Сілтемелер жэне ескертпелер

Сілтемелер жэне ескертпелер:
1. Диваев  А.  Предание о Хазрети  Исмаил-Ата // Туркестанские  ведомости. 
1901. №20,24, 25; Киргизская святыня. Пещера Чакпак-ата // Закаспийское обоз- 
рение, 1902. №31; Хорасан ата // Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. 
1910. Вып. 22. С. 200-201; Новицкий Ю. Ходжа Ахмет Ясави // Туркестанские ве- 
домости.  1912. №38; Тәңірінің сүйген қры // Дала уалаятының газеті.  1900. № 16, 
17; Мұса пайгамбардың құдаймен сөйлескені // ОҒК қолжазба қоры. №197-бума; 
Адам өмірі // Сонда. №202-бума, тағы басқалар.
2.  Ескендір  Зұлқарнайын  өзінің  дұшпандарын  неменен  жеңгені  //  Дала 
уалаятының  газеті.  1895.  №5;  Қазақтың  қонақ  күтуі  турасынан  //  Сонда.  1900. 
№11,12; Алтынсарыұлы Ыбырай. Өлеңдер жинагы. Алматы, 1935.46-49-6.; Сар- 
кин  Н.  Киргизское  стихотворение  об  Александре  Македонском  //  Известия  Об- 
щества истории, археологии и этнографии. Казань,  1905. Т.21. Вып.4. С. 373-378; 
Қасқабасов С. Ескендір туралы қазақ ертегілері және Абайдың «Ескендір» поэма- 
сы // Қазақстан  мектебі.  1968.  №2.  68-6.;  Костюхин  Е.А. -  Александр Македон- 
ский  в литературной  и фольклорной традиции.  М.,  1972.  С.158; Хан  бұйрыгы // 
ӘӨИ колжазба қоры. №118-бума.
3. Бұл туралы толыгырақ қараңыз: Қасқабасов С. Ескендір туралы қазақ ерте- 
гілері және Абайдың «Ескендір» поэмасы // Қазақстан мектебі. 1968. №2.68-70-6.; 
Кенжебаев Б. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері. Алматы,  1973.  17-21-6.
4. Құнанбаев А. Алматы, 1945.457-458-6.; Саркин Н. Аталган еңбек. 379-380- 
б.; Кеңесбаев I. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы,  1977. 9-6.
5.  Тэкаппар  әскер  басы  турасынан  //  Дала  уалаятының  газеті.  1895.  №3. 
Зұпқарнайын // Қазақстан мектебі.  1968. №2. 62-6.
6.  Агада.  Сказания,  притчи,  изречения  Талмуда  и  Мидрашей:  В  4-х  частях.
Одесса,  1910. Ч  І.С.  177-178.
7. Бұл туралы толыгырақ қараңыз: Қасқабасов С. Ескендір туралы қазақ ерте- 
гілері жэне Абайдың «Ескендір» поэмасы // Қазақстан мектебі.  1968. №2.66-70-6.; 
Ахметов З.А. Современное развитие и традиции казахской литературы. Алма-Ата, 
1978.  С.75-78;  Сатбаева  Ш.К.  Казахская  литература  и  Восток.  Алма-Ата,  1982.
Ш 12.
176

АҢЫ З
Аңыз  жанрының  арғы  түбірі  сөз  жоқ  ежелгі  ру-тайпалық  қауым 
кезінде жатыр.  Оның көмескі  көрінісін рулардың шығу тегін  баяндайтын 
шежірелер мен тайпалардың соғысы туралы эңгімелерден табуға болады.
Аңыз  жанры  тарихи  шындық,  тарихи  факт  негізінде  қалыптасады. 
Алайда,  аңыз  аясында  тарихи  факт  әр  дәуірдегі  айтушылар  мен 
тыңдаушыл ардың түсінік-пайымына, үғымына сәйкес өзгереді.
Рулар, тайпалар арасындағы дау-жанжал, ұрыс-соғыс туралы аңыздар 
ауызекі (ауызша) хроника іспеттес, онда шамамен болған оқиғаның мезгілі 
көрсетілуі  мүмкін,  сол оқиғаға қатысқан адамдар міндетті түрде аталады. 
