Б 82(5К) Қ44 Сеиіт ҚАСҚаьасод

откен  тарихи-қогамдық,  мәдени-көркем  жолдарының  әр  басқа  болуы. 
Әзірбайжан, езбек, түрік, татар халықтары баягыдан бері отырықшылықта 
емір  сүріп  келеді.  XX  гасырға  дейін  олар  феодализм  қогамында  болды, 
ерте  кезден-ақ  орталықты  мемлекет  құрды,  қала  салып,  сауда-саттық да- 
мытты.  Корші  елдермен,  әсіресе,  Шығыс  халықтарымен  тығыз  байла- 
ныста  болды,  олардың  әдебиеті  мен  мәдениетінен  сусындап,  өздерінің 
көркем  өнерін  өсірді.  Араб,  парсы  тілдеріндегі  классикалық  пөэзияны 
жете  меңгерді.  Міне,  өсының  бәрі  фөльклөрға,  өның  ішінде  ертегіге  де 
әсерін  тигізді.  Сондықтан да  эзірбайжан,  өзбек,  татар, түрік  ертектерін- 
Де  шығыс  әдебиеті  мен  фөльклорының  поэтикасы  молырақ  сезіледі,  тілі 
оте құлпырмалы болады, сюжеттері -  көп оқиғалы, хикаялы болып келеді. 
Оның  үстіне  бұл  халықтарда,  әсіресе,  әзірбайжан  мен  түріктерде  ертегі 
айтып  тамагын  асыраған  кәсіпқой  ертекшілер де  болғанға ұқсайды.  Оған 
олардың  ертегісінде  кездесетін  соңғы  формулалар  дәлел.  Онда  ертекші 
«көктен  үш  алма түсті,  бірі  -   маған,  бірі  — ертек  айтқанға,  үшіншісі  де — 
маған», — деп ертегі айтқаны үшін үш алманы бірдей өзіне бұйырады, яғни 
ақы сұраған түрі: 
<иедшәр,  ичдилэр, мэтлэблэринэіетишдилэр.  Кө)дэн үч 
алма дүшдү,  бири мэним,  бири нагыл де]энин, бири дэ өзумун.  Сэн саг, мэн 
саламат.  Сэн]үз  ]аиш,  мэн ики элли,  нансы  чохду,  ону сэн көтур» [20].
Ал,  түрікпен,  қарақалпақ,  қырғыз,  қазақ,  башқұрт  сияқты  бақташы- 
көшпелі  түркілер  XX  ғасырдың  басына  дейін  феөдалдық  қоғамда  өмір 
сүргенімен,  оларда рулық  қауымның  қалдықтары  көп  болды.  Әрине,  бұл 
жалпы мәдениетте де, фолыслорда да көрініс тапты.
Бұл  халықтар  да  ІІІығыс  жэне  Россия  елдерімен  араласты,  олардың 
мәдениетімен байланыс жасады. Алайда, тарихи-қоғамдық дамуының ерек- 
шелігіне байланысты олардың фольклорлық дәстүрінде шығыс әдебиеті мен 
фольклорының  әсерінен горі  өзіндік  белгілер  басым  болды.  Басқа сөзбен 
айтқанда,  патриархалды-феодалдық қоғамда өмір сүрген бақташы-көшпелі 
түркілердің  ертегі  поэтикасында  көнелік  сипат  (синкретизм)  пен  эпосқа 
еліктеушілік бар жэне кэсіпқой ертекші стилінің жоқтығы байқалады.
Бақташылық тұрмыста  кәсіпқой  ертекші  болмайды,  себебі  ауылдан 
алыста,  далада  күндіз  мал  бағып,  түнде  күзетіп  жүрген  кез  келген  адам 
ертекші болған. Ол ертегіні тамақ үшін емес, уақытты өткізу үшін айтқан 
[21].  Сондықтан  ертекті  айтушы  мен  тыңдаушыға  оның  тілінен  гөрі 
мазмұнының,  оқиғасының қызықты болғаны керек (Ал,  кәсіпқой  ертекші 
мазмұнмен  қатар  айтылу  мәнеріне,  көркемдікке  көңіл бөлген,  өйткені  ер- 
тегі оны асырайды). Сол сёбепті де бақташы-көшпелі түркілер ертегісінде 
ертегі  мазмұнына  еш  қатысы  жоқ  жэйт  көп  айтылмайды,  демек,  арнайы 
түрде ұйқаспен баяндалатын кіріспе (присказка, текерлеме) қалыптаспаған 
жэне  ертегі  соңында  эңгіме  айтқаны  үшін  сыйлық  сұрайтын  аяқтама да 
пайда  болмаған.  Мысалы,  үш  томдық  «Қазақ  ертегілеріне»  енген  372 
мәтіннің бірде-біреуінде ондай нышан жоқ.
Бақташы-кошпелі түркілерде кәсіпқой ертекшінің болмауына тағы бір 
себеп—бұл елдерде ақындық (шайырлық, жыраулық, бахшылық, шешендік,
һ  
*>:  ■ 
■' 
: 
: 
;■ 
. 
.. 
'
112

манасшылық,  жыршылық)  өнердің  өте  жоғары  дамуы.  Ақын-шаиырлар 
профессионал  болғандықтан  поэзияны  барынша дамытқан,  сондықтан 
бұл  елдерде  поэзия  — көркем  сөз  өнерінің  биік  шыңы  деп  бағаланған. 
Ал,  ақындар  мен  шайырлар  ертегі  айтпаған,  сол  себепті  ертегіде 
ұйқасты  кіріспе мен аяқтама тұрақты белгі ретінде қалыптаспаған. Реті 
келгенде  айта  кетейік:  жоғарыда  айтқан  қазақша  372  текстің  екеуінде 
ғана  өрнектелген  кіріспе  бар  [22],  бірақ оның біреуі  ертегі  мазмұнына 
тікелей  қатысты.  Алайда,  бұл  екі  ертегі  кеш  жазылып  алынған  және 
айтушыдан  тікелей  (қалай*айтса,  солай)  жазылып  алынған  ба,  жоқ па, 
_  ол  жағы  белгісіз.  Жалпы,  бақташы-көшпелі  халықтар  ертегісінің  өте 
кеш жазылып  алынғандығынан  оның поэтикасында  нұқсан  болуы дау-
сыз.  : 
*
Осыған  орай  мына  мәселені  арнайы  айтуымыз  керек.  Фольклор 
шығармаларын жинау барысында біз элі күнге дейін ертекшіге көңіл бөлмей 
келеміз. Шындығын айтсақ, ертегі поэтикасын зерттеу үшін ертекшілердщ 
айту мэнерін, талантын, стилін, басқаша айтқанда оның ертегіні жадында 
ғана  сақтамай,  елге  қалай  жеткізетінін  анықгау  қажет.  Мүндай  шаруаны 
Еуропа фольклористері XX ғасырда-ақ қолға алған болатын. Қазіргі таңда 
олар  бір  ертекшіден  араға  уақыт  салып  бірнеше  ертегіні  дүркін-дүркін 
қайта  жазып  алып,  текст  қаншалықты  өзгеріске  үшырайтынын,  бір  ер- 
текшіден  эр  кезде  жазылып  алынған  ертегінің  сюжетінде,  мазмүнында, 
і  
құрылысы  мен  стилінде  қандай  айырмашьшық  болатынын  анықгап,  ер- 
тегі  жанрының  трансформаңиялық  процесін,  ертегілік  дэстүрдің  омірін, 
тіпті  бүкіл  фольклордағы  коллективтік  пен даралық мәселесін  зерттеуде. 
Сондай зерттеудің бірі — В.М.Гацактың «Ертекші жэне оның тексі» деген 
мақаласы.  Бір ертекшіден эр кезде жазылып алынған бір ертегінің эртүрлі 
| 
ңүсқасын салыстыра зертгеп, ол мынадай қорытындыға келеді:
«Ертегі  жеке  бір  нақтылы  шығарма ретінде  орындалады.  Ертекшінің 
I 
ойында сақтап айтатыны -  жалпы ертегі емес. Оның баяндайтыны -  белгілі 
I 
бір  қаһарманның іс-әрекеті, қимылы,  өмірі.  Сол  ертегіні қайта айтқанның 
I 
өзінде  де  ертекші  сол  қаһарманды  өзгертпейді.  Сондай-ақ ертекші  ертегі 
I 
сюжетіне де ешбір сапалық өзгеріс енгізбейді»  [23].
I 
Қызық түжырым.  Ал,  енді  осы  қорытынды  қазақ ертегілеріне, ертек-
I 
шілеріне сәйкес келе ме? Міне, қазақ фольклорының поэтикасын зерттей- 
I 
тін мамандардың болашақта атқаратын ісінің бірі осы болмақ.
I 
Әрине,  мүнда тек сандық жағы ғана ескеріліп  қоймауы  керек.  Ертек-
I 
ші  аудиторияның  ерекшелігіне  байланысты  бір  ертекті  әртүрлі  айтуы  да 
I 
мүмкін.  Демек,  ертегі  қандай  ортада  жэне  қандай  мақсатта  айтылатыны 
I 
да  ескерілуі  қажет.  Сонымен  бірге  бір  ертекшімен  ғана  шектелмеу  ке- 
I 
рек.  Айталық,  бір  ертегіні  2-3  ертекшіден  бірнеше  рет  жазып  алып,  бір 
| 
жағынан, эр ертекшінің эр кезде жазылған өз нүсқаларын, екінші жағынан 
I 
бір  ергегінің  әр  ертекші  айтқан  нүсқаларын 
салыстырып  зерттеуге  де 
|  
болар еді. Сөз жоқ, бүл эдіс ертегі поэтикасының, ертекші қабілетінің ішкі
I 
сырларын ашуга көп жәрдем берер еді.
■ 
___  
113
2511 
113

Талдап отырған ертегі композициясына қайта оралайық. Сонымен, біз 
бірнеше түркі  халықтары  ертегісінің  құрылымына тән  ортақ жэне  алшақ 
белгілер  бар екенін  анықтадық.  Ортақ белгі -  ертегідегі  оқиғаның өмірде 
болмайтынын  көркем  түрде  ескертетін  бастаманың  болуы. 
Бірақ  осы 
көркем ескертпе екі түрлі болады: бірі -  ертегі мазмүнына еш қатысы жоқ 
ернектелген кіріспе де, екіншісі -  біршама көркемделген, бірақ ертегідегі 
оқиғаға  тікелей  қатысты  болып  келетін  бастама.  Міне  -   бұл  отырықшы
түркшер  мен  оақгашы-көшпелі  түркілер  ертепсінщ  композициясындағы 
өзгешелік.
Олардың  ертегі  композициясындағы  тағы  бір  айырмашьшық  -  
сюжеттің 
эпилогпен 
кеңеюі,  яғни  ертегінің  эпикалық  бөлімі  біткеннен 
кейін оқига бірден шешімге (развязкаға) келмейді: кейіпкердің эрі қарайғы 
тағдыры  баяндалады,  я  болмаса  оның  ұрпағы,  эйтпесе  інісінің  іс-эрекеті 
эңгімеленеді.  Көп  жағдайда  мұндай  эпилогтың  басты  қаһарманы  негізгі 
кейіпкердің  кіші  інісі,  немесе  баласы  болып  келеді.  Ол  өзінің алдьшдағы 
геройдан  (ағасынан,  әкесінен)  элдеқайда  күшті,  ағасы  немесе  экесі  жеңе 
алмаған  жойқын  жауды  жеңеді,  сөйтіп  өзінен  бұрынғылардың  арманын
жүзеге асырады.
Ертегінің  негізгі  сюжетіне  мұндай  эпилогтың  жалғасуы,  -   сөз  жоқ, 
батырлар жырының ықпалы. Өйткені ертегі эпилогында айтьшатын ұрпақ 
жалғасы  -   қаһармандық  эпосқа  тэн  шежірелік  тұтастанудың  өзі,  оның 
үстіне  ертегі  эпилогының  мазмұны  мен  рухы  қаһармандық  эпостағы 
сияқты  таза  батырлық  сипатта  болады.  Мэселен,  ертегі  эпилогына  тэн 
батырлық сипат пен ұрпақ жалғастығын қырғыздың «Манасынан» («Сей- 
тек»,  «Семетей»),  түрікпеннің  «Героглысынан»,  қазақтың  «Қырық  баты- 
рынан» т.б. шығармалардан көреміз. Бұл заңды. Себебі, бақташы-көшпелі 
түркі халықтары фольклорында ұзақ уақыт бойы, тіпті XX ғасырдың басы- 
на дейін қаһармандық эпос  басты рөл атқарды,  онда халықтың этикалық, 
эстетикалық,  моральдық,  имандылық  (нравственный)  түсініктері  мен 
қасиеттері толық бой көрсетті. Қаһармандық эпостың осынша уақыт бойы 
сөнбей,  қайта  дамып,  жаңғырып  отырғаны  патриархалды-феодалдық 
қоғамның  табиғатына  да  байланысты  болды.  Рулар  мен  тайпалардың 
өзара қақтығысы, бір жағынан, сыртқы шапқыншылармен жиі согыс, екін- 
ші  жағынан,  қаһармандық  эпостың  шарықтап  шырқап,  біздің дэуірімізге 
жетуіне  жағдай  жасады.  Болмыста  рулық  әдет-ғұрыптардың  сақталуы 
ақсақалды,  жасы  үлкен  адамды,  ата-ананы  сыйлауға,  олардың  айтқанын 
екі етпеуге тәрбиеледі. Әкесі жүзеге асырмағанды баласы, агасы орындай 
алмағанды інісі орындау -  рулық қауымның ең басты заңы еді. Осы заңды 
сақтаған  адам  өмірде  де,  фолыслорда да дәріптелді,  мадақгалды.  Сөйтіп, 
қаһармандық  эпоста,  оның  эсерімен  ертегіде  генеалогиялық  циклдену 
процесі пайда болды.
Біз осы кезге шейін түркі халықтары ертегісінің композициясындағы 
айырмашыльщтарды  қарастырдық.  Сонымен  қатар  ортақ  белгілер  бар 
екенін де айтуымыз керек.  Енді біз соған тоқталайық.
114

бұл халықгардың ертегілерінде
жағдайы,  мекен-тұрағы  жөнінде  мәлімет  оеретін  кеңеиіиисн  ^и<ш о««л 
(развернутый  зачин)  кейін 
пролог 
айтылады.  Ол  прологта  ертегі  оқигасы 
басталғанға  дейін  кейіпкердің  өмірге  келу  тарихы  баяндалады:  перзентсіз 
ерлі-зайыптылар  неше түрлі  тауқымет  шегіп,  әйтеуір  балалы  болады.  Сол 
бала ертегінің кейіпкері болып шығады [24]. Осы прологтүркі халықгарының 
көптеген ертегілерінде, жьфларында, дастандарында кездеседі, тіпті кеиінгі
- ......... ............—.  
--------  
•   Г Г * « 1 Г   « м
 П  
Т Т Т   Т  
Г о п ч і л п а п п и и   ЯМ-
ұшырасады
туы бойынша біз айтып отырган прологтағы болашақ қаһарманньщ керемет 
жағдайда тууы туралы мотив көптеген халықгың фольклорьшда бар және ол 
өте коне заманда, матриархат дэуірінде етек алған тотемистік түсініктермен 
байланысты  [25].  Ендеше,  түркі  халықгары  ертегісінщ  композициясын- 
да  пайдаланылатын  пролог-мотив  типологиялық түрде  барлық елде  пақда 
болған,  ал түркі  халықгарында  олар  бөлінбей түрған  заманда туып,  кеиін
халық
фольклордың эр жанрына кіріпп кеткен.
Ертегі  -  поэтикасын  қүрайтын  компоненттің  бфі  -   көркемдеу
күралдары  мен  тіл  өрнегі. 
Олар  ертегіні  коркемдеп  қана  қоймақды.
эстетикалық  функциясын
қаһарманын бейнелеуге қызмет етеді. 
.
.
.
Кейіпкерді  айрықша  даралап  көрсетуде  ертегінщ  стилі  мен  эртүрлі
көркемдік  эдістердің  де  атқаратын  ролі  зор.  Басқа  халықгардың  ерте-
гілеріндегідей  қазақгың  ертегілерінде  де  өте-моте  түрақгы  және  кең
тараган әдістер әсірелеу, кайталау жэне контраст болып табылады.  ^
Ә с ір е л е у - ж а л п ы  ф ольк лорды ң ж ан рл ы қ торк ін ін ен   туы п, қарапаиым
мен керемет нэрселердің, шалқыған қиял мен тіршілік жәйттардың аралас 
келуін  байқататын  коркемдік  эдіс.  Әсірелеу  эпикалық образ  жасауда  не- 
гізгі рол атқарады, идеал кейіпкердің ерекшелігін айқындаи түседі.
Ертегі  негізгі  кейіпкердің  өзін  де,  көмекшілерін  де,  сонымен  қатар 
оның  күресіп  жеңетін  қарсьшастары  мен  қиыншылық  богеттерді  де 
эсірелей корсетеді.  Кейіпкердің түлғасы ерекше қасиеттерге боленген. Ол 
туа келе кереметгей тез өседі, алып күштің иесі болады. Кеишкермен бірге
оның комекшілері мен дүшпандары да әсірелей бейнеленеді.
Көмекшілерінің  ішінде  өте-мөте  эсірелеу  арқылы  суреттелетіндері 
ат пен  алып  құс.  Мәселен,  кейіпкер  өзінің жан  серігі  етіп таңдаған  аттың 
тұрқы  мен  шабысын  ертегі  бьшай  суретгейді.  Кейшкер  алыс  сапарға да- 
ярланып жүріп үйірден өзіне лайық ат іздейді, оның назары бф аласа арық
таиға ауады.
күрең
жүгендеген  екен,  оөнен  оолаоы,  щтшъп жщтщт
Айшылык жерді алтьі  аттайды,  жылшылық жерді жеті  аттаиды.
ат айтты Еркем Айдарга:  «Менің үстімде жүргенде сені мен жауга
^
 
г ____  
______/ . й і /  
ъгплузл
  ппдһіппан.  сен 
жігіт
^  ^ ~  —
 .—
 —
■
»
  * 
болма» [26].
115

Н 
,,  ■
 
' 
V
-
'■
ІЦ
і ■
Ал, Самұрық құстың ұшу жылдамдығы мен күші мынандай.
Кейіпкер  жыл  сайын  алып  қара  құстың  балапандарын  жеп  кетіп 
жүрген айдаһарды өлтіріп, бәйтерек түбінде демалып отырады.
«Сол  кезде күнбатыс жақтан  бір қара бүлт  іиықты.  Қатты  дауыл 
жерді шаңдатты.
-  Бүл не? -  деп сүрады Жартытөстік.
Сонда екі балапан айтты:
-  
Бүл  біздің  анамыздың  қанатының  екпінді  желі.  Нөсер  жауын 
құйып-қүйып жіберді.
-  Бүл қалай? -  дегенде,  балапан айтты:
-  Анамыздың  көз жасы.  Жылда-жылда  бала тапсам  да бірі  ілеспей 
қойды деп жылаганы, -  деді.
Күн ашылып,  қар жауды,  жапалақ-жапалақ.
-  Бүл не?
  —  
деді.
-  
Анамыздың қуанып қарқ-қарқ күлгені,
  -  
деді. Қүс келіп агаш басына 
қонганда,  үйдің жуандыгындай агаш иіліп жерге тиді,  -  дейді» [27].
Ертегіде  кейіпкердің  жаулары  да  әсірелей  көрсетілген.  Осы  арқылы 
ертегі халық  идеалын  онан әрі көтере, дәріптей түседі.
Оның  жауы,  мейлі  ол  мифтік  керемет  тұлға,  немесе  адам  болсын 
бәрібір, орасан зор күш  иесі ретінде бейнеленді. Мысалы, дэудің қайраты 
мен  күштілігі  соншалық,  ол  қаһарманның  таспен  ұрғанын  тіпті  бүрге 
шаққан құрлы көрмейді  [28].
Кейіпкердің,  міне,  осындай  алып  та  күшті  дұшпандарын  жеңуі,  -  
сөзсіз, халықтың  ел қорғанышы боларлық жан туралы арманының жемісі 
мен оның жақсылық пен жамандыққа, әділеттілік пен әділетсіздікке деген 
көзқарасының сәулесі.
Қазақ ертегілерінде кең қолданылатын әдістің бірі -  қарсы  қою, яғни 
контраст. Ол ертегіде екі түрлі сипатта көрінеді. Бірі -  сырттай, көзге бады- 
райып тұрады,  яғни  образдар  қайырымдылық пен  зұлымдықтың  өкілдері 
есебінде бір-біріне  қарама-қарсы  қойылады.  Мұндай  ашық түрде  қарама- 
қарсы қою арқылы ертегі қаһарманның ең ізгі қасиеттерін айқын көрсетеді. 
Оның басқа кейіпкерлерден  ерекшелігін,  жауларынан артықшылығын  си- 
паттайды. Сыртқы контраст халық алдында қаһарманға қас дұшпандардың 
зымияндық ойлары мен әрекетгерін ашық әшкерелейді.
Екінші -  жай көзге сырттан көрінбейтін бір образдың өз ішінде кезде- 
сетін контраст. Басқасөзбен айтсақ, образдың ішінде бірі мен бірі сыйыспай- 
тын, қарама-қарсы қасиеттер мен қылықтардың үйлесуі. Образдың өзінде 
жақсылық  пен  жамандық,  қайырымдылық  пен  зұлымдық,  арамдық  пен 
адалдық  сияқты  қасиет-мінездер  диалектикалық  дәнекер  тауып,  бірлікте 
болады.  Мысалы,  эу  баста  түкке  тұрғысыз,  ешнәрсеге  жарамсыз  болып 
корініп,  ең  соңында озінің  үлкен  ағалары  мен  дұшпандарынан  талантты 
да ақылдырақ болып шығатын кенже ұл мен тазша секілді жағымды кейіп- 
керлер  міне,  осындай.  Қаһарманның басты  қолқанаты -  аттың да  бейнесі 
осылай.  Алғашқыда  аласа,  қотыр  мәстек  болып  көрінген  ол  біраздан  соң
116

тұлпарға
Ш і   1 ш   ы ш і ш а ,  
-- ---------- ------------------------  
х   ,  г
 
- 
;  
^
да  балтыры  қотыр,  басы  таз,  түріне  адам  қарағысыз  жетім  бала,  немесе 
адамның  ең  жаманы  саналған  Аяз  би  сияқты  кейіпкерлер  соңырақ елден
Ф  
0  
М Ш  
^   « V
 Ш  
Ш
щ
 Сұлу, 
. . . . . . ------------------------~
Міне,  ертегі  эстетикасы  деген  осы.  Ол  халыктың  эстетикасымен
ұласып 
/1\ и і и,цш •
 •
*
 
^ 
------------------------ -- 
іі 
.
нашарды  өрлету.  Бұл  мұрат  пен  арман  ұштасып,  халық  оны  ертегі  эсте- 
тикасымен  жүзеге  асырады.  Ол  үшін  қаһарман  образында  ішкі  контраст 
бар.  Сол  арқылы  бас  кейіпиердің  шын  қасиеті  танылып,  халықгың  оған 
деген  сүйіспеншілігі  білінеді.  Халық  ертегісінің  кереметгігі  сол  -   бас 
кейіпкеоінін  хас  асыл  қасиеттерін  бірден  корсетпей,  тыңдаушыларды
құсап
құмарттырып
ды.  Бұл үшін ертегі  ішкі контраст эдісін қолданады.
Ішкі 
контраст 
жағымсыз 
кейіпкерлердің 
бейнелерінен 
де 
байқалатындығы  орынды.  Мысалға,  жалмауыз  кемпірді  алайық:  сырт 
қарағанда ол әлсіз, қаусаған кемпір секілді, ал шын мэнінде ол  табиғаттың 
небір  жасырын  сырларын  білетін,  оларды  өзіне  бағындырган  өте  күшті 
эмірші.  Демек,  ертегіде  ішкі  контраст  эдісі  бейнеленепн  нэрсенщ,  не
образдың шын мэнін ашып көрсету үшін  қолданылады. 
_
Ертегі  жанрына  тэн  коркем  әдістердің  бірі  -   қайталау. 
Қаиталау 
тәсілі  ертегіде  үш  түрлі  мақсатпен  қолданылады.  Біріншісі  -   қаһарман 
кездесетін  қиыншылықгарды  күрделендіре  түсу,  сол  арқылы  образдың 
батырлық  тұлғасын  котеру  үшін;  екінші  -   ретардация,  яғни  оқиганы  ба- 
яулату  үшін,  үшіншісі  -   ертегінің  ауызша  таралуына  баиланысты  оның 
ұмытылмастай болып жақсы ұғылып, есте қалуы үшін  пайдаланьшады.
Кептеген ертегілерде кейіпкердің алдынан кездесетін эр түрлі бөгетгер 
бірнеше рет қайталанып  келеді, әсіресе, үш  рет  қайталанып отыру жиірек 
ұшырасады [29] жэне эрбір жаңа бөгет бұрынғысынан элдеқайда қиын әрі
күрделі. 
. 
.
Қаһарман  осының бэрінен  де  эрқашан  аман-есен  отіп  отырады.  Мы- 
салы,  «Күн  астындағы  Күнікей  қыз»  ертегісінде  кейшкер  алтын  мүшзді 
киік  ұстап  алып,  оны  ханға сыйға тартады.  Сараң хан  алғыс  орнына оған 
бірінен  бірі  қиын  үш  түрлі  тапсырма  береді.  Алдымен  баланың  өзі  алып 
келген киіктің астына қоятын алтын тақты, одан кейін белгісіз елден алтын 
ағашты, ең соңында күн астындағы Күнікей  қызды экелуге жұмсаиды.
Міне,  мұндай  қайталаулар  ертегіде,  бір  жағынан,  кеиіпкердің  орын- 
дар  ісінің  қиындыгын  корсетсе,  екіншіден,  осы  арқылы  халықтың  арман
еткен адамды ардақгау мақсатын көздейді.
Ертегідегі қайталаудың басқа бір түрі -  қимыл-оқиғаны баяулату үшін
қолданылатын 
ретардация 
дедік.  Ретардация  жағдайында бүпндеи  эпи-
зодтар, 
*“ *»» 
.»*•*—>  —
 *—  
. 
*
рады  Мысалы,  «Арман  тас»  атгы  ертегіде  қыз  өлген  адамның  қасында
оны тірілту үшін 40 күн, 40 түн отырады.  Қыз шаршаған  кезде, оны  мыс-
түгел
117

тан  кемпір ауыстырады.  Қыз демалу үшін далаға шығады.  Осы сәтте өліп 
жатқан жігіт тіріледі де,  «сені  мен тірілттім» деп айтқан мыстан  кемпірге 
үйленеді. Қыз өзінше қалады. Мыстан кемпір қыздың көзін жоюды ойлай- 
ды.  Мыстанның  бұйрығымен  жіғіт  қызды  өлтіріп,  күлге  көміп  тастайды. 
Күлден ақ ағаш өсіп шығады, кемпір ағашты шауып тастауды бұйырады... 
Ақыр аяғында қыз тіріледі. Жігіт базарға жүрерінде, қыз оған арман тасты 
әкелуді  өтінеді.  Жігіт әкеліп  береді,  қыз тасқа барлық өмір тарихын  айта- 
ды, тас оны растайды.
«Сонда элгі арман тасты алдына қойып көп сөйлейді:
-  Әй,  арман тас! Мен кедейдің жылгыз қызы екенім рас па?
-  
Ия, рас, рас!
  -  
деді.
Сонда қыз:
-  
Мені экем молдага экелгені рас па?
  —  
деді.
-  Ия, рас, рас,
  -  
деді қозгалып,  иіэугімдей болды кеуіп» [30].
Міне,  өстіп  эрі  қарай  қыз  өзінің  басынан  кешкен  жайттарды  түгел 
қайталап  шығады.  Тас  мақұлдайды.  Мұндағы  қайталаудың мақсаты -  ба- 
яндауды  баяулату  және  сол  арқылы  ертегіні  жадында  сақтап  қалу.  Сон- 
дай-ақ  мұндай  қайталау  оқиғаның  тыңдаушыға  психологиялық  әсерін 
күшейтеді.
Ертегілік  образ  жасауда  көптеген  ауызекі  шығармаларда  кездесетін 
дәстүрлі  стильдік  формулалар  үлкен  рөл  атқарады  [31].  Қазақ  ерте- 
гілерінде мұндай формулалар топтап, жинақгап айтсақ, мына мақсаттарда 
қолданылады:
а) Қаһарманның ерекше тұлғасын, қасиетін суреттеп, тегін емес екенін 
білдіру  үшін 
«Атса  мылтық  өтпейді,  шапса  қылыш  өтпейді,  адамның 
күші жетпейді
», -  делінеді.
э) 
Қаһарманның дұшпанмен жекпе-жек күресін 
«Ой жерді дәң қылады, 
доң жерді ой қылады
»  
-  деп сипаттаса, оның ержүректілігін көрсету үшін 
қаһарманға 
«Атыспақ керек пе,  алыспақ керек пе?» 
-  деп тіл қатқызады.
б) Бас кейіпкердің өте шапшаң өсіп-ержетуін 
«Ай сайын емес, күн сай
- 
ьін әсіпті; алты күнде күліпті, алпыс күнде жүріпті,  алты жылда жігіт 
болыпты
», — деп хабарлайды.
в)  Сол  сияқты  жүйрік  аттың  немесе  желмаяның  шабысын 
«Қүстай 
үшып,  қүйындай  үйтқып»,
 
яки  болмаса 
«Айлық  жерді  алты  аттап, 
жылдық жерді жеті аттап», 
-  деп суреттейді.
г) Ал, қыздың сұлулығын 
«Ай десе аузы бар,  күн десе кәзі бар»,
 
-  деп 
сипаттаса;
д)  Үзақ  жол  сапарының  ауырлығы  мен  кейіпкердің  қайтпас  жігерін, 
табандылығын былай бідіреді: 
«Үшқан қүстың қанаты күйеді, жүгірген аңның 
түягы күйеді»; «Таусылмас азық алды, тозбас киім алды»,
 
немесе 
«Маңдайым 
тасқа тиіп, табаным жерге тиіп»;«Темір етіктен теңгедей, темір таяқтан 
тебендей қалды»; «Мойны ыргайдай, биті торгайдай болды».
е)  Кейіпкердің  кезген  уақытының  мөлшері  мен  жолының ұзақтығын 
«Күн артынан күн өтіп,  ай артынан ай әтіп, жыл артынан жыл өтті»,
118

немесе 
«Күн  жүреді,  түн  жүреді,  ай  жүреді,  апта  жүреді», 
-   деп  бш- 
дірсе, ертегі оқиғаның  сәтті аяқгалысы  мен той жайын  «
Отыз күн оиын,
қырық  күн  тойын  жасады»;  «Баршасы  мақсат-мүратына  жетіпті»,
— деп баян етеді. 
. 
•
Осындай тұрақты  формулалармен  қатар  қазақ  ертегілерінде  әр  түрлі 
афоризмдер,  мақал-мэтелдер,  жұмбактар  және  өлең-жырлар  да  кездесіп 
отырады.  Әсіресе, өлеңдердің функциясын  атап  айту абзал.  Олар ертегіні 
көркемдеп, жандандыра түседі, оның эсерлілігін арттырады. Бірақ олеңнщ 
мазмүны ертегінің сюжетіке тэуелді боп келеді. Сондықган да олеңнің ор- 
нын ауыстырып, бір ертегіден алып екіншісіне қосу өте қиын. Әрбір олең
белгілі бір сюжетгің негізінде туындайды.
Белгілі бір ертегідегі өлеңдердің ешқайсысы да одан бөлек аитылмаи-
ды.  Өлеңнің  ертегі  мазмұнымен  біте  қайнасқаны  соншалық,  онсыз  олең
өзінің логикалық мэнін жоғалтып алады.
Ертегідегі өлеңдер образдыңтұлғасын жан-жақгы ашуға, қаһарманның
белгілі  бір  жәй-күйін:  қайғысын,  уайымын,  сағынышын,  қуанышын 
көрсетуге көп септік етеді.
Сілтемелер және ескертпелер:

жүктеу/скачать 22,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: