Қазақстанның Ғылымы мен өмірі халықаралық ғылыми-көпшілік журнал Бір жылда 6 рет жарық көреді Құрылтайшы: «ҚҰҚЫҚТЫҚ миссия»
жүктеу/скачать 5,5 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Шеримбетова М. А.
- Summary.
Маликова А.Ә. Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты Филология жоғары мектебінің оқытушысы. ҚАНЫБЕК ҚАСЫМХАНҰЛЫ САРЫБАЕВ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ-ИДЕЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ Резюме. В статье рассматривается идейно-тематическое своеобразие поэзии Каныбека Касымхановича Сарыбаева. Автор сравнивает лирику К. Сарыбаева с творчеством Мукагали Макатаева, Ханбиби Есенкараевой. В работе отражено тематическое многообразие поэзии и высота нравственных требований К. Сарыбаева. Исследователь выявила новаторство в творчестве поэта, особенно в картинах зимнего пейзажа Rezume.The article discusses the ideological and thematic originality poetry Kanybek Sarybaev. The author compares the lyrics K. Sarybaev with creativity Mukagali Makatayev and Hanbibi Esenkaraeva. The paper reflec the thematic diversity of poetry Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 185 and the height of moral requirements K.Sarybaev. Researchers have identified innovation in the poet , s work, especially in the winter landscape paintings. Поэзия – көркемдігі шексіз жұмбақ дүние. Алпыс екі тамырыңды идіріп, бойыңды шымыр- латып, сұлулық арқылы сананы жұлдыздандырып, айлы түңгі сәуірдің сәулесімен жаныңды орап, жұпар самалымен көтере жөнелетінін жан дүниесі тербелістегі адам сезе алады. Тылсым күшке сиқырлы сырға тұңған жарқылы кеңістік пен уақыт өлшеміндегі болашаққа қарай тоқтаусыз алып ұшатын рух дүниесі. Адам баласының шексіз махаббаты, күйреп құлдырауы, түнектен ашылған есік арқылы бостандыққа шығуы, көру және ұмтылуы мен өмірдің алапат тығырығынан жермен-жексен болған адамның бір ғұмыр бойғы аянышты өксігі, қасірет-зары, үміт-сенімін көркемдіктің көк жиегінің астарымен бейнелейтін шексіз сиқырлы өнер болып табылады. Тақырып таңдауда Қаныбек Сарыбаев жүйріктік танытады. Ол алған тақырыптардың өзін тізбелесе, өзі туылғаннан бастап, өткенге дейінгі тарихтар мен мұндалайды. Тақырыпты талғаммен тапқан, әрі қарапайымдылығымен, табиғилығымен ерекше. Поэзияның да сұрайтыны осы табиғилық. Поэзия – аса әсірелеуді, жалған жасандылықты көтермейді. Біз әсірелеуді, асыра сілтеуді Олжас Сүлейменовтің «Адамға табын жер енді» деп ұран салуынан білеміз. Алып әлемді төс қалтаңа салып алғандай натуралистік пиғылдың өріс алуы емес пе? Жоққа тамған барлықтың сипатына көлеңке түсіріп, табиғат философиясына қарсы, уақыт хроникасын кері айналдырғаннан еш нәрсе ұтып тұрған жоқ. Қайта оқырманын жирендіреді. Қаныбек Сарыбаев өз поэзиясында ондай олқылықтарға бармайды. Керісінше аса жоғары сауаттылық танытады. Базбіреу бай бола алмай опығады, Базбіреу би бола алмай тотығады, Ал менің өліп өшіп ойлайтыным – Бір уыс Қаратаудың топырағы! – деп, Олжас ақынмен қабыспайтынын аңғартады [5,52]. Топырақтан жаралып, топыраққа абыроймен баруды тәмсіл етеді. Ақын Қаныбек Сарыбаев тақырып екшеуде «Бүгінгі сөз» өлеңінен бастайды. «Не айтуым керек, менен ел қандай сөз күтеді?» – деп өзіне сұрақ қояды [4,4]. Ол: «Өз отына өзі өле жаздаған Қаныбектің найзағайлы сөзіне ел жұрты сенсін! Сыпайылап, сипақтап, тура жолдан адасумен келеміз. Қалғып бара жатқанды Ілиястың тасқынды саздары оятсын! Тауды кезіп, тасты өрлейік, қиял құсымыз ғасырлардың деңгейінен ассын! Нан да, ән де көбейсін, бірақ жәутеңдеген баладан жас көрмейік ешқашан. Қаскүнемнен кем емес тоғышарларды түзейік! Ошақ басы, от басында қалып қоймай өзгелермен терезесі тең болсын! Заулаған уақытта дау жанжалды ұмытып, Жер Анаға жаңа-жаңа шаһарлар салайық. Ақ жарқын мінезімен адамзаттың бұзылмауын тіле, сенімге сызат түспесін. Достықтың дастарханы жиылмасын, қиырдағың келіп қуантсын. Әрі қарай көре жатарсың бұйырғанын», – деп өз сұрағына өзі жауап береді. Міне, сөз басы, бүгінгі сөз, мүмкін мәңгілік сөз осы болар. Ақын Қаныбек Сарыбаев өз халқына былайша сауал қояды: «Ей, ағайын, бір біріңе ор қазбай қарайласу бақытын бір кешіп көрдің бе? Құлағанды жерден сүйеп тұрғызып, одан бетер қуана алдың ба? Туралыққа болысқан адамзаттың сапында барсың ба? Есейді ме рухың, бір сатыға болса да көтерілдің бе?». «Адам» деген атқа лайық, ақынның сауалы төтесінен қойылған. Ойланып қаласың, сауалға жауап беруің де неғайбіл. Қ.Сарыбаев тақырыптары «әділет», «ар» алдында деген айдарлар мен шоқ биіктерде екенін көрсетеді. «Ұлы Отан соғысында жиырма миллион адам қыршынынан қиылса, маған тіршілік ету әрең бұйырғанда, мына жалғанда, беу, әділет саған жету мүмкін бе? – дейді де, – Саған жету, сені қорғау алғы шарт, егер жетсем жиырма миллион адамнан алғыс алсам, соның өзі менің өмірімнің мәні болады», – дейді. Ар алдында әр адамның өзіне өзі есеп беруін талап етеді. Ақын Қаныбек Сарыбаевтың тақырыптары жоғарыда айтып өткендей қарапайымдылықпен ерекшеленеді, сол өзгешелік ұлылыққа бір табан жақындатады. Ақынның поэзиядағы лирикасы, қара дүрсін сияқты болып көрінгенімен өте нәзік. Қара дүрсіні қабығы шығар, ал қабығын аршығанда бал шырынға кезігерің қаһ. Ақын Қаныбек Сарыбаев махаббат иірімдерінен айналып өткісі келмейді. Махаббат – өмір, өмірдің мәні махаббатта. Махаббат тақырыптарына келгенде ақын Қаныбек жүрдектік танытады. «Әдемі қыз», «Сымбат мәликесі», «О, махаббат, махаббат!», «Мұңымды саған сездірмен», «Сені көріп» деген тақырыптары махаббат эстетикасын байытып, түн мұнарымен орандырып, жалғыздықтың қобызын баяу тартқызып, сүйіктіңнің жанында тұрса да, тым алыста тұрғандай сезіндіреді. Қаныбектің махаббат лирикаларын сезімнің терең иірімдерін толқытатын немесе тербейтін жаныңның сырлы симфониясына балайсын. Әсерлі лиризмге толы оның әр сәті жарылыспен өтеді. Сенімін құлатып, үмітін өшірген уақыттың ақ көбік толқынынан да, такаппар аруға да кектенбейді. Қайта керісінше тереңдікке ие ақынның нұрлы сезімі айшықтала бастайды. Ғашықтықтың тұтқынына айналған ақынның алапат бұлқынысы мен шарықтаған қиялы қысқа ғана уақыттың ішінде бәрін айтады. Қаныбек Сарыбаевтың тақырыптары азаматтық позицияны да қозғайды. Оның нағыз патриот ақын екенін де сондай-ақ ұлттық сарындарды бірінші кезекке қоятындығы «мен – қазақпын» деп еркін көсілетіні де содан. Мұнысы дәл қазіргі заманға керектілік, қажеттілік. Тақырыпқа сай «Ана тілім» өлеңінде: Өсек айтып менің ана тілімде, Қасиетін кетірмеңдер ұлтымның.., – деп, ұят тілі, ар тілі болған ана тілінің асқақтауын қалайды [6,9]. Ақын «Айтатын сияқтымын» өлеңінде өзіне сенімді түрде: «Менде екі жүрек жоқ еді ғой, аузымды айға білетіп отырған қандай құдірет, мен бір нәрсе айтатын сияқтымын, өзгелерден Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 186 өзектілеу, өңменнен өтердей», – деп оқырманын жетелейді. «Бұл жауаптан құтылмаймыз», «Сілкініс», «Уақыт үні», «Болашақ», «Алау» өлеңдерінің аттары Қаныбектің қанжығасынан түскен емес. Қайта түрленіп, дәуір дүмпуімен мән мағынасы айқындалып, дүние дөңгеленсе де, уақыт өтсе де қажеттілігін жоймай келе жатқаны қуантады. ХХ ғасыр әдебиеті кәсіби әдебиеттің жол айырығынан өтті. Кеңестік одақ кезеңі жүйе қалыптастырып, белгілі жақтан тәртіп үйреткенімен, идеологиялық жақтан авторитарлы қоғам жасап, ұлтаралық теңсіздік белең алған кезеңде Қаныбек Сарыбаев өзінің батылдығын жоғалтқан жоқ. Астарлап болса да айтарын айтты. «Сілкініс» тақырыбымен танымал өлеңде Ташкенттегі жер сілкінісін баяндай отырып, өз сілкінісін де паш етеді. Тақырыбын неге зілзала дей салмады? Неге «Сілкіністі» қалады? «Сілкініс» біреуге немесе бізге бір сілкініс керек болған-ау. Ия, расында да сол сілкініс 1986 жылы желтоқсанда болған жоқ па? «Сілкіністе» ақын Қаныбек: Қош, аяулым!» деуге де, Мұрша келмей құлады ер... Тепсініп әр кеудеде, Кісінейді Құлагер! немесе Қайысты ғой қабырғам, Астан-кестен маңайым. Шаһардаймын шабылған, Қайдасыңдар, ағайын?! – деп, мұңмен мұнартқан, үзіліп-үзіліп шыққан үндеуімен еліне айқайлайды [3,32]. Айқайлауда, жанайқай бар. Қаныбек Қасымханұлы Сарыбаевтың шығармашылығы терең және теориялық тұрғыда немесе ғылыми дәлелдемелер мен сыншылар зерттеуіне түспесе де оған жазушылар одағындағы мүшеліктегі қаламгерлердің жазған рецензияға бергісіз тұжырымдары тұщымды пікірлері молшылық. Қаныбек қайсарлық танытып жазса, әріптестері де Қаныбек жайлы қайсарлана батыл айтады. Мұқағали Мақатаев Шардара ауданында іс- сапармен жүргенінде: «Қаныбек қайда екен!» – деп іздейді. Неге іздеді екен? Шардараның шағалалары мұзбалақ ақынды жатсынды ма, әлде егіз қозыдай екеуінің бірге жүргенін қалады ма? 1974–1975 жылдар аралығында Қаныбек Сарыбаев Алматыға соғып, Мұқағалиға Байжан Әбілдаев екеуі жолығады. Қызыл шарап дәнекерлік жасамаса да, олардың ұлы өлеңдерді талқыға салғандығы, Қаныбек Сарыбаев өз өлеңдерінің тақырыбы төңірегінде әңгіме өрбіткені Байжанның есінде (Байжан Әбілдаев – Отырар ауданы, Қ. Мұңайтпасов атындағы спорт және сауықтыру орталығының қызметкері. Қазақша күрестен Қазақстан чемпионы). Қазақ ақындарынан Мұқағалиды іздеуі, жолығуы – Қаныбектің сол кезде-ақ ұлы ақынды тани білгені, бәлкім батасын алғаны болар. Тақырып таңдауда Мұхағали мен Қаныбек арасында ұқсастық бар. Бір тақырыпқа, тақырып болғанда қазақ тарихының алтын діңгегіне айналған Отырарға қалам тербеуі кездейсоқтық емес. Олардың ішкі сезімдері поэзиядағы бұлқыныстары бір болды дегенге саяды. Қаныбек Сарыбаевтың «Төбелермен интервьюі» өлеңінде: Үгілеміз соғыс аты аталса, Көбеймесе екен дейміз қашанда. Күні кеше кетті зұлым Шыңғысқан, Отырарды қосып біздің қатарға,– десе [5,30], Мұхағали Мақатаев «Жырлайды жүрегі» өлеңінде: Әрбір әрпі қанға шомған тарихыңа қараңдар, Отырардай опат болған қала жоқпа, жараңдар? Тату-тәтті бармысыңдар, армысыңдар, Адамдар!– дейді [7,10]. Екі ақын да ежелгі ұлы қала Отырарға тоқталып өтіп, тағзым еткен. Әсілі, қазақ әдебиетінің майталмандарына осы дәстүр қалыптасса олардың ұтары көп. Мәселен, ақын Қадыр Мырза Әли Отырарға келіп, Ш. Қалдаяқовтың «Шалқыған Шәуілдір», «Отырардағы той» әндеріне сөз жазғаны тегін емес. Негізінде терең ақындар ғана ұлы Отырарды ұмытпайды, өлеңдерінде ұлықтайды. Отырарда «Арыстанбабтан тіле, Қожа Ахмет Яссауиге түне» деген тәмсіл, қағида болса, Қаныбек ақын Отырардан тілеп, Түркістанға түнеді де, Ежелгі Түркістаным, төрт қақпалы, Айтшы сен, саған кімдер жол тартпады. Ағылған мүсәпірлер бақыт іздеп, Сабылған кісәпірлер мал тапқалы Ежелгі Түркістансың төрт қақпалы, Пір тұтқан дүниенің сан бекзаттары. Атыңды мәртебемен келген атап, Ақ пейіл адам біткен әр жақтағы, – деген өлеңін «Түркістан» тақырыбында толғайды [5,11]. Қаныбек ақынның өлеңдерінің тақырыптық ерекшелігі – халықтың мұң-мұқтажын, қайғысы мен қуанышын, шырғалаңы мен шаттығын, билік пен бұхараның беттеуін, әділеттің салтанат құрып, шындықтың шынар шыңдардан көрінуін, жарық пен көлеңкенің айқын бейнеленуін дәлме дәл анық бере алуында. Ақын Қаныбек осы бағытынан таймаған, керісінше тұрақтай түскен. Санасын тұрмысқа билетпеген оның өлеңдегі тақырыптары халық үнімен үндескен. М. Мақатаев: Ақынды ақын оятпаса болмайды, Ақынды ақын таяқтаса, сол қайғы. Ақынды ақын сүйемесе болмайды, Ақынды ақын күйелесе, ол қайғы, – деп айтқандай Қаныбек Сарыбаевтың рухани жан серігі, қарындасы ақын Ханбибі Есенқарақызы болғанын білеміз [7, 85]. Екеуі де мінездес, ақындық арналары сарындас өлеңде тақырып екшеуі егіздей болған. Ханбибі Қаныбекті «Өлеңнің Ханы – ордасы едің» деп батыл айтады да, ол: Шыңдардың биік төбесі ең, Шындықтың шыншыл төресі ең! – Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 187 деп түйіндейді, бірақ тағы да тоқтай алмай тегеуірінді сөздерін ағытады [6,65]. «...Қазақтың басқа ақынынан жолы бөлек қасқа ақыны Қаныбек.., шын мәнінде туралықтың тура тартатын азулы көкжалы, өлеңдері жасандылықтан қандай таза болса, соншалықты жанға себетін шуағы мол... ...Шырағысың – шындықтың, пырағысың – өлеңнің! ...от ауызды, қасқыр жүректі, дара тарлан боз...» [4,11]. Міне ақын Ананың ақ жүрегімен айтқан сөзі. Қаныбек пен Ханбибіні бөле жарып ала алмайсың. Абай Тоғжанға тоқталса, Мұқағали Фаризаға мұңын шақса, ал Қаныбек пен Ханбибінің жан айқайлары үндесіп жатты. Жазушы Әбжаппар Жылқышиев өз жазбаларында «Әділеттілікті аңсаған ақын, іздегенін тез тапқан соң жүрегі жарыла қуанған ақын» [8,5] – деп келтіреді. Ал айтыскер ақын Тәушен Әбуова: Өлеңнен рух себетін Асылын сөздің теретін,– дейді [5,108]. Қаныбек ақын жайлы Сахабат Сәрсен Бек «Қаратаудың Ханқасқасы Қаныбек» деп ақынға анықтама береді. Қаныбекке іш тартқан, оның шығармашылығын сонадайдан таныған, таныған да әділ бағасын берген М. Байғұт, А. Наурыз, Б. Алдияр ақын мен жазушылардың айтқандары тарих беттерінде ақиқат болып қала бермек. Қаныбек Сарыбаев табиғат лирикасына да машықтанған, оның суреттеуіндегі табиғат – Левитан бейнелеуінен кем түспейді. Біздің барлық ақындар қыс айларын суреттегенде кәрілікке, ақсақалды қарияға теңеп жатса, ақын Қаныбек басқа қырынан көз алдыңа елестетеді. Өлеңінің көркемдігі, лирика талаптарына сай болып тұрғандығы осыдан-ақ көрінеді. Мен қысты кәрі дегім жоқ, Жоғалсын сұрқай жорамал! Дүние сұлу келін боп, Тартады аппақ орамал... [5,8]. Міне ғажаптық, міне жаңалық, нанымды иланасың. Ол сендіреді, сенесің. Қыста үйлер құлақтарына күмістен сырға тағып алыпты, үркіткеніңе көнбейтін жапалақтаған қарлар көбелектердің базарына айналған. Сұлу қыз қалқамның кірпігіне әлгі көбелектер қонуға құштар. Сәнбі талдар сәукеле киіп алса, осыншама қызықты тамашалап тұрған ақынның мойнына әлде кім келеді де қар салып кетеді. Жанды пейзаж деп осыны айт! Ол жазған табиғат картиналары көз алдыңа салынған суреттен де өтімді. «Дауылды күн» өлеңінде де абыр-сабыр, апай- топай, қарбалас сәтті шебер жазады. Қызметін қойып қажетті ... Түңлікті жаптық оқтау сап, Шелекке түсіп баж етті, Ошақтан қашқан от – моншақ. Жұлып ап жерге лақтырды Мына жел қазан қақпағын. Әмбенің бетін әк қылды, Іргеде тұрған қаптағы ұн [5,34]. Әп-cәтте болған арпалыс. Мұндай әбігер қазақ киіз үйлерінің ішінде қаншамасы өтті. Қарапайым ғана қара үйдегі әбігерді әсерлеп, шоқты от моншаққа, қаптағы ұнды әкке айналдырып жіберуі, сымбатты жеңешеме домалаған сары табақты қудырып қоюы дайын кино-драма. Кірпияз, рухты, мәйекті өнер – поэзия. Қастерлігінің басты сипаты – оқырман талғайтындығында. «Поэзия – оқырман талғаса, ал оқырман поэзияны қалай талғам таразысынан өткізіп таңдай алады? Өзінің жанына жақын жыр кәусарларын қалай іздейді?» – деген сұраққа жауап іздегенде, тақырып еске түседі. Кез-келген шығармалардың тақырыптары туындылардың айтпағын айшықтап тұрады. Тақырып тартымды болмаса, тың дүниелердің өзі көмескіленіп, көркемдігіне нұқсан келеді. Ақындардың немесе жазушылардың осы тақырып таңдауда тосылып, жазарын жазып алып, тұңғыш нәрестесіне қандай есімнің лайық екенін таба алмай жүрген отағасы сияқты тұйыққа тірелетіні бар. Тіпті тақырып табудан аулақ, том-том жаза бергенді жеңіл көретін жазушыларда кездеседі. Поэзия да тақырыбымен құнды. Тақырып – поэзияның алтын қақпасы іспетті, әдемі қақпадан поэзия әлеміне еркін саяхатқа шықпаса, ол әлемнен керегіңді табу да қиынның-қиыны. . .................................. 1. Сарыбаев Қ. Елім – менің өлеңім. – Алматы: Жалын, 1977. 2. Евразия. – 2008, 25 сәуір, № 17. 3. Сарыбаев Қ. Сезімдер сарайынан репортаж (Өлеңдер мен толғаулар.) –Алматы: Жалын, 1987. 4. Есенқарақызы Х. Күн шығады қызарып. – Шымкент: Ордабасы, 2004. 5. Тәушен. Шығармалар. – Шымкент: Ғасыр-ІІІ, 2005. 6. Есенқарақызы Х. Ай туады бозарып: Өлеңдер. – Алматы: Жазушы, 2004. 7. Мақатаев М. Жырлайды жүрек. – Алматы: Жазушы, 1987. 8. Жылқышиев Ә. Өнегелі елдің өнерпаздары // Оңтүстік Қазақстан, 2003, 23 ақпан. Шеримбетова М. А., гуманитарлық ғылымдарының магистрі, Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің оқытушысы, Түркістан қ. Назарова А. Н., гуманитарлық ғылымдарының магистрі, М.Ауезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік университетінің оқытушысы, Шымкент қ. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ СӨЗ ТАПТАРЫНЫҢ БӨЛІНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Резюме. В этой статье рассматривается особенности разделения частей речи в казахском и английском языке. Summary. This article deals with the pecularities of parts of speech division in English and Kazakh languages. Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 188 Сөз таптары сөздердің белгілі жүйе негізінде қалыптасқан граммматикалық топтары болып табылады. Сондықтан сөз таптары мен сөздерді олардың түрлеріне бөлуге ол сөздердің грамматикалық сипаттары мен белгілері негіз болады. Жалпы сөз таптардың даму тарихы ежелгі заманнан басталған. Тіл білімі ғылымындағы сөздердің лексикалық мағынасын ашу үшін, олардың сөйлемдегі рөлін анықтау үшін адамдар сөздерді белгілі бір кластарға бөле бастады. Бұл кластарды сипаттауға қажеттілік туған соң, әр заманның ғалымдары Яска, Аристотель, Панини секілді ғалымдары өз зерттеулерін жүргізген. Қазақ тілінде сөз таптастыру проблемасының зерттеліп жарық көруі ХХ ғасырдың 10-15 жылдарынан басталады. Оның бастауы – 1914 жылы «Тіл құралы» деген атпен Орынборда жарық көрген А.Байтұрсынов жазған оқулық. 1914 жылы жарық көріп, кейіннен бірнеше дүркін қайта басылған еңбекте автор сөздерді алдымен атауыш сөздер, шылау сөздер, одағайлар деп үш топқа бөледі де, бұлардың біріншісіне зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістікті; екіншісіне үстеу, демеу, жалғаулық деп аталатындарды жатқызады да, одағайды өз ішінен еліктеуіш, септеуіш одағайлары деп екіге бөледі. Осы еңбегінде айтылған пікірлерін «Тіл құралының» 1924 жылғы басы- лымында кеңейте, дәлдей түседі. [1,199] Бұған қарап, А.Байтұрсынов тіліміздегі сөздерді таптастыру ісінің берік іргетасын қалаушы деуімізге болады. Сөздерді әр түрлі кластарға бөлу, олай бөлуге негіз болатын принциптерді айқындау ісімен профессор Қ. Жұбанов та айналысқан. Қ.Жұбановтың ойынша, сөздерді тапқа бөлуде олардың тек мағыналық жағына ғана көңіл аудару жеткіліксіз. Сөз табын ашу үшін үш түрлі өлшеуді қатар алып отыру дұрыс. Үшеудің бірдей сынына толса, сонда ғана бұл пәлендей сөз табы деуіміз керек. Ол үшеудің бірі – мағына, екіншісі – морфология, үшіншісі – синтаксис деп бүгінгі күні қазақ тіл білімінде орныққан сөз таптастырудың үш принципінің атын атап, түсін түстеп көрсетеді [2, 230-235]. Қазіргі кезде де сөз таптарына зерттеу жүргізген ғалымдар көптеп кездеседі. Олардың ішінде ағылшын тілінің грамматикасына зор үлес қосқан Б.А.Ильиш, Л.В.Щерба, В.В.Виноградов, Л.Блумфилд болса, қазіргі қазақ тілі грамматика- сында елеулі жұмыс жасағандар Ж.Мұсаұлы мен Р.С.Әміренова. Қазіргі қазақ тіліндегі барлық сөздердi ең әуелі атаушы сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер деген үш топқа бөлсе, ол топтар лексика- грамматикалық жақтарынан сараланып, ішінара тағы да топ-топтарға бөлінеді. Әдетте, сөз табы деп жалпы лексика- грамматикалық сипаттары мен белгілері бәріне бірдей ортақ болып келетін сөздердің тобын айтамыз. Орыс тіл білімінде Л.Б.Щербадан, түрік- танымда А.К.Боровковтан бастап сөздерді топтастырғанда жоғарыдағы екі белгісіне сүйену үлгісі бар. Қазақ тіл білімінде Қ.Жұбанов бастаған жаңа лек-буынның келуіне сөздердің семантикалық сипаты мен грамматикалық құрылымын бірдей ескеретін лексика-грамматикалық бағыт пайда болып, бірден қарқын алды [3,16]. Орыс тіл білімінде Л.Б.Щербадан бастау алған бұл сипаттау, кейінірек В.В.Виноградовтың, И.И.Мещаниновтың те сөз таптары жөнiндегi тұжырымдармен ұштасты [4, 155]. Ал қазақ тіл білімінде Қ.Жұбановтан бастау алған бұл сипаттау, кейінірек А.Ысқақовтың «Қазіргі қазақ тілі. Морфология» атты оқулығында былай тұжырымдалады: «Сөз табы деп жалпы лексика-грамматикалық сипаттары мен белгілері бәріне бірдей ортақ болып келетін сөздердің тобын» айтамыз дейді. Ал ағылшын тілінің теориялық грамматика- сын зерттеген А.И.Смирницкийдің еңбегінде былай делінген:”The words of language depending on various formal and semantic features, are divided into grammatically relevant sets or classes. The traditional grammatical classes of words are called “parts of speech”. Since the word is distinguished not only by grammatical, but also by semantico-lexemic properties, some scholars refer to parts of speech as “lexico- grammatical” series of words, or as “lexico- grammatical” categories”[5,139] Қазақ тіл білімінде қалыптасқан сөз таптастырудың 3 принципі бар: 1) семантикалық 2) морфологиялық 3) синтаксистік Семантикалық принцип бойынша сөздің лексикалық мағынасына қараса, морфологиялық принцип бойынша сөздің түрлену жүйесін басшылыққа алады, ал синтаксистік принцип бойынша сөздің қай сөйлем мүшесі болуына сүйенеді. Осыған сәйкес ағылшын тілінің грамматика- сын зерттеуші ғалымдар да сөз таптарын 3 принцип бойынша бөледі. Parts of speech are discriminated on the basis of the 3 criteria: 1) semantic 2) formal 3) functional The semantic criterion presupposes the evaluation of the generalized meaning, which is characteristic of all the subsets of words constituting a given part of speech. This meaning is understood as the “categorical meaning of the parts of speech.” The formal criterion provides for the exposition of the specific inflexional and derivational features of all the lexemic subsets of a part of speech. The functional criterion concerns the syntactic role of words in the sentence typical of a part of speech. [6,37-38] Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 189 Тілге қатысты әдебиеттерде бұрын да жиі қолданылмағанымен, мән-мағынасы айқын емес грамматикалық ұғымдарды дұрыс түсінбеу салдарының сөз таптастару проблемасында да біраз қателікке жетелегені белгілі. Бұрынғы зерттеу еңбектерінде қазақ тілі сөздерінің алдмен осылайша 3 топқа жіктелуін «семантикалық және морфологиялық белгілеріне қарай» деп түсініп келсек, соңғы жылдары қазақ тіл біліміндегі сөз таптары теориясына елеулі жаңалық енгізген С.Исаев тілдің лексикалық қабаты деңгейі мен грамматикалық қабаты деңгейінің ара жігін нақты ажырату арқылы бұл түсінікті жоққа шығарып, сөздерді жоғарыдағыдай 3 топқа бөлуде сөздердің морфологиялық белгілерінің еш қатысы жоқ екендігін айтады.С.Исаевтың сөз таптастырудың негізінде жалпы грамматикалық мағына жатқан семантикалық принципін, негізінде категоиялық грамматикалық мағына жатқан морфологиялық принципін, негізінде қатыстық грамматикалық мағына жатқан синтаксистік принципін басшылық- қа ала отырып, қазақ тілі сөздерін түрлі топтарға жіктейді. Ғалым осы принциптер негізінде өзі анықтаған сөз таптарын, бұрынғы зерттеулерде айтыла беретіндей грамматикалық категоия деп те танымайды. Грамматикалық категоия ұғымына нақты анықтама беруі арқылы автор сөз таптарын бұл өлшем сыртында қалдырады. С.Исаев қорытынды пікір ретінде қазақ тіліндегі он сөз табын көрсетеді: 1. Зат есім 2. Сын есім 3. Сан есім 4. Есімдік 5. Үстеу 6. Етістік 7. Еліктеу сөздер 8. Шылаулар 9. Одағай 10. Модаль сөздер. Ғалымның модаль сөздерді де жеке сөздерді де жеке сөз табы ретінде қатарға қосуы сөз таптас- тыру мәселесіндегі жаңалық болды (7, 290-293). Ал ағылшын тілінде сөз таптастыру теориясы жайлы өз ойларын ортаға салған ғалымдардың пікірлері әртүрлі. Тілде ежелден қалаптасқан 8 сөз табы классификациясы бар: 1. Зат есім (Noun) 2. Есімдік (Pronouns) 3. Сын есім (Adjectives) 4. Үстеу ( Adverbs) 5. Етістік (Verbs) 6. Предлогтар (Prepositions) 7. шылаулар ( Conjunctions) 8. Одағай (Interjections) В.А.Ильиш осылардың қатарына сан есімдерді (numerals), модальді сөздерді (modal words), демеуліктер(particles), statives қосып 12 сөз таптарына жіктейді. Ал профессор Б.С.Хаймович пен В.И.Роговская бұл он екінің үстіне артикльдер мен жауап сөздерді біріктіріп, 14ке түгелдейді.[8,48] О.Джесперсеннің сөз таптарын жіктеуі синтаксис пен морфология салаларының арасында: 1.Substantives 2. Adjectives 3. Pronouns 4. Verbs 5. Particles Сонымен қатар ғалым сөз таптарын олардың сөйлемдегі қызметіне байланысты жіктейді. Осы ғалымдардың барлық жіктеулерін топтай келе қазақ тіліндегі сөз таптарының түрлеріне сәйкес келетін ағылшын тілінде қалыптасқан сөз таптарының классификациясы төмендегі кестеде берілгендей: Қазақ тіліндегі сөз таптарының жіктелуі Ағылшын тіліндегі сөз таптарының жіктелуі Зат есім Nouns Сын есім Adjectives Сан есім Numerals Есімдік Pronouns Үстеу Adverbs Етістік Verbs Еліктеу сөздер Шылаулар Conjunctions Одағай Interjections Модаль сөздер Modal words Articles Prepositions Particles ....................................................... 1. Байтұрсынов А. Тiл тағлымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. -448 б. 2. Жұбанов Қ. Қазiргi қазақ тiлi жөнiндегi зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1966. -362 б. 3. Мұхтаров С. Қазақ тiл бiлiмiндегi сөз таптастыру теориясының қалыптасуы. Автореферат. Алматы, 1983 4. Аханов К. Грамматика теориясының негiздерi. – Алматы: Мектеп, 1972. -216 б. Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 190 5. Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. – Москва: Литературы на иностранных языках, 1957. - 285 стр. 5. Blokh M.Y. A course in theoretical English gram- mar. – Moscow: Vyssaja Skola, 2000. -382 р. 6. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грам- матикалық сипаты. – Алматы: Рауан, 1998. – 303 б. 7. Khaimovich B.S., Rogovskaya B.I. A course in English Grammar. Moscow, 1967. -205р. жүктеу/скачать 5,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|