Мүндай  аңыздардың  бейнелеу  қүралдары  жүпыны  ғана,  ал  дәріптеу  мен 
көркем  жинақгау  мүмкіншілігі  ертегі  мен  эпостан  әлдеқайда  аз.  Рулар, 
тайпалар  соғысы  туралы  аңыздар  -   батырлық  ертегі  мен  қаһармандық 
эпостың тағы бір қайнар көзі.
Аңыз  омірде  болған  елеулі  оқиғалар,  ертеректе  омір  сүрген  көрнекті 
адамдар және белгілі бір жер-су,  мекен  жайлы  баяндайды.  Сондықтан  ел 
арасында аңыздағы айтылатын оқиғалар мен іс-әрекеттер ақиқат нәрсе деп 
қабылданған.  Жүрт үшін аңыз -  ертегі емес, онда көркемделген қиялдың, 
көркем  шарттылықгың  белгісі  аз.  Әрине,  объективті  түрде  қарайтын 
болсақ,  аңызда  да  қиял  (вымесел)  бар,  бірақ  ол  ертегідегідей,  я  болмаса
эпостағыдай  коркемделмеген.
Аңызда  айтылатын  хабар,  оқиға  еш  күмэн  туғызбайды,  өйткені  оның 
түп негізі -  тарихи шындық. Бұл біріншіден. Екіншіден, аңыздың мазмұнын 
растайтын  дерек  ретінде  жердің  аты,  белгілі  қайраткердің  есімі,  я  болма- 
са  жыл  мезгілі  аталып  отырады.  Үшіншідең,  аңыздың  айтылу  мэнері 
түрақтанган, ол ылғи үшінші жақтан жэне өткен шақта баяндалады.
Аңыздың түпкі  мазмүны  өмірдің танылған  бір  фактісі  болып  келеді. 
Әрине,  ауыздан  ауызға,  біреуден  біреуге  айтылып  жүргенде  бұл  фактінің 
кейбір  детальдары,  болмаса  ол  туралы  жалпы  хабар  өзгеріске  ұшырауы 
мүмкін, тіпті кейде жалған болып шығуы да ықтимал. Бірақ соның бэрінде 
де ол факті туралы хабар шын болып есептелінеді,  өйткені дәстүр бойын- 
ша айтушы  оны гажайыпты  нәрселермен түсіндіру керек деп  ойламайды. 
Басқаша  айтқанда,  аңызда  ешқандай  кереметтілік,  ғажайыптық  сыр  бол- 
майды, өмірден тысқарғы фантастикалық кейіпкерлер көрінбейді.
12-2511
177 
»

Аңыздың тағкл  бір  ерекшелігі  —
  онда  баяндалатын  оқига  тек  ұлттық 
сипатта  болып,  бёлгілі  бір  жерге  ғана  байланысты  болып  келеді.  Ягни,
аңызда тек жергілікті тарихтың гана оқиғасы әңгімеленеді.
Ацыз  дегеніміз  -   бір  мекеннің,  жергілікті  жердін,  я  болмаса  бір 
елдін, 
тайпанын,  рудын  ауызекі  шежіресі  (устная  хроника),  бір 
аймақта болган  оқиганың әнгімесі. 
Сондықтан аңыздардың сюжеті коп 
жагдайда  ұлттық  қана  болады,  бір  елдің  аңызы  екінші  елге  ауыспайды, 
тіпті  аңыздың  копшілігі  аймақтық  (локальный)  қана  болады.  Басқа  елді 
былай  койганда,  Қазақстанның  бір  жерінде  болган  оқига  екінші  жерде 
болмаган, сондықтан ол оқигага байланысты туган аңыз басқа аймаққа кең 
тарамаган.  Мәселен,  оңтүстіктегі  мекендер  жайлы  аңыздар  солтүстікте 
белгісіз.  Я  болмаса,  керісінше.  Әрине,  бүкіл  Қазақстанга  белгілі  болган, 
ягни бір гана аймақ аясынан асып кеткен оқигалар жайлы аңыздар барлық 
жерге тарауы мүмкін, бірақ мүндай оқигалар жиі болып түрмаган.  Соның 
озіңде де бүкіл Қазақстанга тараган аңыздар өзінің пайда болган алгашқы 
аймақгық сипатын  жогалтпаган.  Мүндай  аңыздарга  ақгабан  шүбырынды 
оқигаларына  байланысты  туган  эңгімелер  жатады.  Ал,  Исатай,  Махам- 
бет  котерілісіне  қатысты  пайда  болган  аңыздар  да  үлкен  тарихқа  белгші 
болганымен  озінің  алгашқы  шыққан  аймагына,  ягни  Батыс  Қазақстанга
кеңірек тараган.
Жалпы  аңыздың  аймақгық  (локальдық)  сипаты  оны  фольклордың 
баска  жанрлармен  салыстыра  қараганда  айқын  корінеді.  Мэселен, 
қаһармандық эпос пен тарихи жырда бүкіл қазақ еліне қатысты оқига беи- 
неленеді,  сондықган  батырлар  жыры  мен  тарихи  жырлар  Қазақстанның
барлық жерінде жырланган. 
„
Ал, аңызда әңгімеленетін жагдай бір аймақгың гана тарихына оаила-
нысты келеді, сондьщтан ол шыгарманың мазмүны нақгырақ болады.  Сол 
себепті  бір  аңызды  толық түсіну  үшін  кейде  онда  баяндалатын  оқиганы 
білу  аз,  сол  аңыз  пайда  болган  аймақты  да  жете  білуге  тура  келеді,  сон- 
да айтылатын  басқа да фольклорлық шыгармалармен танысу қажет бола- 
ды.  Сөйтіп  аңыздың  бүкіл  «контексін»  біліп  барып  қана  оны  жан-жақты
талдауга болады.
Аңыздар  бір  халықтың  екінші  халыққа  ауыспаиды  дегенде  ескере- 
тін  нэрсе  -   бір  аймақта  отырган  екі  халықгың  аңызы  бір-біріне  ауысуы 
мүмкін,  бірақ  ол  кең  жайылмайды.  Сонымен  қатар  көрші  түрмайтын  әр 
жақгагы екі-үш елдің де аңыздары үқсас болуы ықтимал. Алайда, мұндагы
ұқсастықты  тарихи-типологиялық  деп  білу  керек,  өйткені  тұрмыс-тір- 
шілігі, жүрген ортасы, наным-сенімдері үқсас елдерде бір типтес саюжет- 
тер  пайда  бола  беретіні  белгілі.  Сойтіп,  аймақгық  жагдайга  байланысты 
туган  сюжет  озінің  тарихй-стадиялық  сипаты  жагынан  <осалықаралық»
больш көрінеді.
Сонымен  қатар  бір  замандарда  бөлініп,  ыдырап  кеткен  туысқан 
халықтардың  көне  аңыздары  да  ұқсас  болуы  мүмкін.  Мысалы,  көп 
түркі  жұртында  кездесетін  Қорқыт  жайындағы  әңгімелер  -   бір  кездегі
178

түркілердің тұтастыгы  онша  бұзылмай,  аралары  алшақтамай  тұрған  кез- 
де туган  аңыздар.  Бірақ кейінгі дәуірлерде  эр  халықга ол  аңыздар өзінше 
өмір  сүріп,  дамыды.  Сөйтіп,  бір  елде  Қорқыт  жайлы  аңыз  болса,  екінші 
елде  эпос  пайда  болды,  ал  үшінші  елде  ертегі  туды.  Қорқыт жайындагы 
көне аңыздар қазақ арасында хикаят жанрына айналды.
Аңызда  ертегідегідей  тұрақталган,  бір  типті,  көп  шыгармаларга  тэн 
сюжеттік  композиция  болмайды.  Онда  қалыптасқан,  бір  аңыздан  екінші 
аңызга ауысып жүретін канондық мотив пен сюжеттер оте аз.  Сол себепті 
аңыз жанрында  сюжеттік өзек (ядро) алуан түрлі болады жэне ол эрі қарай 
орби түсуге бейім келеді. Әдетте аңыздардың көлемі шагын болады, бірақ 
соган қарамастан олар айтылу мәнерінің қызгылықтыгымен, мазмұнының 
тартымдылыгымен,  сюжетінің  сонылыгымен,  композициясының  қара- 
пайымдылыгымен тыңдаушыны өзіне баурап алады, оган зор әсер етеді.
Фольклорлық  прозаның  басқа  жанрларына  қараганда  аңыздың
танымдық  қызметі  аиқынырақ,  ол  елдің  откен  тарихынан,  омірінен 
маглұмат береді, ягни  аңыз жұрттың білімін  кобейтеді.  Аңыз -  халықгың 
езі  айтып  берген  ауызекі тарихы десе де болады.  Олай дейтініміз -  қазақ 
тарихында  аты  белгілі  қайраткерлер  мен  ірі  оқигалардың  аңызда  ай- 
тылмайтыны  жоққа  тэн.  Қазақгың  жеке  ел  болу  тарихында  үлкен  рел 
атқарған  Жәнібектен  бастап  1916  жылғы  ұлт-азаттық  кетеріліске  дейінгі 
аралыктағы  Қазақстанның эр жерінде болған елеулі оқиғалар жайындагы 
аңыздың  саны  мол.  Ол  оқигалар  жалаң  айтылмайды,  олар  кеп  жағдайда 
белгілі бір қайраткерлерге немесе мекенге байланысты болып келеді. Мы- 
салы,  Әз  Жәнібек  пен  Жиренше  шешен,  Асан  қайгы,  Абылай,  Қазыбек, 
Исатай,  Сырым  есімдеріне  қатысты  айтылатын  әңгімелердің  дені  аңыз 
болып  келеді.  Сол  сияқты  ақгабан  шұбырынды  кезінде  болған  оқиғалар 
мен жер-жерде болған кетерілістер туралы  прозалық ауызекі шығармалар 
да  аңызға  жатады.  Сондай-ақ эртүрлі  жер-су,  мекенге  байланыстырылып 
айтылатын да шығармалар бар. Оларды да фольклортану ғылымында аңыз 
жанрына жатқызып жүр [1].
Аңыз  -   халықгың  жадында  сақтап,  ауызша  айтып  келген  тари- 
хы  дегенде,  онда  тарихи  оқиғалар  еш  езгеріске  ұшырамаган,  шындық 
сол  қалпында  эңгімеленген  деген  ой  тумау  керек.  Аңыз  жанры  да,  бүкіл 
фольклор  сияқты,  анахронизмнен  құр  алақан  емес.  Біріншіден,  ауызша 
тарагандықган,  екіншіден,  эңгімеленген  оқигадан  кеп уақыт етіп  кеткен-
діктен, үшіншщен, эңгімеге керкемдік элементгері эсер еткендіктен аңызда 
баяндалатын оқиға кемескі тартады, әңгіменің варианттары пайда болады, 
тіпті оқиғаның мезгілі шатастырылады. Ал, айтушы мен тыңдаушылардың 
дүниеге  кезқарасын,  олардың  эр  түрлі  мүддесін  ескеретін  болсақ,  онда 
аңыздық  шығармалардағы  оқиға,  ондағы  адамдар,  олардың  іс-әрекеттері 
басқаша бағаланып, езгеше сипатталуы мүмкін.
Демек, аңыз жанрында да белгілі дэрежеде керкемдік жинақтау бола- 
ды. Сондықтан онда фактілер мен оқиғалар айтушы мен тыңдаушылардың 
қатынасы тұрғысынан  баяндалып, тарихи жинақгалған  бағаға  ие болады.
179

Сол себепті аңырдық шыгармалардың ішінде халыққа жат идеялы эңіімелер 
де  кездесіп  қалады.  Алайда,  бізге  белгілі  аңыздардың  басым  көпшілігі 
халықтық,  бұқаралық сипатта.  Әсіресе,  басқыншылар  мен  қанаушыларга 
қарсы  күресте  қол  бастаган  адамдар  туралы  аңыздар  халықтың  жадында
жақсы сақталған. 
> 
* 
і  ірЯі '
Әдетте,  фольклортану  гьшымында  аңызды 
тарихи 
және 
мекендік
(топонимикалық)  деп  екіге  боледі.  Алайда,  біздің ойымызша,  бүл  жікте-
уде тек тақырыптық қана принцип бар жэне бүлай жіктеу аңыз жанрының
ерекшелігін ескере бермейді. Топонимикалық деп боліп жүрген аңыздарда
Да  тарихи  негіздер,  фактілер  болады.  Ал,  тарихи  деп  жүрген  аңыздарда
топонимикалық та  мотив  кездеседі,  алайда  мүнда  шыгарманың  өзі  емес,
ондагы сарын гана топонимикалық сипатта болуы мүмкін.
Сондықган  «топонимикалық  аңыз»  деген  атауды  шартты  түрде  гана 
алу керек те, оган белгілі бір жерге, мекенге байланысты оқиганы баяндай- 
тын  әңгімелерді жатқызу  керек.  Екінші сезбен айтқанда, топонимикалык 
аңыз деп  жер-судың, тау-тастың  пайда  болуы  мен  атын  мифтік үгыммен, 
немесе  мифтік  кейіпкердің  іс-әрекетімен  емес,  бір  оқигамен,  я  болмаса 
белгілі қайраткер атымен байланысты түсіндіретін әңгімені айтамыз.
Сонымен,  қазақ  аңызын  біз  де 
тарихи 
және 
топонимикалық 
деп 
екіге  бөлуді  жөн  көрдік.  Ал,  күй  аңызына  келсек  онда  әр  түрлі  жанр 
тогысқан:  миф,  аңыз,  әпсана,  хикаят,  ертегі,  жыр.  Күй  түрінде  орында- 
латын аңызды  айтар болсақ,  олардың басым  копшілігі тарихи оқигаларга
байланысты больш келеді. Сондықтан күй аңызы белгілі дәрежеде тарихи
аңызга жатады [2]. 
.
Тарихи  аңыздарда  кейде  оқигалар  мен  фактшер  коркем  түрде
жинақталып,  қиял  түргысынан  багаланады,  ягни  ел  оқигалар  мен 
фактілердің  оз  ойына,  арман-мүддесіне  сәйкес  болуьш  қалап,  солаи  ба- 
яндайды,  солай  етіп  корсетеді.  Оган  бірнеше  себеп  бар.  Біршшіден,  көп 
уақыт өткендіктен  оқиганьщ қалай  болганьш дэл білмегендік,  екіншіден, 
бүрынгы  заманда  болган  шындықтың  өзін  емес,  ел  қалаган  шындықгың 
көрініс табуы. МүНың бәрі аңызда  көркемдеу саналы түрде болмаитынын
дәлелдейді. 
. 
,
Бейнелейтін  оқигаларына,  кейіпкерлеріне,  жалпы  тақырыоы  мен
мазмүнына  қарап,  тарихи  аңыздарды  шартты  түрде  мынадай  топтарга
белуге  бөлады:  а)  өгыз-қыпшақ заманынан  елес  беретін  аңыздар  (өларга
Қөрқыт,  Ахмет  Яссауи  жэне  Арыстан  Алып  туралы  әңгімелерді  енгізуге
бөлады VIII -  XII  г.);  э)  мөңгөл  шапқьшшьшыгы  мен  Алтын  Орда кезін-
дегі  өқигалар  жайындагы  аңыздар  (Шыңгыс,  Жөшы,  Төқгамыс,  Темір
есімдеріне байланысты эңгімелер, ХПІ -X V  г.); Қазақ хандыгы түсындағы
өқигалар мен қайраткерлер туралы аңыздар (Жәнібек, Асан қаигы, Жирен-
шелер  жайындагы  эңгімелер,  X V - XVII  г.);  в)  қалмақгарга қарсы  сөгыс-
үрыстарга  байланысты  туган  аңыздар  (Абьшай,  Қазыбек,  Әбшқаиыр,
Бөгенбай,  Қабанбай  аттарына  қатысты  әңгімелер,  XVIII  г.);  г)  Сырым,
Исатай-Махамбет, Жанқөжалар бастаган шаруалар көтерілісіне баиланыс-
180

ты туған аңыздар (ХУІП-ХІХ г.); д) XX ғ. Басындағы ұлт-азаттық қозғалыс
туралы баяндайтын аңыздар. 
. 
. 
„
Әрине,  бұл  6  топтағы  шығармалардың  бэрі  бірдси  таза  аңыз
жанрьшың белгілеріне,  аясына толық сэйкес  келе  бермеиді.  Ә ңпмедеба-
яндалып отырган оқиға неғұрлым қашық, яғни өте ертеде 
1°п7 о н д а
о„  эңгіме  аңыздан 
гері 
апсанага  немес= х и к а я т к а Ш Н  Н
| П
сұлбас
Я ТІйрЯРиКЫ   О Қ И і  &  л О т С и м л ^ п Ш )  
"  
. -  - 
■  •
  -іі  ■ 
М г л і п
ұмытылып  кетуі  де  мүмкін.  Уақыт  еткен  сайын  аңыз 
;
ондағы  іс-эрекеттер  эсіреленеді,  кейшкерлер  дэрштеледі,  сөитш,  аңызга 
Щ
?  мен  ертегінін  поэтнкасы  ене  бастайды  [
3
]._Осындаи  жагдандь,,
эсіресе, алгашкы үш топка енген шыгармалардан
О ғы з-кы п ш актар   тари хы на  қатысты  аңыздар  қатарына  «Жа™ент
қаласы туралы» [4], «Арыстан Алып пен Тойма сұлу» [5], «Көккесене» [6]
П
 ^ыгармаларды жаткызуга болады, өіггкені бұларда коршетш адам-
1Ш 1Ш І 
шаһарлар сол ^Ш -Х І гасьфларда болган о „ д ^
көрнекгі  рол  атқарган.  Сондай  каланын  б.р.  -   Жанкенг  | |   шаһад■
  X 
ғасырда оғыз ұлысының  астанасы  болып,  Орта Азия, Таяу Шығыс, Жет 
Сү  Кытай  Еділ  бойындагы  елдердің  сауда-сатгық,  мэдени,  саяси  баила- 
ныстарында  үлкен  рөл  атқарғаны  тарихтан  белгілі.  Жанкент  қаласыньщ 
қираған  қалдықгары  Қазалыдан  20-30  шақырымдаи төмен  Сьфдарияның
С° Л  Жанке^тқаласьіныңқашан, 
қалай қирағанытуралы нақтыжылнамалық
_______ і/опои  ^лпгянпя  пя  6
үп
  каданың  құлауы  жаугер-
бұл  қаланың  құлауы
керек. Мэселен,  1897 жылы мынандай бір 
қаласын,  оның  төңірегш  жаулап  алганнан
кейін  моңғолдар  Жанкентгі  басып  алды.  Олар  өзенмен
™ !птГ бірақ  бұл  жорыққа Жошының өзі  қатысты  ма,  жоқ па -  б е л п с ^
Жент өлкесін түгел багындырып алғаннан соң Жошы әкесіне қосылу үшін 
Бджараға  бет Ш ш   анық»  [7].  Демек,  оғыз-қыпшақ  заманында  гүлдеп 
т ^ г а н   Сыр  бойындағы Жент,  Сұнақ, т.б.  қалалар  сияқгы  оғыздардын, ас-
^ Л асы  болган Жанкент те  Шынғысхан  бастаған  моңғол шапқыншылыгы
ісезшде қа^™  ҚИ^  
н  аңыздарда  Жанкент  шаһараның  тарихы  таза 
ф о л ь ^ ір л ы к   д э с ^ д е   бадвдалады.  Я
  туралы  Әлке* Щ
  былан
деп жазады:
туралы  айтылатын  қазақ  аңыздарында  бұл
деген  елдің  жойылып  кегуін.  оның  күйреп  бітуін  кала«^ордаль,^жылан 
каптап кетуінен дсп кауесет етеді  Каланың данкгы адамдары Қоркь 
,
құса,  Санжақ сұлтан,  оның жұбайь
тепсіменжыланныңш ағуынан  оледі.  Жанкент  патшалығын  сақгау  үшш 
С ы Г б о й ы "   дауыл^оқгырып,  Қорқытгың  күшті  рухы ретшде  қара
бУРаЖ а н ^ [  шаһаранын  кирауы  гүралы  аңыздар  [9]  кан  кеаде  пайда
аныктаү киын [10]. Ә.Маргүланның айтуынша, бұл аңыз «Қорқыт
181

кітабы»  мен  «Огыз  намеде»  айтылатын  Қазанбектщ  ордасын бешенелер 
қиратқан оқиганы суреттейді [11]. Біздің ойымызша, бұл аңыз дәл бір тари- 
хи оқиганы баяндамайды. Мұнда байқалатьш нәрсе -  тарихн анахронизм: 
Жанкенттің қирауын бергі дәуірлерде болған деп әңгімелеу. Шындығында, 
Жанкент қаласы бірнеше соққыны басынан өткерген:  арабтардың шаОуы- 
лы, моңғолдардың шапқыншылығы жэне Ақсақ Темірдщ жорықтарьі. Осы 
оқиғалардың дәл  қайсысы  жогарыдағы  аңызға  негіз  болганын  тап  басып 
айту қиын. Дегенмен, фольклордың эр дэуір іздерін боиына сщіріп отыра- 
тынын ескерсек, бұл аңызға алғаш түп негіз болған оқиға мұсьшман дінін 
таратушы  арабтардың  қалага  басып  кіруі  сияқгы.  Аңызда  мұсьшмандық 
сарынның айқын  көрінуі де  қосымша дэлел  іспетті.  Уақьіт өте  келе  аңыз 
кейінгі  кездерде  болған  оқигаларды  да  қамтыған,  бірақ бергі  замандарда 
оқиғалар комескі тартып, аңызда қиял басым бола бастаған. Сөитіп, біздің 
дэүірге  ол  аңыз  коркемделіп,  коптеген  қосымшалармен  толықгырылып,
*
 
*  
_______________ 
-  
і  
« л а і т  
п
А
о
т
м
м
п
и
і і г
 
і Г Р І Ү
Г С
С
І Н
б
мазмұны
қарағанда  жоғарыда  келтірілген  шыгарма  аңыздан  гері  эпсанаға  жэне 
хикаятқа  жақын.  Мұнда  эпсанаға  тән  гажайыптық  (фантастика)  бар, 
кереметтіктің  элементгері  (элементы  чудесного)  аитарлықгаи  коркем 
функция атқарып тұр.  Оның ұстіне бұл  шығармада хикаяттың бастм  бел-
Г1С1
мұның
бэрі  Жанкент  қаласы  туралы  аңыздың  жанрлық  сшшіы  ^ ш п а п   —
-  
мен хикаятқа айналғанын көрсетеді. Демек, өте ертеде паида болған көне 
аңыздар бірте-бірте эпсанаға, хикаятқа, тшті ертегіге аиналады.
Қолымыздағы материалдарға қарағанда көне тарихи аңыздардьщ ішін- 
дегі  жанрлық сипатын  біршама тэуір  сақгағандары  қазақ  елінш  моңғол 
мен  О рта  Азия  ш апқы нш ы лары на  қарсы  күрес  жүргізген  дәуірі 
жайындағы  аңыздар болып табылады. Тарихи тұрғыдан дэуірлесек, бұл 
аңыздардың  бейнелейтін  шағы  -   ХІІІ-ХІУ  ғасырлар,  бірақ  аңыздардың 
өзі  қай  мезгілде  пайда  болғаны  іуралы  үзілді-кесшді  шкір  аиту  қиын. 
Дегенмен  де,  Шыңғыс  хан,  Жошы  хан,  Ақсақ  Темір  есімдерімен  башіа- 
нысты  әңгімелердің  сол  кездің  өзінде-ақ  тууы  мүмкш.  Әрине,  олар  біз-
ге  алғашқы  қалпында  жетпеген,  алайда  оқиғаның  өзегш,  дэуірдщ тыны 
в
  іл»йіпк-рппеплін  іс-кылығы  мен  мінез-құлқын біршама сақгаи  білген.
Шыңғыс
бұл
бір оқиғаны әңгімеленеді.  Олардың көбісі  Шыңғыс пен Жошы есімдерше 
байланысты  болып  келеді  де,  солардың  қаталдығын,  бүюл  сол заманның 
рухын айқын сипатгайды.  Мэселен,  Шыңғыс  хан туралы  аңыздардан сол 
кездердегі  хандардың  арасындағы  алауыздықгы,  бақталасты,  таққа тал 
сьш  бірін-бірі қуғындаған ағайындьшар тарихын аңғаруга болады [12].
Булардың  мазмұны  «Моңғолдың  құпия  шежіресімен»  үндес 
алайда  қазақ  аңыздары  «шежіредегі»  оқиғаларды  түгел  жэне  дэлме-дэл 
қайталамайды.  Тіпті  қазақ  аңыздарында  айтылатын  кеибір  ° ^ ғалаРдь^  
шындықган  алшақ  екені  де  байқалады,  ал  енді  бір  шығармаларда
182

оқиғалардың  мезплі,  адамдары  шатастырылып,  қаисыоір  жағдаида  эр 
дәуірде  болған  оқиғалардың  елесі  шоғырланғаны  сезіледі.  Мысал  үшін 
атақты  «Ақсақ  қүлан»  аңызын  алайық.  Аңыздың  сюжеті  баршаға  аян: 
ханның баласы аңда жүріп, жаралы қүланның түяғынан өледі.
Аңыздың біраз варианттарында бұл оқиға Шыңгыс пен Жошыға бай- 
ланысты айтылады жэне зерттеушілердің көбісі солай деп түжырымдайды 
[14].  Ал  басқа  бір  варианттарда  қүланнан  өлген  Жошы  болады  да,  оның 
әкесі  Алаша  хан  болып  баяндалады  [15].  Енді  бір  нүсқаларда  аң  аулап 
жүріп  өлетін  -   Жошы  емес,  оның  баласы  [16],  ал  кейде  Жәнібектің  үлы 
[17], я болмаса Ақсақ Темірдің баласы  [18] болып әңгімеленеді. Тіпті кей- 
бір текстерде  баласы  Жошы делініп,  әкесінің есімі  аталмайды  [19].  Міне, 
бір  ғана  сюжетті  (оқиғаны)  баяндайтын  бірнеше  шығармада  кейіпкер- 
лер  эр  басқа:  Алаша,  Шыңғыс,  Жәнібек,  Темірлан,  Жошының  өзі.  Бүлар 
әр  заманда  өмір  сүрген  адамдар,  бүл  -   анахронизм,  аңыз  әдетте  тарихи 
дәуірлерді,  оқиғалар  мен  адамдарды  жылнамадағыдай  дәлме-дәл  сурет- 
темейді,  оларды  тарихи  түтастану  заңына  сәйкес  өзгертеді.  Олай  болса, 
олген  баланың  әкесі  болып  бірде  Шыңғыстың,  бірде  Алашаның,  бірде 
Жошының,  бірде  Жэнібектің  көрінуі  тарихи  аңызды  фольклорлық  жанр 
ретінде  тағы  да  бір  сипаттайды.  (Соның  езінде  де  аңыз  өмірде  болған
адамдарды әңгімелеген).
Ал,  осы  аңыздағы  оқиғаның  озі  өмірде  болған  ба,  ол  қаншалықты
шындыққа сэйкес келеді?
Аңыздың сюжеті, қүрьшысы жағынан ол үш бөлшектен түрады. Бірін- 
ші  бөлшек:  Жошының аңға шығып,  қүландарды  қууы.  Қүланның айғыры 
жаралы болып,  оны мерт қылуы. Екінші бөлшек: Шыңғыстың «Кімде-кім 
Жошының өлімін  естіртсе,  аузына қорғасын  қүямын!» -  деген жарлығын 
бүзып,  Кербүғаның  (Кет  Бүқа,  өнерпаз  күйші,  домбырашы,  үлы  жыр- 
шы)  өнер  арқылы  Шыңғысқа  қазаны  естіртуі,  Шыңғыстың  домбыраның 

жүктеу/скачать 22,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: