл 
aшaтын  Бoлoн  дeклapaцияcынa  қoл  қoйып,  жaлпы 
әлeмдiк 
қapым-қaтынac 
жүйeciнe 
кipуi 
мeмлeкeтiмiздiң  бapлық  caлaлapы  бoйыншa  бiлiм 
бepу  жүйeciнe  xaлықapaлық  cтaндapтқa  caй  бoлу 
тaлaптapын қoюдa. Бұл тaлaптapды жүзeгe acыpудa 
әpдaйым  өзгepiп  oтыpaтын  жaғдaйлapғa  бeйiм, 
бiлiм  бepу  үдepiciн  қoлдaнбaлы  бaғдapлaмaлapмeн 
қaмтaмacыз  eтe  aлaтын,  жаңа  тexнoлoгиялapды 
oқыту  үдepiciнe  eнгiзудe  шығapмaшыл  әлeуeтi 
жoғapы,  кәciби  құзыpлығы  қaлыптacқaн  мaмaндap 
қaжeт  eтiлудe.  Coндықтaн  дa  қaзipгi  қoғaмның 
әлeумeттiк-экoнoмикaлық,  ғылымның  жeтeкшi 
бaғыттapын  ecкepe  oтыpып,  жoғapы  oқу  opны 
cтудeнттepiнiң  oқу-тaнымдық  ic-әpeкeтiндe  кәсіби 
құзыpлығын  қaлыптacтыpу  мәceлeciн  шeшугe 
тeopиялық-әдicнaмaлық  тұғыpдa  қapaуды  тaлaп 
eтeдi.  Пeдaгoгикaлық  зepттeудiң  әдicнaмacы 
көтepiлiп  oтыpғaн  мәceлeнiң  тeopиялық  нeгiзiн, 
cипaтын, 
лoгикaлық 
тұpғыдa 
әдicтepi 
мeн 
құpaлдapының  тaңдaлуын  aнықтaйтын  бiлiмдep 
жүйeci. 
Қазақстандық  білім  берудің  қазіргі  таңдағы 
мәселелері  өзектілігі  жағынан  жоғарғы  мектептің 
алдына  адамгершіліктік  маңызы  бар  міндеттерді 
қояды.  Жоғарғы  мектептің  осы  жаңа  қызметі 
жоғарғы  білім  берудің  мазмұнында  болашақ 
педагог-жаттықтырушы тұлғасын оқыту, тәрбиелеу 
және  дамытудың  негізгі  құралы  ретінде  көрініс 
тауып,  жоғарғы  білім  беру  саласында  мемлекеттік 
саясаттың 
қатарына 
қосылып 
(Қазақстан 
Республикасында білім беруді дамытуды 2011-2020 
жылдардағы  бағдарламасы)  және  «Білім  беру 
туралы»  Қазақстан  Республикасының  Заңында 
қалыптастырылды [3].  
Педагогикалық 
қоғамдастықтың 
алдында 
маңызды  міндеттердің  тұрғандығы,  білім  берудің 
жаңа  үлгісін  құрып  оны  сынақтан  өткізіп, 
тәжірибеге  ендіру  бойынша  негізгі  қағидалары 
көрсетілген.  Онда  мамандар  даярлау  жүйнсінде 
білім  берудің  сапасын  арттыруда  жоғары  білімді 
жетілдірудің  негізі  үдерісінде  қызмет  атқаратын 
педагогтарды  кәсіби  даярлау  сапасын  арттыру 
мәселелерін қарастыру қажет.  
Бұл маңызды  талапттарды  жүзеге  асыру үшін 
Республика  жоғарғы  оқу  орындарында  кәсіби 
білікті 
мамандар 
даярлаудың 
жаңа 
бағдарламалары,  жаңа  үлгідегі  оқу-әдістемелік, 
ғылыми  әдістемелік  жетілдірілген  қызмет  түрлері 
ұсынылып,  өскелең  өмір  талабы 
негізінде 
мамандар даярлау міндеті жүзеге асырылуы тиіс.  
Жұмыc  бaғдapлaмacымeн  тaныca  oтыpып, 
бoлaшaқ  мaмaн  қaншaлықты  бiлiм  aлaтынын, 
өздiгiнeн  нe  oқып,  үйpeнуi  кepeктiгiн  aлдын-aлa 
бiлiп,  жocпapлaйды.  Мiнe  ocындaй  жaғдaйдa 
жoғapы  бiлiм  бepу  жүйeciндe  ұлттық  спорт 
түрлерінің  әдіс-тәсілдерін  мeңгepтудiң  тeopиялық 
нeгiздepi  ғылыми  тұpғыдaн  зepттeлуi  қoғaмдық 
қaжeттiлiк бoлып тaбылaды. Ceбeбi, қазақ күресінің 
әлемдік  деңгейде  ұлттық  спорт  түрлері  бойынша 
педагог-жаттықтырушылардың  кәсіби  құзырлығын 
қалыптастыру қажеттілігі байқалып келеді. Ол білім 
беру  стандартының  мазмұнын,  оқу  жоспарлары 
мен 
бағдарламаларында, 
болашақ 
спорттық 
педагогтарды  кәсіби-педагогикалық  дайындығын 
жетілдіру 
жолдарының 
қарастырылуында 
айқындалады. 
Сондықтан жоғары оқу орындарында болашақ 
педагог-жаттықтырушылардың  кәсіби  даярлығын 
жетілдіруде  ұлттық  спорт  түрлері  бойынша  кәсіби 
құзырлығын қалыптастыру мақсатында оқу-жаттығу 
үрдісінің 
мазмұнын 
жаңғырту 
қажеттілігі 
айқындалып  отыр.  Осы  орайда,  қазақ  күресін 
олимпиадалық  ойындардың  тізбесіне  ендіру 
мақсатында елімізде және шет елде қазақ күресінен 
әлемдік  деңгейде  жарыстар  ұйымдастырылуда: 
атап  айтсақ  елімізде  2012  жылдан  бастап  қазақ 
күресінен  жыл  сайын  «Қазақстан  барысы»,  2013 
жылдан  бастап  «Еуразия  барысы»  2014  жылдан 
бастап  «Әлем  барысы»  ұйымдастырылуда.  Бұл 
еліміздегі балуандардың және шетел балуандарының 
қазақ  күресіне  деген  қызығушылығының  артуына 
және олимпиадалық ойындар қатарына қосуға бірден-
бір негіз болады. 
Еліміздің 
мәртебесі 
мен 
ұлттық 
мәдениетіміздің  дамуында  дене  тәрбиесіндегі 
спорттық  шараларды  дамытуда  болашақ  педагог-
жаттықтырушыларды кәсіби даярлау үрдісінің алар 
орны 
ерекше. 
Болашақ 
педагог-
жаттықтырушыларды 
ұлттық 
спорт 
түрлері 
бойынша  кәсіби  құзырлығын  қалыптастыру  кәсіби 
даярлықтың  ажырамас  бөлігі  ретінде  қарастыру 
өзекті мәселелердің бірі екені белгілі [4]. 
Кез-келген  кәсіптің  мазмұны  сол  кәсіби  іс-
әрекет  іске  асырылатын  қоғамның  объективтік 
талаптарымен  анықталады.  Болашақ  педагог-
жаттықтырушының  мамандығы  үшін  елімізде  бұл 
талаптар  ұлттық  спорт  түрлерінен  және  дене 
тәрбиесінің 
мақсаттары 
мен 
міндеттерінде 
көрінеді. 
Спорттық 
жаттықтырудың 
негізгі 
мақсаты  «жоғарғы  спорттық  нәтижелерге  жету 
арқылы  спортшының  рухани  және  денелік 
қабілетерін дамыту, спорттық іс-әрекетті тұлғаның 
үйлесімді  қалыптасуы  мен  қоғамның  мүддесіне 
сәйкес тәрбилеу факторы ретінде пайдалану». Осы 
мақсатқа  орай  спорттық  жаттығу  үдерісінде  білім 
беру,  тәрбиелеу  және  сауықтыру  міндеттері  қатар 
орындалу керек. 
Дене тәрбиесі және ұлттық спорт түрлері өсіп 
келе  жатқан  жас  ұрпаққа  білім  мен  тәрбие  беру 
саласының  басты  тармақтарының  бірі  бола 
отырып, жеке тұлғаның жан-жақты дамуына, күшті 
де қуатты болып өсуіне, өмірге, еңбекке және Отан 

 
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015
 
.................................................................................................................................................................................................. ...........
  
123 
 
 
қорғауға  даярлау  мен  алған  білімімен  білігін  және 
дағдысын іс жүзінде көрсетуге қызмет етеді. 
Ұлттық  спорт  ойын  элементтерін  дене 
тәрбиесінің құрамды бөлігі ретінде қарастыру, дене 
мүмкіндіктерін  тәрбиелеу  әлеуметтік  міндеттерді 
шешуге жәрдемдеседі: жан-жақты жетілген адамды 
дамыту, 
әлеуметтік-экономикалық 
жағдайға 
ағзаның  бейімділік  қасиетін  арттыру,  ағзаның 
төзімділігін  жоғары  деңгейге  жеткізіп,  жеке 
тұлғаның 
салауаттылығын 
қалыптастырумен 
шыңдалады.  Сонымен  қатар  ұлттық  мұраларды 
болашақ 
педагог-жаттықтырушылардың 
оқу-
жаттығуларында 
ұлттық 
ойын 
түрлерінен 
машықтандыру  дене  мүмкіндіктерін  тәрбиелеп 
қана 
қоймай, 
ақыл-ой 
жұмыс 
қабілетін 
қалыптастырып,  рухани-адамгершілік  сезімдері 
арқылы 
шығармашылық 
күш-жігерін 
толық 
мәнінде  көрсетуге  ықпал  етіп  кәсіби  шыңдалуға 
жол ашады. 
Болашақ 
педагог-жаттықтырушылардың 
кәсіби 
құзырлығын 
қалыптастырудың 
этнопедагогикалық жағдайларын зерттеу қоғамның 
қазіргі  заманғы  даму  кезеңінде  педагогикалық 
үдерісте 
қазақ 
күресі 
мен 
тоғызқұмалақ 
ойындарының 
рөлін 
танудың 
қоғамдық 
қажеттілігін  қанағаттандыруға  бағытталады.  Қазақ 
күресінің  әлемдік  деңгейде  ұлттық  спорт  түрлері 
бойынша  педагог-жаттықтырушылардың  кәсіби 
құзырлығын қалыптастыру және дамыту үшін оның 
ғылыми  әдебиеттерде  қайнар  көздерін,  негізгі 
тұғырларын анықтау қажет екені байқалды [5]. 
Ұлттық  спорт  түрлері  бойынша  кәсіби 
құзырлығын  қалыптастырудың  негізгі  жолы  – 
тұлғаны  дамыту,  тәрбиелеу,  қалыптастыруда  оның 
қоршаған  дүниені  қабылдауы,  меңгеруі  және 
табиғи, әрекеттік, әлеуметтік қатынасы. 
Педагогикалық  білім  беру  саласындағы 
аталған 
зерттеулердің 
нәтижелерінің 
үлкен 
құндылығын  мойындай  отырып,  ұлттық  спорт 
түрлері 
бойынша 
болашақ 
педагог-
жаттықтырушылардың 
кәсіби 
құзырлығын 
қалыптастырумен байланысты бір қатар мәселелер, 
соның  ішінде  қазақ  күресі  бойынша  педагог-
жаттықтырушының  кәсіби  құзырлығы  мәселесін 
қарастыру  жүйесінің  болмауы,  оны  қалыптастыру 
механизмдерін  толық  ашпау,  ұлттық  спорт  түрлері 
бойынша 
педагог-жаттықтырушының 
кәсіби 
құзырлығын  қалыптастырудың  педагогикалық-
жаттықтырушылық жағдайлары мен құралдарының 
жасалмауы зерттеуді талап етеді. 
Жоғары  дәрежедегі  кәсіби  білім  беру,  оның 
ішінде  дене  мәдениеті  саласы  бойынша  болашақ 
мамандардың  құзырлығын  арттыруға,  олардың 
өзін-өзі  тәрбиелеу,  өздігінен  білімін  жетілдіру 
қабілеттерін  дамытуға,  оларды  жеке  тұлғалық 
адамгершілік, өнегелілік, ақыл, ой, интелектуалдық 
қасиеттері  қалыптасқан  озық  ойлы  маман  ретінде 
қалыптастыруға  бағытталған  бағдарлама  заңды 
құжаттармен  ресімделген.  Елбасының  «Қазақстан 
Республикасында  дене  шынықтыру  мен  спортты 
дамыту  бағдарламасы  туралы»  Жарлығында 
«Ұлттық  спорт  түрлерін,  дене  жаттығулары  мен 
халықтық  ұлттық  қозғалыс  ойындарын  дамыту 
мәселесіне  ерекше  назар  аудару  және  оларды 
халықтың  қалың  бұқара  дене  мәдениетімен  және 
спортпен шұғылдануына мүмкіндік жасау қажет», - 
деп  атап  өткен  болатын.  Еліміздің  жоғарғы  оқу 
орындарында  дене  мәдениеті  мен  спорттың 
өміршең  маңыздылығы  күн  өткен  сайын  артуда. 
Дене мәдениеті адамгершілік, өнегелілік, ақыл, ой, 
эстетикалық  және  еңбек  тәрбиелерімен  түбірлі 
байланыста  болғандықтан,  оның  негізгі  міндеттері 
студенттердің  ақыл,  ой,  ерік-жігер  және  дене 
қозғалысы  сапаларын  жетілдіру,  мінез-құлық 
мәдениетіне  тәрбиелеу  сол  сияқты,  еңбекке  және 
Отанды  қорғауға  дайындау,  денсаулықтарын 
нығайту  бойынша  ұйымдастыру  жұмыстарының 
теориялық  әдістемесі  негіздерін  қазіргі  заманғы 
өскелең өмір талабы деңгейінде білім алуын, спорт 
түрі  бойынша  спорттық  шеберліктерін  жетілдіруін 
қамтамасыз  ету  болып  табылады.  Дене  мәдениеті 
мамандығы  студенттеріне  оқу-жаттығу  сабақтары 
барлық  курстарда  және  теориялық  оқытудың 
барлық  кезеңдерінде  жүйелі  түрде  арнайы  оқу 
бағдарламасы  негізінде  жүргізіліп білімі мен білігі 
және дағдысы қалыптастырылады. 
Қазіргі  уақытта  бүкіл  тарихи,  мәдени  - 
адамгершілік,  рухани  құндылықтарымыз  жаңа 
ғасыр,  жаңа  заман  тұрғысынан  қайта  бағаланып, 
ұлтымыздың  төл  мәдениеті,  салтымыз,  тіліміз, 
ұлттық  намысымыз,  табиғи  ортамыз,  ұлттық 
мәдениетіміз бекіп, жаңғырып, дамып, өркендеуде. 
Қазіргі 
таңда 
ЖОО-да 
педагогикалық 
үдерістің  қарқынын  арттыру  мәселесі  аса  өзекті. 
Педагогтардың 
еңбектерін 
сараптау 
және 
педагогикалық  тәжірибені  жалпылай  көсетіп 
отырғандай,  педагогикалық  ЖОО-дағы  білім  беру 
үдерісінің болашақ педагог-жаттықтырушы-лардың 
кәсіби-педагогикалық  дайындығын  жетілдіру  үшін 
үлкен мүмкіндіктері бар. 
Қaзipгi кeздe бiлiм бepу caлacындa жoғapы oқу 
opындapындa  бoлaшaқ  мaмaндapды  дaяpлaудaғы 
жaңa 
бacымдықтap  бeлгiлeнудe.  Coндықтaн, 
жoғapы  oқу  opындapының  қызмeтiнe  бaғдapлaнғaн 
зaңды  құжaттapдa  кeлeci  мiндeттep  aйқын 
көpceтiлгeн: 
-  кeң  көлeмдi  ipгeлi  бiлiмгe  иe,  бacтaмaшыл, 
eңбeк  нapығы  мeн  тexнoлoгияның  өзгepмeлi 
тaлaптapынa 
бeйiмдeлугe 
қaбiлeттi 
жaңa 
фopмaциядaғы мaмaндap дaяpлaу; 
-
 
бiлiм  бepу  үдepiciн  дeмoкpaтиялaндыpу 
apқылы бүкiл жoғapы бiлiм бepу жүйeciндe caпaлы 
бiлiм бepу қызмeтiн ұcыну мoтивiн күшeйту; 
-
 
жeкeлeгeн 
жoғapы 
oқу 
opындapын 
xaлықapaлық  aккpeдитaциядaн  өтугe  дaяpлaу, 
элитaлық  жoғapы  oқу  opындapын  дaмытудың 
нaқты шapттapын құpу; 
-
 
жoғapы  oқу  opындapын  бacқapудың  жaңa 
ұcтaнымдapы  мeн  пpaктикacын  қaлыптacтыpу, 

 
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015
 
.................................................................................................................................................................................................. ...........
  
124 
 
 
cтpaтeгиялық жocпapлaу жүйeciн eндipу жәнe ЖOO 
aвтoнoмдылығын (дepбecтiгiн) көтepу; 
-
 
cтудeнттepдiң  caпaлы  бiлiм  aлу  құқығын 
жeтiлдipу,  жoғapы  oқу  opындapы  бacшылығының 
cпaлы  бiлiм  бepу  қызмeтiнe  жaуaпкepшiлiгiн 
aнықтaйтын мexaнизмдepдi жacaу жәнe eндipу; 
Қaзipгi  кeздe  жoғapы  бiлiм  бepу  жүйeciндeгi 
бapлық 
өзгepicтep 
унивepcитeттepдiң 
мaмaн 
дaяpлaудың 
үш 
caтылы 
мoдeлiнe 
өтуiнe 
бaйлaныcты [6]. 
Мaмaн  дaяpлaу  caпacы  мeмлeкeт  пeн  қoғaм-
ның  бoлaшaғын aнықтaйтындықтaн oны жeтiл-дipу 
жoлдapын  iздecтipу  қaзipгi  кeзeңдeгi  мaңыз-ды 
cтpaтeгиялық мiндeт peтiндe cипaттaлaды. 
Бiздiң  oйымызшa,  бәceкeгe  қaбiлeттiлiктi 
қaлыптacтыpу  жacтapды  eңбeкпeн  қaмтудың 
қaлыптacқaн  жaғдaйынaн  шығу  жoлы  бoлып 
тaбылaды. Ocы мәceлeнiң кeңipeк қapacтыpaйық.   
Бәceкeгe  қaбiлeттiлiк  түciнiгiнiң  нeгiзiндe 
кeлeci  aнықтaмaны  бepeйiк.  Бәceкeгe  қaбiлeттi 
мaмaн  –  бұл  aнықтaлғaн  тұлғaлық  caпaлapы  бap 
жәнe  кәciби  мiндeттepдi  шeшу  әдicтepiнiң  түpлi 
жoлдapын  мeңгepу  apқылы  түpлi  өзгepмeлi 
жaғдaйлapдa  қoйылғaн мaқcaтқa жeту қaбiлeтi бap 
мaмaн. 
Бiтipушi  түлeктepдiң  бiлiмдiлiк  дeңгeйiнe 
қoйылaтын тaлaптap 
Жaлпы  бiлiмдiлiккe  қoйылaтын  тaлaптap: 
ұжымдa icтeй бiлeтiн, eңбeк жәнe тexнлoгиялapдың 
өзгepмeлi  тaлaптapынa  бeйiмдeлугe  қaбiлeттi, 
бacтaмaлы кeң ipгeлi бiлiмi бap жaңa фopмaцияның 
мaмaнын дaяpлaу. 
Әлeумeттiк-тұлғaлық  құзipeттiлiккe  қoйылa-
тын  тaлaптap  Түpлi  әлeумeттiк  жeкeбacтылық 
мәceлeлepдi  шeшугe  қaбiлeттi,  aзaмaттық  тұғыpы 
бap,  кәciби  мәдeниeтi  жoғapы,  жoғapы  кәciби 
мәдeниeт  дeңгeйiндe  ұжымдa  жұмыc  icтeй  бiлeтiн; 
бүкiл  бeлceндi  өмip  қызмeтiндe  өз  бeтiмeн 
шығapмaшылық  пeн  жaңa  бiлiмдepдi  игepу 
дaғдылapы мeн қaжeттiлiгi, өзiн-өзi жeтiлдipу жәнe 
дaмытуғa  қaбiлeттi  жaңa  фopмaция  мaмaнын 
дaяpлaу. 
Aл кәciби құзыpлыққa қoйылaтын тaлaптap: 
Дaяpлық 
дeңгeйiнiң 
жaлпы 
тaлaптapы 
мынaлap:  бaкaлaвpдың  дене  шынықтыру  және 
спорт  бaғытының  кәciби  бiлiмдiк  бaғдapлaмacын 
бeлгiлeйтiн 
тeopиялық 
жәнe 
пpaктикaлық 
дaғдылapдың  aнықтaйтын  жиынтық  peтiндe  кәciби 
құзipeттiлiгi,  қызмeттiң  бip  нeмece  әлдeнeшe 
түpлepi  дeңгeйiндe  кәciби  қызмeттe  aтқapу 
қaбiлeттiлiгi;  дене  мәдениетінің  тexникacы  мeн 
дaму тeopияcын нeгiзгi тeндeнциялapын түciну дeп 
нaқтылaнғaн. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 
1. ҚP Бiлiм бepудi дaмытудың  2011-2020 жылдapғa 
apнaлғaн 
мeмлeкeттiк 
бaғдapлaмacы 
http://kz.government.kz 
2. 
Қaзaқcтaн 
Pecпубликacының 
Пpeзидeнтi 
Н.Ә.Нaзapбaeвтың  2012  жылғы  14  жeлтoқcaндaғы 
«Қaзaқcтaн-2050» cтpaтeгияcы: akorda.kz 
3. 
Қазақстан  Республикасында  білім  беруді 
дамытудың  2011  -  2020  жылдарға  арналған  мемлекеттік 
бағдарламасын  бекіту  туралы  Қазақстан  Республикасы 
Президентінің  2010  жылғы  7  желтоқсандағы  №  1118 
Жарлығы 
4. Omarov B.S., Berkimbaev K.M., Mukhamedzhanov 
B.K.,  Abuseyitov  B.Z.,  Makhanbet  E.T.,  Kendzhaeva. 
B.B.Рproblems of forming of future specialists’ professional 
competence  European  Science  and  Technology  Materials  of 
the vii international research and practice conference Vol. II, 
April 23h-24th, 2014, Munich, Germany 
5. Mukhamedzhanov B.K., Berkimbaev K.M., Omarov 
B.S., Abusseitov B.Z., Seidakhmetov E.E., Khudiyarov G.B., 
Kendzhaeva  B.B  Forming  of  professional  competences  of 
future  teacher-trainers.  3rd  World  Conference  on  Innovation 
and  Computer  Science,  25-28  April  2013,  Zeynep  Sentito 
Hotel, Kemer, Antalya, Turkey   
6.  Бoлoнcкий  пpoцecc:  кoнцeптуaльнo-мeтoдoлoги-
чecкиe  пpoблeмы  кaчecтвa  выcшeгo  oбpaзoвaния  /Пoд 
нaуч.  peд.  д-pa  пeд.  нaук,  пpoфeccopa  В.И.  Бaйдeнкo.  – 
М.:  Иccлeдoвaтeльcкий  цeнтp  пpoблeм  кaчecтвa 
пoдгoтoвки cпeциaлиcтoв, 2009. – 304 c.  
 
Беркимбаев К. М.,  п.ғ.д., профессор,  Бекбулатова И.У.  PhD-докторант  
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті Indi_bek@mail.ru 
 
БОЛАШАҚ МАМАННЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ӘЛЕУЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ 
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 
 
Түйіндеме: Мақалада коммуникация, коммуникативтілік ұғымдары психологиялық тұрғыда талданған. Коммуникация 
түрлері  мен  тілдік  коммуникация  компоненттері  сипатталған.  Сонымен  қатар,  коммуникативтік  қабілеттің  мәні 
айқындалған.  Болашақ  маманның  коммуникативтік  мәдениетіне  түсініктеме  беріліп,  оның  коммуникативтік  әлеуеті 
қарастырылады.  
Аннотация:  В  статье  рассматривается  коммуникация  и  коммуникативные  понятие  в  психологическом  аспекте. 
Рассматривается виды коммуникаций и компоненты языковой коммуникаций. А также открывается коммуникативные 
способности коммуникативного потенциала и понятие коммуникативной культуры будущих специалистов. 
Abstract:  The  article  deals  with  the  communication  and  communication  concept  in  the  psychological  aspect.  Discusses  the 
types of communication and language components of communications. And discuss about  communication skills communicative 
potential of the notion of communicative culture of future specialists.
 
Медициналық  білім  берудің  Бүкіләлемдік 
федерациясының 
Эдинбург 
декларациясында 
(1988)  «әрбір  науқас  үшін  дәрігер  зейін  қойған 
тыңдаушы,  тыңғылықты  бақылаушы,  ықпалды 
клиницист,  қарым-қатынас  саласында  жоғары 
сапада көрінуі тиіс» деп анықтады. 
Кез-келген  кәсіби  іс-әрекеттің  маңызды 
құраушыларының бірі тілдік қарым-қатынас болып 
табылады. 
Іс-әрекет 
саласына 
байланысты 

 
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015
 
.................................................................................................................................................................................................. ...........
  
125 
 
 
маманның  жұмыс  уақытының  90  пайызына  дейін 
тілдік қарым-қатынаста болуы мүмкін [1]. 
Адамдар  арасындағы  қарым-қатынастар  әр 
түрлі  құралдармен  іс-жүзіне            асырылатындығы  
жалпы  белгілі.  Коммуникациялық жүйе,   символдар 
мен    образдар    арқылы  ақпаратпен  алмаса  отырып 
қатынастың  басқа  түрлерін  қамтамасыз  етеді.  
Коммуникациясыз  қатынастардың,  әрекет  түрлерінің 
іс-жүзіне асуы мүмкін емес. 
Жалпы  бірегей  ойлаудың  мағынасын  тілмен 
бейнелеу 
құралдарымен 
орнықтыру 
- 
коммуникацияның 
негізі 
болып 
табылады.    
Сөйлеген    сөзді    ести    отыра,    адамдар    олар-
дың  мағынасына  назар  аударады,  олардың  өз 
сөздерінің  реакциясының  әртүрлігіне  қарамастан, 
адамдардың арасында, аздап та болса өзара түсінушілік 
болады. 
Коммуникация  процесінде әрбір адам өзара 
әрекеттің  белсенді  субъектісі  бола  отырып,  оны 
қоршаған әлеуметтік, табиғи затты дүниені тани 
отырып, 
олармен 
қатынасты 
дамытады, 
тереңдетеді. Ал коммуникативтік іс-әрекетте жеке 
адамның өзін-өзі тануы мен нақтылауы, ішкі мәдени 
дамуы жүреді. 
С.И.  Ожеговтың  сөздігінде  «коммуникация» 
хабар,  қарым-қатынас  ретінде  қарастырылады. 
Сөйлеу  –  коммуникацияның  құралы.  Синонимдер 
сөздігінде 
«коммуникацияға» 
және 
«қарым-
қатынасқа»  жақын  синонимдер  ретінде  анықтама 
беріледі,  бұл  оларды  эквиваленттер  деп  санауға 
мүмкіндік береді. 
Коммуникация сөзінің негізгі мазмұны жалпы 
қарым-қатынас,  араласу,  хабарласу,  байланыс 
деген  сияқты  мағына  білдіре  келіп,  адамдардың 
арасындағы  қарым-қатынасты,  өзара  түсінушілікті 
көрсетеді.  Осыдан  барып  «коммуникабельдік»,  
түсінушілік  деген  сөздер  мен  ұғымдар  пайда  бола 
бастады.  
Алғаш  рет,  термин  «коммуникация»  термині 
(лат.  communication,  communicare  –  ортақтастыру, 
жеткізу,  әңгімелесу)  ХХ  ғасырдың  басында 
ғылыми  әдебиеттерде  пайда  болып,  екі  негізгі 
жалпы  теориялық  құрылым  ретінде  шетел 
зерттеушілері 
арқылы 
қарастырылды: 
1) 
бихевиоризм  (коммуникацияның  негізі  жүйе 
ретінде  тіл  емес,  тікелей  кез-келген  адамды 
тәрбиелеуге 
болатын 
сөйлеу 
сигналдары 
(дыбыстары);  (Д.  Уотсон);  2)  тұлға  ішкі 
метафизикалық  қабілеті  арқылы  өз  бойында  басқа 
біреудің  сезімдерін  ашу  болып  табылатын 
коммуникация – символикалық интеракцио-нализм 
(персонализм-дербестік) (Дж. Г.Мид). 
Отандық 
зерттеушілердің 
кейбіреулері, 
жоғарыда  көрсетілген  коммуникацияның  екі 
әдісімен  сәйкес  келетін,  тілдік  коммуникация  мен 
техникалық  коммуникацияны  бөліп  айтады. 
Техникалық 
коммуникация 
– 
ақпараттарды 
қабылдауға  және  жіберіп  отыратуға  мүмкіндік 
туғызатын 
құралдардың 
жиынтығы. 
Бұл 
коммуникацияның  компоненттері:  1)  хабарлама 
жібергіш;  2)  хабарлама  жеткізгіш;  3)  байланыс 
арнасы;  4)  қабылдауыш;  5)  хабарлама  алушы. 
Тілдік  коммуникацияға  хабар  жіберушіні,  хабар 
алушыны, олардың әңгімелесу барысы және тілдің 
бөлігі  ретінде  хабарламаны  енгізуге  болады. 
Мұнда,  байланыс  арнасы  –  тілдік  әрекеттің 
ағымының  талаптарына  сай,  хабарлама  жеткізгіш 
пен  қабылдағыш  –  коммуниканттардың  (немесе 
әңгімелесушілердің) 
тілдік 
механизмінің 
қасиеттеріне  сәйкес  келеді.  Тілдік 
қарым-
қатынаста,  қатынас  ситуациясы  назарға  алынады. 
Зерттеушілер  тілдік  коммуникацияда  негізгі  бес 
компоненттерді атайды [2 ]: 
1)
 
қарым-қатынас жағдайы; 
2)
 
хабарды жіберуші; 
3)
 
хабарды алушы; 
4)
 
сөйлеу барысының шарттары; 
5)
 
тілдік хабарлама. 
Пәндік-тәжірибелік  іс-әрекетке  қарағанда, 
коммуникацияда  әрекет  заттық  нәтиже  шығаруға 
емес,  субъекттер  арасында  қарым-қатынасты 
құруға  бағытталған.  А.Б.  Добрович  коммуни-
кацияны іске асыру барысында төрт негізгі фазаны 
атайды:  іс-әрекетке  ниет;  әрекеттің  ситуациясын 
нақтылау; әрекеттің өзі; әрекеттерді жинау. 
Коммуникация 
келесі 
компоненттерден 
тұрады:  коммуниканттар  (әдетте,  2-ден  жоғары 
адамды қамтиды); қарым-қатынасты тудыратын іс-
әрекеттер  (сөйлесу,  ымдау,  мимика  және  т.б.); 
қандайда  бір  мағынасымен  немесе  формасымен 
сипатталатын  хабарламаның  мазмұны;  қатынас 
арнасы  (сөйлеу,  есту,  көру,  визуальды-вербальды 
органдар);  коммуниканттардың  мотивтері  (мақсат, 
ниет). 
Болашақ  медицина  саласы  маманының  кәсіби 
деңгейі  көп  жағдайда    оның  тілдік  нормаларды, 
ауызша  және  жазбаша  тілдік  қарым-қатынасты 
меңгеруі  мен  оның  коммуникативтік  қабілеті 
деңгейіне  тәуелді.  Сондықтан дәрігер мамандығы 
– лингвобелсенді мамандық деуге болады. 
Кәсіби  қарым-қатынас  негіздерін  меңгерудің 
мынадай жолдары белгілі: 
– 
кәсіби 
қарым-қатынастың 
үздіксіз 
процесінің  заңдары  мен  құрылымын,  табиғатын 
зерттеу, (тәнін түсіну) ұғыну; 
– кәсіби коммуникацияның технологиясы мен 
процедурасын  меңгеру,  кәсіби  қарым-қатынастың 
дағдылары  мен  шеберліктерін  қалыптастыру, 
коммуникативтік қабілетті дамыту. 
Кәсіби 
қызметтегі 
нәтижелі 
қарым-
қатынастың  орнығуы  көп  жағдайда  болашақ 
маманның  коммуникативтік  қабілетті  қажетті 
деңгейде  меңгеруіне  тәуелді.  Болашақ  маманның 
коммуникативтілігі  оның  сапалық  қасиеттердің 
жиынтығы.  Коммуникативтілікті  игеру  үшін, 
болашақ маман коммуникативті қабілеттерді игеру 
керек.  
Г.М.  Андреева  қабілеттердің  келесі  түрлерін 
бөледі:  
1) тұлғааралық коммуникация;  
2) тұлғааралық әрекет;  
3)тұлғааралық қабылдау [3]. 
Қабілеттің  бірінші  түрі,  қатынастың  ауызша 
емес 
құралдарын, 
рациональды 
және 

 
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015
 
.................................................................................................................................................................................................. ...........
  
126 
 
 
эмоциональды  ақпараттарды  жіберуді  және  т.б. 
қолдануды  қамтиды.  Екінші  түрі,  қоршаған 
ортаның 
өзгеруімен 
байланысты 
ойдың 
интерпретациясына 
кері 
байланысты 
құруға 
мүмкіндік  береді.  Үшінші  түрі,  әңгімелесушінің 
ұстанымын  қабылдауымен,  оны  естумен,  сонымен 
қатар  қатынасқа  дайындықсыз  ену  және  оны 
ұйымдастыру  сияқты  қабілетті  қамтитын  суырып 
салма  шеберлік    сияқты  ерекшеліктерімен 
сипатталады. 
Осы 
қабілеттерді 
меңгеру 
коммуникативті қатынасқа жол ашады.  
Е.О.  Омар  “коммуникативтік  қабілет  белгілі 
әлеуметтік-мәдени  ортада  қабылданған  қарым-
қатынас  амалдарын  меңгеру  және  оны  пайдалану 
шарттарын  қалау  нәтижесі,  яғни  қоғамдық 
құбылыс  ретіндегі  мәдени  қарым-қатынастың 
жекеленген  формасы  болып  табылады”  –  деп 
жазады [4]  
Коммунтикативті қабілет белгілі мәдени ортада 
қабылдаған  қарым-қатынас  амалдарын  меңгеру 
және  оны  пайдалану  шарттарын  қалау  нәтижесі, 
яғни  қоғамдық  құбылыс  ретіндегі  мәдени  қарым-
қатынастың  жекелеген  формасы  болып  табылады. 
Екінші бір жағынан алып қарағанда коммуникативті 
қабілет  жеке  дара  адамдағы  ерекше  бір  қадір-
қасиеттердің  болатындығын  түсіндіреді,  яғни 
коммуникативті 
қабілет 
дегеніміз 
нақтылы 
психологиялық  мән-мазмұнды  білдіретін  нақтылық 
болып табылады. 
Болашақ  медицина  саласы  маманында  келесі 
коммуникативтік дағдылардың болуы маңызды: 
-  науқастармен,  ұжым  мүшелерімен  ықпалды 
әрі нақты сөйлесу; 
- уақыт тапшылығы кезінде зейін қоя тыңдау; 
-  тілдік  қарым-қатынастың  қиындықтарын 
айқындау  және  нәтижеге  жеткенге  дейін  жұмыс 
жасау; 
-  коммуникацияның  ауызша,  жазбаша  және 
электронды әдістерін қолдана білу; 
-  тілдік  қарым-қатынас  жасау  және  оны 
дамыту маңыздылығын ұғыну және т.б. 
Қарым-қатынас  барысында  болашақ  маманның 
әлеуметтену процесі жүреді, соның нәтижесінде 
оның  жеке  тұлғалық  ерекшелігі  көрінеді,  өзі 
үздіксіз  қарым-қатынаста  болатын  қоғамға  енеді. 
Коммуникация әрбір адамның әрекет барысындағы 
субъектісіне 
айналып, 
қарым-қатынасты    
дамытады.  Сөйтіп  іс-әрекет  барысында    тұлғаның 
ішкі мәдени дамуы бірте-бірте қалыптаса бастайды. 
Медицина 
саласы 
мамандарында 
көп 
жағдайда  науқасты  емдеудің медициналық жағына 
көбірек  көңіл  бөліп,  онымен  тілдесу  назардан  тыс 
қалып  жататындығы  белгілі.  Демек,  дәрігер 
науқасты  емес  ауруды  емдеуді  басты  назарға 
алады.  Ал  дәрігердің  емдеу  үдерісінде  науқаспен 
тіл  табыса  емдеуіне  оның  коммуникативтік 
мәдениетінің ықпалы зор.  
Коммуникативтік 
мәдениет 
 
болашақ 
маманның жалпы мәдениетінің компоненті ретінде 
қарастырылып, 
оған 
өзінің 
психикалық, 
физикалық,  тұлғалық  сапаларын  коммуникативтік 
міндеттерді 
ықпалды 
шешуде 
нәтижелі 
пайдалануға 
мүмкіндік 
береді. 
Сондықтан, 
болашақ  дәрігердің  коммуникативтік  мәдениеті 
медициналық көмекті қажет ететіндермен ықпалды 
өзара  әрекеттестік  үшін  өзіне  коммуникативтік 
біліктер  мен  дағдылардың  кең  кешенін  біріктіреді 
[5]. 
Болашақ  медицина  саласы  маманы  үшін 
коммуникативтік  мәдениеттің  маңыздылығы  оның 
еңбек  нысанының  қандай  да  бір  объект  емес  жеке 
тұлға  болуында  (адам-адам  қатынасы).    Болашақ 
медицина  саласы  маманының  коммуникативтік 
мәдениетінің  қалыптастыруда  ескерілетін  кәсіби 
біліктерді  қолдану  саласына  байланысты  өзіндік 
ерекшеліктері  бар.  Ол    болашақ  медицина 
маманында  науқастың  тұлғалық  сапасына  тәуелсіз 
эмоционалды  анықталған  оң  көзқарастар  мен 
ұстанымдардың қалыптастырылуы.  
Болашақ 
маманның 
коммуникативтік 
мәдениетінің  қалыптасуы  мен  дамуының  басты 
шарттарының 
бірі 
оның 
коммуникативтік 
әлеуетінің 
дамуы 
болып 
табылады. 
Коммуникативтік  әлеует  –  бұл  тұлғаның  тілдік 
қарым-қатынасқа  даярлығын,  коммуникативтік  іс-
әрекетті  қажетсінуін,  ондағы  адамның  белсенділігі 
анықтайтын кешенді сипаты. 
Қорыта  айтқанда,  коммуникацияның  түрлі 
аспектілерін, 
болашақ 
медицина 
саласы 
маманының 
коммуникативтік 
мәдениеті 
мәселелерін  (дәрігер-науқас  қатынасында)  талдау 
нәтижесінде  олардың  коммуникативтік  әлеуеті 
емделушімен  жақсы  деңгейдегі  тұлғааралық 
қарым-қатынасты  орнату,  емделушімен  бүкпесіз 
ақпарат  алмасу,  бірлесе  емдеуге  келісілген  шешім 
қабылдау  арқылы  көрінеді  деп  тұжырымдауға 
болады. 
 
.............................................. 
1.  Белый,  В.В.  Культура  речи  молодого  врача: 
учеб.-метод.  пособие  /  Белый  В.В.,  Аксенова  Г.Н.  – 
Минск: БГМУ, 2011. –148 с. 
2.  Демьяненко  М.Я.  Основы  общей  методики 
обучения иностранным языкам: теоретический курс / М. 
Я.  Демьяненко,  К.  А.  Лазаренко,  С.В.  Кислая;  под  общ. 
ред.  М.  Я.  Демьяненко.  –  Киев:Вища  шк.,1976.-  С.  277-
281 
3. Андреева Г.М. Богомолова Н.Н., Петровская Л.А. 
Зарубежная  социальная  психология  ХХ  столетия: 
Теоретические  подходы:  Учеб.  пособие  для  вузов.  -  М.: 
Аспект Пресс, 2002. - 287 с. 
4. Омар Е. Қарым-қатынас мәдениеті. – Шымкент, 
2004. – 80 б.  
5.  Атемова  К.Т.,  Бекболатова  И.У.,  Ниязова  Г.Ж. 
Cущностные  характеристики  понятия  «потенциал», 
представленные  в  исследованиях//  Теоретические  и 
прикладные  вопросы  образования  и  науки.  Сборник 
научных  трудов  по  материалам  международной  научно-
практической конференции –г.Томбов 2014г, стр 25-27

жүктеу/скачать 5,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: