Қазіргі көркем прозадағы ішкі монологтың сипаттамасы көркем шығармадағы ішкі монологтың зерттеу нысандары

ІШКІ МОНОЛОГТЫҢ АВТОР БАЯНДАУЫНДАҒЫ ОРНЫ МЕН КӨРКЕМДІГІ

жүктеу/скачать 410 Kb. бет 6/8 Дата 20.09.2023 өлшемі 410 Kb. #109236

Бұл бет үшін навигация:

• (Х. Кәрімов. Қанатты тіл. Алматы, Санат 1995ж 111-112 беттер 141).
• (Б.Шалабай. Көркем әдебиет стилистикасы. Алматы, 1999 ж 47 бет)
• (В.В. Виноградов Стиль Пушкина Москва, Гослитиздат, 1941 , 94- стр )
• (Т.Рахымжанов Романның көркемдік әлемі, Алматы, Рауан 1997ж 117 бет).
• (Б.Шалабай. Көркем әдебиет стилистикасы. Алматы. 1999 ж 47-48 беттер).
• ( Б. Шалабай “Көркем әдебиет стилистикасы” (оқу құралы) Алматы, 1999 ж. (4-5 б, 53-55 б).
• (Ә. Кекiлбаевтың “Он екi томдық шығармалар жинағы” 3-том “Үркер” романы. Алматы, “Өлке” баспасы – 1999 ж (223-224 б).
• (Г.Т. Шоқым “Көркем проза тiлiнiң стильдiк ерекшелiктерi” (оқу құралы), Алматы, 2001 ж. (3-5б).
• .(Ә.Кекілбаев он екі томдық шығармалар жинағы 5 том, Елең – алаң романы Тәуекел тарауы Өлке баспасы 1999 ж 67-68 беттер)

2 ІШКІ МОНОЛОГТЫҢ АВТОР БАЯНДАУЫНДАҒЫ ОРНЫ МЕН КӨРКЕМДІГІ 2.1 Ішкі монологтың автор бейнесін жасаудағы рөлі «Әдеби шығармадағы негізгі қаһарманмен, екінші қатардағы кейіпкерлермен бірге, шығарманың өн бойында үздіксіз бой көрсетіп отыратын, баяндауға ерекше тереңдік сипат беретін, оқушыға ой туғызып, шығарма идеясын оның түсінуіне көмектесетін тағы бір образ бар. Ол – автор образы. Оның әр түрлі формада болуы, алуан түрлі тілдік амалдар арқылы көрінуі мүмкін. Шығарманы тіпті түгелімен үшінші жақта (обьективті түрде) баяндап, болып жатқанға өзінің қатысын, көзқарасын ашық байқатпауға тырысқанның өзінде де, автор, әдетте, суреттеп отырған адамдары мен оқиғаларынан қағыс қала алмайды» (Х. Кәрімов. Қанатты тіл. Алматы, Санат 1995ж 111-112 беттер 141). Л.Н. Толстой көркем шығарманың барлық детальдарының басын біріктіріп тұрған автор тұлғасы, нақтырақ айтқанда, автор «жаны» екенін өте дәл аңғарған. «Автор бейнесі – көркем әдебиет тілінің ішкі сапалық қасиеттері мен заңдылықтарын анықтауғамүмкіндік беретін категориялардың бірі әрі негізгісі» (Б.Шалабай. Көркем әдебиет стилистикасы. Алматы, 1999 ж 47 бет) Жазушы автор – баяндаушы, кейіпкер сөзінің құрылысы туралы айтқанда, өзінің бірінші жаұта көбірек жазатындығын, бірақ әңгіме, роиандардың авторы ретінде сөйлегенін, осы ретте белгілі бір дәрежеде өзін төл шығарманың кейіпкері ретінде сезінетінін де жасырмайды. Соңғы жылдары көркем шығармадағы автор проблемалары В.В. Виноградов, М.М. Бахтин, Д.С. Лихачев, Б.Шалабай және тағы басқа ғалымдар ерекше көңіл аударып жүр. Академик В.В. Виноградовтың еңбектерінде автор прблемасы арнайы қаралып, оған «автор образы» деп айдар тағылып, бұл мәселе көркем әдебиеттің стилі, түрі тұғысынан талданады. Бір жағынан «автор образын», екінші жағынан, кейіпкердің ішкі жан дүниесін өзара диалектикалық бірлікте қарастыра отырып, ғалым бұл проблемаларды Пушкин, Достоевский шығармалары арқылы сөз етеді. Ғалым А.С. Пушкиннің баяндау стилін қарастырғанда, ол кең әлемдегі өз түйсігін, өз көзқарасын әлеуметтік тұрғыда қарап, кейіпкерлерімен емін – еркін араласып, етене жақындасатынын айтады.Ғалымның түсінігі бойынша мұндай көркем шығармадағы баяндаудың құрылысы субьективті көп қабатты болып, кейіпкерлерді суреттегенде қолданылатын тәсіл деп береді. (В.В. Виноградов Стиль Пушкина Москва, Гослитиздат, 1941, 94- стр) В.В. Виноградов «автор образына» мынадай түсініктеме береді. Ол – заманның идеологиялық, эстетикалық талаптарына сай қалыптасып, ілгері дамитын жазушының жеке – дара стилі. Егер жазушы стилі жеткілікті дәрежеде қалыптасса, әрбір шығарма автордың көзқарасын айқындайды; ол шығармада «автор образы» арқылы көрініс берді. Ғалымның пікірінше, «автор образы» қаламгердің дербес стиліндегі тілдік, идеологиялық құбылыстардың басын қосып, ұйымдастыратын негізгі күш болып табылады. «Автор образын» сөз құрылысының категориясы ретінде қарастыра отырып, ғалым бұл мәселеге басқа қырынан келуді жоққа шығармайды. Қазіргі қазақ прозасында кездесетін баяндау тәсілдері: бірінші, үшінші жақтан баяндау, ішкі монолог, диалогтан мынадай түйін жасауға болады: автор көзқарасына қарай өзгеріп, құбылып отырады (Т.Рахымжанов Романның көркемдік әлемі, Алматы, Рауан 1997ж 117 бет). Әдеби шығарма – ең алдвмен автор жан дүниесінің айнасы, ол әдеби кейіпкерлердің күрделі де шырғалаң қатынастары арқылы шығарма бойында өрілген автордың өмірге деген көзқарастары, ой түйіндерінің, өмірлік кредосының ой елегінен, көңіл тереңінен, уақыт сынынан өтіп шыңдалған ең бір қаймағы. Өткір де сыншы көзден тыс қалмайтын шығарма бойындағы автор бейнесі қатардағы оқырман назарынан да тыс қалмайды. Ол шығарма сюжетінен, кейіпкер бойынан, оның әр сөзі, қимылынан әлсін - әлсін бой көрсетіп отырады. Бір автордың бірнеше шығармасын қатар оқып отырып, әр түрлі жазушы жазғандай әсер қалдыратын сияқты. Ол заңды құбылыс. Өйткені, адам қайшылықтарда тұрады. Адамның ішкі дауысы, «мені» оның оқып – білген, түйсінген заттарына, білімдеріне қарсы тұрып, дау айтқысы келетіні болады. Сол кезде туған шығарма адамның жан күзелісін, сол қайшылықтарды, ішкі егесті, толғаныстарды сыртқа шығарады. Әр шығарма өзінше ыстық, өйткені ол да адамның перзентіндей, толғаныстардан туады. Қандай мезгілде, автордың қандай өмірлік кезеңді бастан кешціне байланысты туғанына қарай, шығармалар да әртүрлі болады. Көркем шығарманың барлық элементтерін бір қазыққа байлап қоятын – автор бейнесі. Ол жазушының дара стилін анықтауға да көмектеседі. Сонымен, автор бейнесі деген не, оның тілдік құрылымын нелер құрайды, оның қандай түрлері бар? Ең алдымен, «автор бейнесі» - өмірбаяндық емес, ол құрылымдық – көркемдік, көркем тілдік категория. «Автор бейнесі» дегеннен жазушының дүниетанымдық, әлеуметтік, мінез – құлықтық ерекшеліктерінен тұратын жеке басының қасиеттерінің жиынтығын түсінбейміз. Дегенмен, жазушының жеке басының ерекшеліктері оның туындыларынан байқалып тұратынын да жоққа шығаруға боламйды. Алайда «автор бейнесі» дегенде өзара байланысты мынадай екі ұғымды түсінеміз: 1) шығарманың субьектісі, яғни, шығарманың белгілі бір көркем – идеялық көзқарастармен ұласқан, өзіндік көркемдік әлемін туғызушы субьект; 2) көркем шығарманың ұйымдастырушылық орталығы болып табылатын тілдік құрылымы. Болмысты әр жазушы өз «нүктесінен» - өзінің адамгершілік, идеялық ұстанымы тұрғысынан – көріп, соны туындысында әр түрлі жағдайлардағы тоғысулар, қарама – қарсы қоюлар арқылы бейнелеп шығады. Оның шығармада «көрінуі» шығарманың көркем – тілдік құрылымы арқылы жүзеге асады. Сондықтан «автор бейнесі» шығарманың өзі көрініс табатын көркем – тілдік құрылымынан тыс қаралмайды, онымен тығыз байланысты болады. (Б.Шалабай. Көркем әдебиет стилистикасы. Алматы. 1999 ж 47-48 беттер). Әдебиетте жаңа сөз айту екiнiң бiрiне бұйырмаған. Ал бұйрығы жетiп, дүниеге келген жаңа сөз, шын мәнiндегi жаңа сөз - әдебиеттiң ортақ абыройы, ұлттық көркем ойдың мерейi” – деп, Әбiш Кекiлбаевтың “Үркер”, “Елең-алаң” романдары оқырман қауымға ұсынылған уақытта көптеген әдебиетшiлерiмiз пiкiр айтқан болатын. Сол пiкiрлердiң нақты, дәл айтылған сөз екендiгiне романдарды оқып отырып көз жеткiзе аласыз. Бiз ғасырлар тiзбегiнде “Мың өлiп, мың тiрiлген” жанкештi, қаһарман халқымыздың басынан бағы тайған шағы мен жеңiсiн, қуанышы мен қасiретiн болашаққа деген жарқын мұраты, досқа адал, жауына әдiл қазақ халқының санасындағы сезiмдi Әбiш Кекiлбаевтың жоғарыда айтылған романдарынан тiзбектей аламыз. Әбiш Кекiлбаевтың екi романында да тарихилық сипат басым. Ол халықтар тарихының даму бағытына әлеуметтiк өзгерiстер негiзiнде қарайды. Адамдардың қай дәуiрде болса да үмiттi болащақтан күткенiн, өзара қарым-қатынасқа, материалдық және рухани байланысқа ұмтылғанын ол жақсы түсiнедi. Көршi елдердiң қыспағына түсiп, көшпелi өмiр сүрген қазақ халқының ендiгi жерде оқшау өмiр сүре алмайтынын түсiнген Әбiлқайыр, ендiгi жерде орыс халқымен бiрлесуге үлкен мән берген осы үлкен ойды жан-жақты барлай отырып автор «Үркерде» ханның толғаныс ойын саралап шыққан. «Үркер» романынның бiрiншi бөлiмi «Тығырықта» ханның елшi жiберiп, айлар бойы күтумен өткiзген психологиялық мiнезiн автор орасан зор шеберлiкпен суреттейдi. Екiншi «Елшiлiк» атты бөлiмде Петербургтен елшi Мәмбет Тевкелевтiң келу тарихы көрсетiледi. Ал, үшiншi «Арбасу» бөлiмiнде елшiмен жүргiзiлген келiсiмнiң қиын арбасу-арпалыстары бейнеленедi, төртiншi «Айқас» атты бөлiмде елшiлiкпен ел басқарушыларының арасындағы қиян-кескi тартыстардың бiр жүйеге – дұрыс шешiмге сайып, олардың соған жүгiнулерi баяндалады. Бұл бөлiмдердiң қай-қайсысында да қысқа ғана баяндала салатын осынау нұсқа сәттер айналысында бүкiл қазақ өмiрi қамтылады. Бөлiмдердегi сюжеттiк желiнiң ұзын-ырғасындағы суреттеулер, диалог, монолог, бедерлi көрiнiстер, тiлдiк құралдардың стилистикалық сапа-қасиеттерiн нақты қолдану жағдайы көрiнiс табады. Сол әдiс-тәсiлдiң бiрi «автор бейнесi». «Автор бейнесi» - шығармадағы барлық тiлдiк құралдарды, стильдiк құбылыстарды бiр тiлдiк көркемдiк жүйеге бiрiктiрiп тұрушы орталық стилистикалық – категория, ол шығарманың iшкi бiрлiгi мен сыртқы тұтастығының арқауы. (Б. Шалабай “Көркем әдебиет стилистикасы” (оқу құралы) Алматы, 1999 ж. (4-5 б, 53-55 б). Шығармадағы «автор бейнесi» дегенде жазушының жеке басын түсiнбеймiз. Әрине, көркем шығарманы оны тудырушыдан бөлiп алып тастауға болмайды. Өйткенi жазушының жеке басының ерекшелiктерi; өмiрi, дүниеге көзқарасы, оқиға, құбылыстарға шығармашылық қатынасы шығармаларда iз қалдырып отырады. Дегенмен, көркем шығармада жазушының жеке басы тасаланып, оның орнына шығармадағы «автор бейнесi» шығады. Автор бейнесi – болмыс пен оқырманды байланыстырушы дәреже. Автор ондай аралық байланыстырушы қызметтi атқаруы үшiн, өмiрдегi оқиғаларды белгiлi бiр көзқарас тұрғысынан, яғни белгiлi бiр «нүктеден» баяндауы керек. Ол белгiлi “нүктеден” кейiпкерлердiң iс-қимылын бейнелей отырып, өзiнiң баяндауларына оқырманның қатысын және өзiнiң қатысын белгiлейдi. Кез келген көркем шығармада автор “көзге көрiнбей” қатысып отырады, Оның демi, тынысы, ненi қалайтыны, ненi қалаймайтыны, - бәрi сезiлiп турады. Бiрақ оның “сезiлу” дәрежесi барлық шығармаларда бiрдей болмайды. Ол жазушның баяндалып отырған жағдайларға қандай “арақашықтықты” ұстайтынына байланысты. Автор бейнесi шығармада айтылатын ойға белгiлi бiр қатынасқа байланысты келедi.Сонымен бiрге автор шығармада Әбiлқайырды бiр жақты бейнелеп қоймай, халық арасындағы әдет-ғұрып, салт-дәстүрге де қатыстырып отырады. Ханның жiберген емшiлiгiн күтiп отырған бiр күнiнде ұлы дүрмек саятшылыққа шығып, дала тағытардының ортасында көрсетедi. Сол саятшылық уақытында жазушы көркем шығармаға тағы бiр тұлға Итжеместi әкеледi. Бiрақ Итжемес шығармада ұлы тұлға емес, Әбiлқайырдың жаңа бiр қыры саятшылық құру қабiлетiн ашу үшiн алынға кейiпкер секiлдi. Шығармада Итжеместiң iшкi ойы мен сезiмi былай берiледi: “.... Мұны естiгенде Итжемес түйiлiп қала жаздады. Ол бiлетiн қазақта не көп-сұлтан көп, би көп, батыр көп, - әйтеуiр ел үстiндегiұлық көп. Бұрын-соңды ондайлармен табақтас болмақ түгiлi, ондай дәурен ойына кiрiп көрмеген Итжемес ханның қосынан бiр-ақ шыққанын бiлгенде қақалмағанда қайтсiн! Қолындағы кәрi жiлiктi ауызына апара алмай бiраз отырды. Тек құрсағына кiрiп алған әлдебiр аш тышқан: “Ау, неге кiдiрдiң?” – дегендей, тағы да шиық ете қалғанда барып, жалма-жан апыл-құпыл асай бастады. Асаған сайын қарыны ғана емес, көңiлi де тоғая түстi” Хан ордағы қаңқасапқа тап болып жатқан қазақ көп қой дейсiң бе?... ” (Ә. Кекiлбаевтың “Он екi томдық шығармалар жинағы” 3-том “Үркер” романы. Алматы, “Өлке” баспасы – 1999 ж (223-224 б). Осы Итжеместiң iшкi ойы, сезiмi бiр қарағанда авторлық баяндау болып табылады. Өйткенi келтiрiп отырған үзiндi түгелемен автор атынан III жақта баяндалған. Ал осының мазмұны мен стильдiк құрылымдарына қарасақ таза авторлық баяндау емес, себебi оған шығарма кейiпкерi Итжеместiң де қатысы бар. Итжеместiң үнi “Хан ордадағы қаңқасапқа тап болып жатқан қазақ көп қой дейсiң бе?” деген ең соңғы сөйлемiнен сезiледi. Ол романда кейiпкер жан дүниесiмен автор көзқарасын тұтастықта жеткiзетiн қос үндi сөз тәсiлiмен үйлесiм тапқан. Мiне осындай автор мен қаһарманның субъективтiк көзқарастарын бiрге сиыстырып, қиюластырып жiберуге мүмкiндiгi бар тәсiлдi қос үндi сөз дейдi. Оның маңызды ерекшелiгi баяндаудың екi жеқтылығында. Бұған тiл мамандарының iшiнде алғаш рет Х. Кәрiмов арнайы тоқталып, автор мен кейiпкер үнi қатар шығып, қос үндiлiк танытатындықтан “ортақ төл сөз” атауына қарағанда, “қос үндi сөз” деп атауды ұсынған болатын. (Г.Т. Шоқым “Көркем проза тiлiнiң стильдiк ерекшелiктерi” (оқу құралы), Алматы, 2001 ж. (3-5б). Ал, Әбiш Кекiлбаевтың “Үркер”, “Елең-алаң” шығармаларында осындай стильдiк құрылымдар көптеп кездеседi. Ондағы “автор бейнесiнiң” құрылымын түсiнбейiнше, шығарма стилiнiң жалпы сипатын да, жекелеген ерекшелiктерiн де түсiну мумкiн емес. Көркем шығарманы құру, ондағы суреттеулер күрделi болу үшiн автор өз қаламындағы барлық бояуды сарп ететiндiгi белгiлi. Сол бояулардың iске асу жолдары тәсiлдерi автор бейнесiн жасайды. Жалпы, “автор бейнесiнiң” құрылымдық ұйымдасуының үш типi бар “ – деп Б. Шалабай “Көркем әдибиет стилистикасы” еңбегiнде атап көрсеттi. Ол үш тип көркем шығарма бойынан сөзсiз табылып отырады. Олар: Шығарманың өн бойында өзiн бiрқалыпты ұстайтын, бейнеленiп жатқан жайларға бiрқалыпты, бiртұтас көзқарас – қатынас иесi болып келетiн “автор бейнесi”. “Автор бейнесi” шығарманың өн бойында бiртұтас, бiрақ әртүрлi қырынан көрiнетiн, құбылмалы “жүздерге” ие құрылым. “Автор бейнесi” баяндалып жатқан жайларға әрқайсысы өз көзқарас-қатынасы тұрғысынан келе алатын,”бiрнеше бейнелер” жүйесiнен тұратын күрделi құрылым. (Б. Шалабай “Көркем әдебиет стилистикасы” (оқу құралы) Алматы, 1999 ж. (4-5 б, 53-55 б). Осы көркем әдебиеттегi стильдык құрылымдардың барлығы Әбiш Кекiлбаевтың романдарынан кездесiп отыратыны хақ. Романдарды оқи отырып, бiр ойдан екiншi бiр ойға қалай түсiп кеткендiгiңiздi байқамай қаласыз. Жазушы тiлi бай, образды, ойлы. Суреттерi де жарқын, нақты. Ол құбылысты образмен танып, шешен тiлмен суреттейдi. Оның тiлдiк образдары түгелдей қазақ ұғымына лайықты. Жалпы Әбiш Кекiлбаевтың кейiпкерлердi сөйлету кезiнде көп ойлана отырып, түйдек-түйдек ой тастайды. Өмiр шындығын мол қамтып, байсалдылқпен кең суреттеу орын алады. Дегенмен, Әбiш Кекiлбаевтың “Үркер”, “Елең-алаң” романдарына көз салған уақытта тiл құрылымдарға кең құшақ жая бару шарт секелдi. Сонымен бiрге жазушы өзiнiң ойлау парасаты мен суреткерлiк шеберлiгiн жоғары деңгейде ұстай отырып, оқырманға үлкен мұра ұсынды. Көркем шығармадағы баяндау стилін автордың тікелей өз атынан оқиғаны баяндауы, қаһармандарға мінездеме беруі, олардың іс - әрекеттерін бағалауы, портретті, күйініш – сүйінішті, табиғат құбылыстарын, оқиға болып жатқан жағдайды суреттеуі, осының бәрін ол өзі құрайды. Сондықтан да қатысушыларды мінездеп, суреттейтін, оқиғаны баяндайтын автор сөзінің маңызы зор болады. Әдеби шығармадағы негізгі қаһарманмен, екінші қатардағы кейіпкерлермен бірге, шығарманың өн бойында үздіксіз бой көрсетіп отыратын, баяндауға ерекше тереңдік сипат беретін, оқушыға ой туғызып, шығарма идеясын оның түсінуіне көмектесетін тағы бір образ бар. Ол –автор образы. Автор баяндаудың бір ізділігін, бейтараптығын бұзу арқылы оның айшық-мәнерін арттырады. Айшық-мәнерлілікті күшейтудің белгілі тәсіл, құралдарын пайдаланып, баяндаушы күрделендіреді. Бұл оқиға, құбылыстардың табиғи өту барысын өзгерту арқылы, басқаша айтқанда, баяндау барысында олардың мезгілдік, кеңістік ізбе-ізгіліктерін өзгерту арқылы жүзеге асады. Жазушы шығармасында болмыстың зат, құбылыстарын ғана таңдамайды, оларды берудің формасын да таңдайды. Бұл тұрғыда автордың шығармадағы тікелей немесе жанама берілетін пікір-қозғалыстар емес, не бейнеленді, қалай бейнеленді және тұтастық ішіндегі бейнеленген заттардың арасындағы әртүрлі қарым-қатынастар мен байланыстар қалай деген мәселелер айырықша мәнге ие болады. Автор шығармасында бейнелеудің әртүрлі жағдайларын оқырманда қажетті пікір туғызатындай етіп сәйкестендіреді, дәл өзіне керек тұрғыдан әсер ететіндей етіп топтастырады. Автор бейнесі неден көрінеді десек, ол баяндау типтерін бір-біріне сәйкестендіру формаларынан, баяндаудың даму және баяндау типтерінің ауысу ерекшеліктерінен, шығарма тексінің экспрессивтік-стилистикалық ерекшеліктерінен және шығарманың жеке бөлшектерінде орын алатын жазушының өзіндік кейбір пікір, көзқарастарынан көрінеді. Автордың көзқарас, қатынасы шығарманың өн бойын кеулей отыра, оның жеке бөліктерін бір-бірімен байланыстыратын тұрады, көркем шығарманың әр элементінің орнын, рөлін, қызметін түсіндіріп тұрады. Көркем шығармада мәтіні мынадай субьективтік тұлғалардың күрделі, өзара әрекетшіл қарым-қатынастарынан тұрады: автор, арнайы әңгімелеуші және кейіпкер. Автордың әрекет ету аймағы қатаң әдеби тіл нормаларын негізделген баяндады жасайды. Кейіпкердің әрекет ету аймағына диалог жатады. Онда әдеби емес: қарапайым, ауызекі сөйлеуге тән элементтер де қатар қолданыла береді. Ал арнайы әңгімелеушінің әрекет ету аймағы осы екі шектің аралығын алып жатады, ол бірде авторға, бірде кейіпкерге жақындайды, кейде тіпті екеуінің біреуімен өредік немесе мүдде қосылып кетуі мүмкін. Осылардың қарым-қатынастарына қайсысының басым болуына қарай негізгі екі композициялық-стилистикалық баяндау типі ажыратылады: 1) автор атынан жүргізілетін баяндау типі; 2) басқа біреудің атынан жүргізілетін баяндау типі. Осыған сәйкес баяндауды субьективтендірудің әртүрлі дәрежесі туралы айтуға болады. Алғашқы баяндау типіндегі субьективтік орталардың өзара қарым-қатынасы екіншісіне қарағанда әлдеқайда қүрделі және көп қырлы болады. Өйткені ондағы баяндау әдеби тіл үлгісіне құрылатындықтан, әдеби нормадан қандай да болмасын ауытқу ерекше айшықты, әсерлі болады. Мұнда жазушы ауызекі ғана емес, басқа да стильдердің мүмкіндіктерін пайдалана алады. Баяндаушы бірде бейтарап емес қалыпты ұстайды; бірде суреттейді, бірде толғанысқа алады. Баяндауға басқа кейіпкерлердің үндері, дауыстары кірігіп отыруы, сөйтіп, бауындауды түрлендіріп беруі мүмкін. Түйіп айтқанда, автордың бейнеленіп жанған жайға қарым-қатынасы өте жылжымалы, өзгермелі болады. ... Құла түзге кетіп бара жатқан қарақұрым қосынға керек емес нәрсе болсайшы! Жүк артқан түйелер мен мініс аттарды жол – жөнекей суару үшін жеңіл ағаш астаулар жасалды. Киіз үйлер мен жолым үйлерді жабатын қанша өре киіз жиналды! Күрек, мосы, шелек, арқан, жіп, балта, балғалардың санына жетіп болмайды. Орта жолда керегі болады деп, ұстахана әзірлеп, оған қажет көмірге дейін алдын – ала дайындалып қойылды... ... Оның үстіне жаңа қаланы салуға, ойда жоқта түздіктер шабуыл жасай қалса, қорғануға қамдалған қару – жарақ тағы бар! Ертең осынша артынып – тартынып қарақұрым керуен қаптай өріп түрегелгенде бұл маңайдағы түз елінің де зәре – құты қалмайтын шығар. Тек ертең таң атсын де! Тек, тәңірім, сәтін салсын де! Бұл қосында: «Иә, сәт!», «Иә, сәт!» деп, жүрегі алқымына тығылып, алабұртып жүрген жаңғыз Кирилов қана емес – ті. Қазақ елшілігі жайғасқан үш киіз үй ол түні көрер таңды көздерінен атқызды. Түйелердің бырт – бырт күйсегені, өзен бойындағы ию- қию көп дыбыс құлақтарын қытықтап ұйықтатар емес. Көрмегелі үш жылға айналып бара жатқан самиян сахараларына топ етіп төбеден түсе қалғандай... Ай да сол күні әбден шаршысына толып туар ма! Төңірек тапа тал түстей жарқырап, кең дала әбден дені жайыла керіліп талмаурады да жатты.(Ә.Кекілбаев он екі томдық шығармалар жинағы 5 том, Елең – алаң романы Тәуекел тарауы Өлке баспасы 1999 ж 67-68 беттер) Бұл мысалда автордың бірінші жақтағы баяншы ретіндегі ішкі монологын байқауға болады. Бірінші жақтан баяндауда автор адамның өзі түсініп үлгермеген интуацияларды ашып көрсетеді. Баяндаудың бұл түрінде адамның ішкі әлеміне көңіл ацдарады. Расында, адамды өзінен артық кім біледі. Бұл – тәубеге келу, психологиялық жағынан өзін - өзі ашу амалы. Баяндаудың бұл түрі кейде драмалық шиеленісте де көрініс табады. Ал, үшінші жақтан баяндаудың да айырықша ерекшелігі бар. Ол авторға оқырманды кейіпкердің ішкі өміріне енгізіп, оны жан – жақты суреттеуге мүмкіндік жасайды. Автор кейіпкер жайында бәрін біледі, тіпті оның өзі байқамайтын көңіл түйткілдерін де аша түседі. Үшінші жақтан баяндау шығармаға ішкі монолог амалдарын енгізуге жағдай жасайды. Көркем шығармадағы авторлық баяндауда мазмұны мен модальдық – экспрессивтік мәні жағынан таза автор сөзі деуге келмейтін жеке сөздер, сөйлемдер, тіпті тұтас абзацтар кездеседі. Бұл көріністер сыртқы формасына қарағанда ІІІ – жақта автор атынан айтылады да, ал оның мазмұны, модальдық бағыты қаһарманның қатысын сездіреді. Жазушының шеберлігін дәріптеуде көркем шығармаларды талдау арқылы жеткізуге болатыны мәлім. Сол себепті ішкі монологтың қай жақта берілуіне қатысты амалдарды қарастыруға болады. Ішкі монологтың баяндау жақтарына келер болсақ, жоғарыда атап өткендей І, ІІІ жақта берілуі мүмкін. ... Патшайым қолтығындағы құс жастықты бір умаштап қойды. Неге екені белгісіз, көз алдына анадағы қабылдауда қызылды – жасылды киіндірген қуыршаққа ұқсап қаздиып тұра қалған қаршадай бала келді.Жәудірей қараған көздері, қалқтған құлағы, шіңкілдей шыққанмен, асықпай баппен сөйлеген дауысы... Бәрі есінде екен. Қимыл – қозғалысы, сөз тастасы тәрбие көргендігін аңғартқандай. Сол балаға қарап отырып, көшпенділердің де төрт аяқтылардың соңында текке шапқылап жүрмегендерін, олардың да бірталай нәрседен хабары барын сезген сияқты еді. Іргесінен қала салуды өтінгеніне қарағанда мына ханның тап анау айтқандай қара жаяу көрінбейді ғой! Жарайды, сондағы ойы не екен, көрейік... ... Пәтшайымның қабағы түйіліп кетті. Әлгі бір көңілденіп қалғанын ешкім көріп қоймады ма екен дегендей жан – жағына тағы да бір сыздана тінтіп шықты. Абажа жайдың ішінде өзінен басқа тірі пенде жоқ екеніне көзі жеткенде барып, кекжиген басын төмен иіп, қағазға үңілді.... жүктеу/скачать 410 Kb. Достарыңызбен бөлісу: