Сілтемелер жэне ескертпелер

басқаша. Қараңыз: Далгат У.Б. Героический эпос чеченцев и ингушей. М.,  1972  с
224-234, 398-406.
19.  Кербуга куйши. -  Труды общества изучения Киргизского края. Оренбург,
1922, вып.  III, с.  169-170.
20.  Киргизское предание о Хабардине и Тохтамыш-хане. -  Труды Оренбург- 
ской ученой архивной комиссии.  1910, вып.ХХИ, с.95;  1911, вып.ХХІН, с.48; Әмір 
Темір туралы. — Әдебиет және  өнер институтының  қолжазба қоры, №131-папка; 
Жәнібек. —
 Орталық ғылыми  кітапхананың қолжазба қоры, №202-папка;
21.  Валиханов Ч.  Исторические  предания  о  батырах  XVIII  в.  -  Собр.  соч.,в 
5-ти т. Т.  1, с. 220-227.
22. История Казахской ССР. Алма-Ата,  1979, т.З; Кузнецов В.С. Цинская им- 
перия  на рубежах  Центральнрй  Азии.  Новосибирск,  1983;  Злагкин  И.Я.  История 
Джунгарского ханства. 2-е изд. М.,  1983.
23.  Казахстан  в ХУ-ХУИІ веках. Алма-Ата,  1969, с.  120-121; Толыбеков С.Е. 
Кочевое общество казахов в XVII -  начале XX века. Алма-Ата,  1971, с.262-266;
24. Вапиханов Ч. Ч. Сонда. 221-222-6.
25.  Ибрагимов  Мұхамедгали.  Қазақтың мәселесі. —
 Дала уалаятының газеті.
1891, №13.
26. Валиханов Ч.Ч. Сонда.
27. Валиханов Ч.Ч. Аталған еңбек, 222-6.
28. Еленке батыр. -  Әдебиет жэне өнер институтының қолжазба қоры, №123- 
папка.
29. Аникин В.П. Художественное творчество в жанрах несказочной прозы: (К 
общей постановке проблемы). -  Русский фольклор.  М -  Л.,  1972, т.13. с.6-19.
30. Қалмақ толағай, ягни қалмақгың басы. -  Дала уалаятыньщ газеті,  1890, №19; О 
колодцах «Апдм қырылған». -  Казахские сказки. Алма-Ата, 1958, т.1, с.216-217; Урочище 
«Чом калган». -  Там же, с.221-222; Шойгас мол. -  Там же, с. 223-229. Шоқан Уалиханов 
жазып алған бір топ аңызды қараңыз: Валиханов Ч.Ч. Собр. соч., т. 1, с.228-288.
31. Мерғалиев Т. Домбыра сазы, 290-292-6.
32. Урочище «Чом -капган». -  Казахские сказки, т.2, с.221-222.
33.  Ертіс  толқыны.  -   Қазақ  ертегілері,  3  т.,  318-320-6,:  Көк  төбет.  -  Сонда, 
324-330-6.;  Оқжетпес.  -   Сонда,  341-б.;Об  Иссык-куле.  -   Казахские  сказки,  т.1, 
с.220; Сказочная страна Барса-келмес. -  Казахские сказки, т.1, с.234; Мын-жилкы.
-   Казахские сказки.  А-А,  1958.  т.2,  с.217-218;  Урочище  Бакапы,  Гора Турайгыр, 
Проход Сантач, Речка Каркара, Алтын-эмель. -  там же, с.275-276.
34. Диваев А. Этнографические материалы -  Известия общества археологии, 
истории и этнографии при Казанском университете.  1897. Вып.  14.  с. 234.
35. Сонда. Ескі Ақтөбе қаласы қалдықгарының қазіргі жагдайы туралы анық 
мэліметгі «Қазақ совет энциклопедиясының»  1-томынан (224-6.) қараңыз.
36. Қазақ ссвет энциклопедиясы,  1-т., 224-6.
37. Қазақ ертегілері. Алматы,  1964, 3-т., 318-320, 324-330-6.
38.  Мерғалиев Т.  «Домбыра сазы» кітабындағы, №1, 4, 7, 41, 44, 46, 47,  50- 
күйлердің аңыздарын қараңыз. Сондай-ақ «Хайуанаттар туралы қазақ ертегілері» 
(Алматы,  1979) атты жинақтагы №30-37-текстерді қараңыз.
191

ЖАНУАРЛАР ТУРАЛЫ  ЕРТЕГІЛ ЕР
Фольклордың  бұл  жанрындағы  шығармалардың  түп  төркіні  адамзат 
тарихының  ең  арғы  заманында,  аңшылық  емір  кезінде  жатыр.  Басқаша 
айтқанда,  жануарлар  жайындағы  ертеғілер  ертедегі  адамдардың  аң  аула- 
умен  ғана  күнелткен  шағында туған.  Ол  кездеғі  адамдар  кейбір  аңдарды 
қасиетті деп санап, қадір түтқан, оларды өздерімен туыстас деп ойлаған, ал, 
кейбір жануарларды рудың бабасы деп сенғен.  Осындай  аңдардың мейірі 
түспесе,  аңшылардың жолы  болмайды деп түсінғен.  Сондықтан  еркектер 
аң аулауға  кеткенде,  эйелдер  үйде  отырып,  сол аңдарды мақтаған,  оларга 
арнап  неше түрлі  әдемі  эңгімелер,  өлеңдер  шығарған.  Оларды  оте күшті, 
айлалы,  айбарлы  етіп  бейнелеғен.  Мүндай  мақгау  ертеғі  мен  эңгімелерді 
ол  аңдар  естиді,  сонан  соң  мейірленеді  деп  сенген.  Сойтіп,  аңшыларға 
көмек болады деп ойлаған.
Ол заманда мифпен бірге аңцар туралы эңгімелерге де сенген, олардың 
магиялық қүдіреті бар деп түсінген. Сол себепті бүл әңғімелерде түспалдау 
болмаған.  Ондағы  аңдарды — жануарлар деп түсінген  (ал, кейінгі ертегіде 
аңдар -  адам  орнында болған),  олардың іс-эрекетін  шын деп  қабылдаған, 
себебі ол кездегі табиғат, омір туралы түсініктер мен пайымдаулар тотемиз- 
мге,  анимизмге  жэне  магияға  негізделген.  Сондықган  дүниені,  адамның 
өзін  қоршаған  маңайды  тануға  бағытталған  әлемнің,  тіршіліктің  қалай 
пайда  болуы  туралы  көне  мифтермен  қатар  жан-жануарлардың  шыгуы, 
мінез-құлқы,  ерекшеліктері  жайындағы  әңгімелер  де  танымдық  қызмет 
атқарған, таза түрмыстық нысана көздеген.
Алайда,  адамзат  санасы  мен  қоғамы  ілгерілеп  дамыған  сайын  өмір 
туралы,  тірі  табиғат пен  елі  табиғат жайлы түсініктер түбегейлі  өзгереді. 
Бір  кезде  қасиетті  саналып,  қадірленген  нэрселер,  бірте-бірте  мінеле 
бастайды,  сынға  ілігеді.  Баяғы  заманда  тотемдік  қасиеттерге  ие  болып 
жүрген  аң  мен  қүс  енді  басқаша  қабылданады.  Сөйтіп,  көне  дэуірде 
шыққан мифтер мен әңгімелер келе-келе магиялық сипатынан айырылып, 
ондағы пір тұтылган жануарлар енді сынға алынады немесе аллегориялық 
сипат  алады.  Сөйте-сөйте,  баяғы  жануарларды  қастерлейтін  эңгімелер 
басқаша  айтылады,  тіпті,  уақыт  өте  келе  жаңа  әңгімелер  шығады,  жану- 
арлар  қасиетті  болып  көрінбейді,  қайта  керісінше  бейнеленеді.  Байыргы 
сүйікті  жануарлардың  мінез-қүлқындағы  күлкілі  жақтары  ирониялық
192

түрде суреттеледі. Сөйтіп, қазіргі гьшымда әлі анықгала қоймаган, ел ара-
сында  осы  күнге  деиін  сақталган  жануарлар  жаиындагы  ескі  тотемистік 
түсініктер  мен классикалық ертегілер  арасындагы  қайшылық пайда бола- 
ды  [1].  Басқаша  айтқанда,  ескі  мифтер  мен  эңгімелерде  жануарлар  тоте- 
мистік түргыдан бейнеленсе, кейінгі эңгімелер мен ертегілерде олар мүлде 
керегар көрсетіледі. Демек, мүндагы алшақтық тура магына мен ауыспалы 
магынаның, шын образ бен оның түспалының арасында болады.
Кейінгі замандарда туган әңгімелер мен ертегілер бүрынгылардан тек 
кейіпкерлерді  гана  мирас  еткен,  ал,  олардың  іс-әрекеті  мен  мінез-қүлқын 
басқа түргыдан  багалаган.  Бірақ мүнда бір  айтатын  нәрсе сол:  жануарлар 
жайындағы классикалық (аллегориялық) ертегі мен ескі мифтік эңгімелер 
арасында  элі  де  болса  тотемистік  үгымды  сақтаган  әңгімелер  бар.  Олар 
феодализм  қогамын  басыііан  толық  өткізбеген  елдердің  фольклорында 
сақталған, бірақ, эрине, сол алғашқы күйіндей емес.
Ал,  таза ертегі  көркем  жанр ретінде  мифтік үғымдардан  біржола қол 
үзгенде ғана қалыптасады. Онда жануарлар образы адамды түспалдап бей- 
нелеу деп қабылданады. Жануарлар жайындағы классикалық ертегі мифтік 
жэне діни ұғымдардан таза, мүндағы қиял көркемдік қызмет атқарады.
Егер  жануарларға  байланысты  тотемистік  түсініктерге  негізделіп 
туған  көне  әңгіме-мифтердің  мақсаты  эрбір  адам  білуге  міндетті  мифо- 
логияны  білдірсе  (хабарласа),  көркем  ертегінің  мүддесі  басқа.  Бүл  жанр 
пайда  болып,  қалыптасқан  шақта  адамзат  таптық  қоғамда  өмір  сүрген 
еді.  Сол  себепті  мүндағы  қиял  түспалдау  түрінде  болады  да,  әлеуметтік- 
таптық  мүдделерді  көрсетуге  жүмсалады.  Сөйтіп,  жануарлар  жайындағы 
классикалық  ертегілерде  эңгіме  шын  мәніндегі  аң  мен  құстар  жайында 
емес, адамдар жайлы болады.
Міне,  жануарлар  жайындағы  ертегі  жанрыньщ  туып,  даму  про- 
цесі  осындай.  Ол  -   типологиялық  құбьшыс,  барлық  елдің  ертегісіне  тэн 
заңдылық.  Қазақ  ертегісі  де  осы  заңдьшық  бойынша туып,  қалыптасқан. 
Рас, оның өзіне тән ерекшелігі де бар.
ЗКануарлар  жайындагы  қазақ  ертегілерін  үш  топқа  жіктеуге  бола- 
ды.  Біріншісі  -   шығу  мёрзімі  жағынан  ең  қоне  миф  жанрымен  баила- 
нысьцГтбльУқ  үзе  қоймаған,  жануарлардың1шшніндегГ,_ немесе  жүріс- 
түрысындағы,  &_болмаса  мінез-кұлкьіндагы.  эйтеуір,  қандай  да  бір, ерек: 
шелігін түсіндіре баяндайтынуэтиологиялы^, ертегілер.  Екіншісі -  Щығыс 
жэне  Батыс  халықтарының  кепшіЛйтяе^Кіәлім,  яғнй  дүниежүзі  елдерінің 
жануарлық эпо с ы н құрайтын йіа£сикалық ертёгілёр. Бұлар бүгінгі дэуірде 
балалардың  үлесіне  тиген.  Қай  елдің  болса  да,  жануарлар  жайындағы 
классикалық  ертегілері  адам  мінезінің  ақылдьшық,  ақымақтық,  қулық- 
сұмдық  сияқты  жақтарын  карятіайым  ^ллегория  арқылы  ашып  береді. 
Үшінші топка мысал ертегілер (^пологтащ жатады. Бұл ертегілер көбінесе 
кітаби  болып  келеді де,  эдебиетке  жақын тұрады.  Мұнда жануарлар  бей- 
несі шартты түрде алынғанмен, ғибрат ашық айтылады.  Енді осы екі топ- 
ты жеке-жеке, нақты мысалдар арқылы қарастырайық [2].
13-2511
193

Этиалогияпық  ертегілер.  Бұл  топтағы  ертегілердің  жанрлық  ерек- 
шелігі оның сннкреттілік сипатында, ягни мұнда козбен коріп, қолмен ұстап 
алатын  жанрлық  белгілер  жоқ.  Бұларды  даралап  тұратын  нәрсе  -   себеп- 
салдарлық баяндау, бірақ соган қарамастан мұнда тұрақгы композициялық 
құрылым  жоқ.  Бұл  тұргыдан  алганда  бұл  ертегілер  этиологиялық  мифке 
жақындайды. Рас, қазактың торт түлік туралы кейбір тел шыгармаларында 
кейіпкер-жануар  бейнесі  тотемистік  тұсініктегі  мифте  көрінетін  жану- 
арлармен  ұқсас  болып  келеді.  Мысалы,  ботасын  іздеп  боздаган  бозінген 
жайындағы,  немесе  иесінің  қамын  ойлайтын сырттан  ит туралы  шыгарма- 
лар  элі  шын  мәніндегі  ертегіге  айналып  үлгермеген,  мұндағы  жануарлар 
мифтегі  сияқгы  «қасиетті»  деп  есептелген.  Бұл  -   қазақгьщ  жануарлар 
жайыңдағы этиологиялық ертегілерінің басты ерекшелігі.
Аталмыш  ерекшелік  -   этиологиялық  ертегінің  мифпен  жақьшдығы
—  «Мүшел»,  «Хайуандардың  жыл  басына  таласуы»,  «Үркер»  сияқты 
шығармаларда  айқын  сезіледі.  Мұнда  аспан  әлемінің  сыры,  жьш  он  екі 
айдың  болуы  қазаққа  жақсы  таныс  жануарлардың  мінез-құлқымен,  іс- 
әрекетімен  байланысты  түсіндіріледі.  Қадым  заманда  ел  шындық  деп 
қабылдаған  бұл  мифтер  келе-келе  ертегілік  сипат  ала  бастаған.  Өмірді, 
әлемді  практикалық  түрде  танып,  тәжірибесі  толысқан  көшпенділерге 
қыстың  ұзақ  болатынына  сиырдың  еш  кінәсі  жоқ  екені,  сол  сияқты  он 
екі  айдан  тұратын  жыл  басының  тышқан  аталуына  ашық  ауыз  түйенің 
еш  қатысы  жоқ  екендігі  белгілі  болған.  Сөйтіп,  ел  бұл  мифке  сенбей- 
тін  болған.  Бір  кездерде  дүниенің  жаратылысы  туралы  болжам  жасаған 
мұндай мифтер елді қанағаттандырған еді де, халықсол арқылы өз түсінігін 
пайымдаған  болатын.  Сондықган  да  «Үркер»,  «Жыл  басына  таласқан 
хайуандар»  сияқты  ертегілер  космогониялық  мифке  тән  сипатын  сақтай 
отырып,  әлдеқашан  ертегілер  тобына  қосылған  және  олардың  сипатгы 
белгілеріне  ие  болған  [3].  Олардың  құрамында  ертегілерде  кең  тараған 
мотив -  жануарлар жарысы енгізілген және мұнда түйенің аңқаулығы мен 
тышқанның  қаптесер  қулығы  миф  емес,  көркем  ертегі  тұрғысынан  бей- 
неленген.  Олардағы  жануарлар  образынан  адам  бейнесі  көрінеді,  демек 
оларда хайуанаттар туралы ертегіге тэн аллегориялық сарын, үн бар. Міне, 
осындай  себепке  байланысты  аталған  шығармалар  жануарлардың белгілі 
бір  қасиетін,  шығу тегін түсіндіре  баяндамаса да этиологиялық ертегілер
қатарына жатады.
Таза этиологиялық ертегіде шарттьшық басьш, аллегория айқынырақ.
Сол себепті ондағы оқиғаға айтушы да, тыңдаушы да сенбейді. Сондықтан 
таза этиологиялық ертеғілер күлдіргі болып келеді де, көбінесе балаларға 
арналып  айтьшады.  Екінші  жағынан,  олардың  құрылымы  драмалық 
оқиғаларды кіргізіп отыруға ыңғайлы болады.
Көптеген  этиологиялық  ертегілерде  жануарларға  берілетін  мінез- 
деме  классикалық  ертегілермен  бірдей.  Мэселен,  түлкі  өте  қу  эрі  тақыс. 
Осындай  жылпостығымен  ол  қоянды  құйырығынан  айырады  (Қоянның 
құйрығы  неге  кысқа,  түлкінікі  неге  ұзын?),  Түйеге  үнемі  аңқау  жэне
194

ақкөңіл деген мінездеме беріледі (Түйе су ішкенде неге артына қарайды?). 
Бүл  сияқты  этиологиялық  ертегілер  бүрынгы  ел  сенген  мифтік  сипаты- 
нан  айрылган  жэне  олар  классикалық  ертегімен  қатар  өмір  сүргендіктен 
соган  жақындаган,  тіпті  бір-біріне  әсер  де  еткен.  Кейбір  жагдайларда 
классикалық  ертегінің  аяқталуы  этиологияны  (себепті)  болып  келуі  -  
осының айгагы.  Мысалы,  өте қу,  залым түлкіні кішкентай  гана бөдененің 
алдап  кеткенін  баяндайтын  классикалық  ертегі  бөдененің  қүйрыгының 
қысқарып қалу себебін түсіндірумен аяқталады.
Хайуанаттар  туралы  этиологиялық  ертегілер  кейде  қиял-гажайып 
ертегілердің  де  оқигасын  пайдаланады  жэне  сол  арқылы  адамгершілік 
пен адалдық проблемаларын көтереді. Айталық, қиял-гажайып ертегісінің 
ете  бір  айшықгы  кейіпкері  айдаһар  этиологиялық  ертегіде  бүкіл  өзінің 
болмысын  көрсетеді:  өлгелі  жатса да  қан  ішуді  мақсат түтып,  ол  масаны 
дүниеде кімнің қаны тэтті екенін біліп келуге жүмсайды.  Бәрінен де адам 
қаны  тэтті  екен  деп  айдаһарга  хабар  бергелі  келе  жатқан  масаның  тілін 
қарлыгаш  жүлып  алады.  Қаһарланган  айдаһар  қарлыгашты  жеймін  деп 
шап бергенде, аузында оның құйрығы гана қалады. Содан бастап маса тек 
ызыңдайтын  болады  да,  ал  қарлыгаштың  құйрыгы  айыр  болып  қалады 
жэне ол адамга үйір болып, үясын үйдің ішіне, немесе қорага салатын бо- 
лады. Міне,- мұнда қарлыгаш пен айдаһардың қақгыгысы арқылы эділеттік 
пен зүлымдықгың күресі бейнеленіп, үш бірдей сұраққа жауап берілген.
Жануарлар  жайындагы  этиологиялық  ертегілердің  мазмүны  мен 
композициясы  бейнеленіп  отырган  жануар  не  себепті  белгілі  бір  сипат- 
тармен дараланады? -  деген сұраққа жауап  беруге багындырылады.  Сырт 
қараганда,  мұнда  классикалық  жэне  мысал  ертегілерде  айқын  көрінетін 
аллегория  жоқ  сияқты.  Бірақ  мүйізінен  айрылган  түйе  де,  түнде  гана 
үшатын  жарқанат та  адамды  суреттейді,  адам  мінезін  сипаттайды.  Енде- 
ше  бұлардың  образы  жаңа  қасиетке  ие  болады,  олардың  қылықтарынан
адамның іс-эрекеті аңгарылады.
Хайуанаттар турапы  классикалъщ ертегілер.  Бұл топтагы  ертегілер 
саны жагынан  ең көбі және ел арасына ең кең тараганы.  Олардың барлық 
сюжеті  дерлік  дүниежүзі  халықтарының  фольклорына  эйгілі.  Өйткені, 
бұл  ертегілердің  кобісі  типологиялық  жолмен  эр  халықта  болган  ұқсас 
қогамдық, әлеуметтік жагдайда туган.  Бұл -  біріншіден.  Екіншіден,  қазақ 
халқының  этногенезін  қүраган  рулар  мен  тайпалардың  бірнеше  түркі 
тектес  халықгардың  қүрамына  енуімен  бірге  олардың  ертегілері  де  сол 
халықтардың фоЛьклорына кірген, ягни тарихи туыс елдердің ертегілік сю- 
жеті  ұқсас.  Үшіншіден,  қазақ халқының басқа  ел-жүртпен  тарихи,  саяси, 
мәдени,  сауда қарым-қатынасы,  араласы  арқылы  келген  сюжеттер де  бар. 
Олар да ұқсастық тугызады.  Бірақ дүниежүзілік фольклорга үқсастыгына 
қарамастан,  қазақ  ертегілері  өзіндік  сипаты  мен  соны  түрпатын  сақтап 
қалган.  Сөйте  түра,  мұнда  жалпы  адамзатқа  тэн  мінез-құлық  бірдей 
болгандықтан  жануарлар  образы  да  басқа  елдер  ертегісіндей  болып  ке-
леді.
195

Жануарлар  жайындағы  ертегілердщ  өте  терең  моральдық  жэне 
әлеуметтік  мэні  бар.  Мысалы,  хайуандар  қанша  бір-бірімен  шайқасып, 
қақтығысып  жүрсе  де,  жыртқыштар  ешуақытта  жеңіске  жетпейді.  Зерт- 
теушілер  ертегілердің таптық жақтарын үнемі көрсетіп отырады.  Алайда, 
ертегілердің  өзі  таптық  түсінікті  ашық  айтпайды.  Онда  кейіпкер  мінезі 
корінеді. Жалпы алғанда,  ертегілерде жинақтық мағына басым:  әңгіменің 
соңьшда  жыртқыштар  мен  озбырлар  міндетті  түрде  жеңіліске  үшырап, 
дәрменсіз  болып  шығады.  Ертегілердегі  мораль  мен  әлеуметтік  утопизм,
міне, осында.
Екінші  жағынан,  ертегілердің  тек  әлеуметтік  қана  емес,  жалпы 
адамзаттьщ  сипаттары  да  мол.  Қазақ  ертегілеріндегі  жануарлардың  си- 
паттамасы  жалпы  дүниежүзілік  ертегілермен  үндес  келеді.  Өте  кең 
тараған  ертегілік  қаһарман  — түлкі.  Ол  — асқан  айлакер,  екіжүзді  де  қу. 
Залымдығының  арқасында  ол  көбінесе  жолбарыс,  қасқыр,  аю  сиякты 
өзінен  күшті  жыртқыштарды  үнемі  жеңіп  жүреді:  етгің  дэмін  тат  деп, 
қасқырды қақпанға түсіреді, өзін ордан шығару үшін ешкіні алдап, мүйізін 
пайдаланады,  аңқау  аюдың  масқарасын  шығарады.  Бірақ түлкінің  осын- 
шама айлалы әрекеттері оның өзінен элдеқайда элсіз жануарлармен, неме- 
се  адамдармен  қақгығысы  үстінде  ашылып,  я  болмаса  әшкереленіп  оты- 
рады.  Мәселен,  бірде  түлкі  әтештен  алданып  қалады,  бірде  оны  бөдене 
ақымақ қьшып  кетеді,  бірде  тасбақа жэне  кенемен жарыста жеңіліс  таба- 
ды, енді бірде малшының итінен қорқып, зэресі кетеді. Түлкі өзінен күшті, 
бірақ  ақьш-айласы  төмен  айуандармен  кездескенде  эруақытта  олардан 
қулығы  мен  сүмдығын  асырып  отырады,  ал,  өзінен  әлсіздерге  зүлымдық 
корсеткенде,  керісінше,  ақыл-айласынан  айырылып,  басқа  жыртқыштар 
сияқты жеңіліс табады.  Түлкі бейнесінен жалпы ертегі жанрына тэн эсте- 
тика заңы  анық байқалады:  ертегі  қашан да әлсізді,  зэбірленіп жапа шек-
кенді қорғайды, соны жақтайды.
Жануарлар  жайындағы  қазақ  ертегілеріндегі  екінші  басты  тұлға
_  қасқыр.  Оның  сиқы  да  жалпыға  мәлім  -   ақымақ та  ашқарақ.  Түлкінің 
алдаганына  иланып,  өзінің  көтеншегін  суыртып,  қаза  табатын  да,  ешкі, 
қой,  жылқы  сияқты  жануарлардан  алданып,  қор  болатын  да  қасқыр.  Со- 
нымен  бірге  қасқыр  — зорлықшыл,  зорлықшыл  болғанда,  сәтсіздікке^көп 
ұшырайды.  Ол әрі  сараң,  эрі  қорқақ.  Қасқырдың басын  көрсеткен  қойдан 
қорқып,  қашатын  да  жері  бар.  Тіпті,  қиын-қыстау  кезеңдерде  ақылымен
жол тауып кететін  қозы  мен лақтан элсіз болып шығады.
Қазақ ертегілерінде  бұлардан  басқа жануарлар  сирек  кездеседі.  Жол-
барыс  адуынды,  бірақ ақыл-айласыз  (қасқыр  екеуінде  коп  ұқсастық  бар, 
эртүрлі  ертегілік  нұсқаларда  олар  бірін-бірі  жиі  алмастырып  отырады), 
аю  икемсіз  де  қарапайым.  Ат,  түйе,  ит  сияқты  үй  жануарлары  ертегілер- 
ге  аз  араласады.  Қазақ  фольклорында  ат — поэтикалық тұлга.  Батырлық, 
қиял-ғажайып  ертегілер  мен  эпос  қаһармандарының  ең  сенімді  серіктері
— осындай гажайып аттар болып келеді. Сондыктан да прозамен баяндала- 
тын жануарлар жайындағы ертегілерде ат образы сирек кездеседі.
196

Қазақ  фольклорындагы  халықаралық сюжеттер де ұлттық түр  алган. 
Мұның өзі кейіпкерлердің құрамына да, олардың қнмылы мен іс-әрекетіне 
де,  қимыл  жасалатын  жагдайга  да  әсерін  тигізген.  Ертегілердегі  оқиға 
көбінесе қазақтың шетсіз-шексіз кең даласында орістетіледі.
Жануарлар 
жайындағы 
классикалық 
ертегілердің 
құрылымы 
айтарлықгай күрделі емес. Олардың композициялық негізі -  жануарлардың 
кездесулері  мен  қақтығыстарының  тізбегі.  Сондықтан  да  ертегілер  баян- 
даудан  горі  көбінесе  диалогқа  құрылады.  Кей  жағдайларда  кездесулер 
коп  болады,  бірақ  ертегіде  олардың  бір-екеуі  гана  пайдаланылады.  Ал, 
бір  сарынды  эпизодтардың  түрі  озгертілмей^  үнемі  қайхаланып „отыруы 
дүш^ежүіідік  фольклорда  кең  тараған  ^<кумулятивтік  композиЩТйт^  деп 
аталады.  Бұған  «Айлакер  тышқан»,  «Қотьір  торғай»  ертегілері  мысал 
бола  алады.  Бұларға  тэн  тізбекті  композиция  өте  көне  болып  есеіітелі- 
неді.  Қазіргі  кезде  мұндай  ертегілердің  белгілі  дэрежеде  тәрбиелік  мәні 
бар:  мұнда  заттар  мен  құбылыстар,  адамдар  мен  жануарлар  жалпылай 
байланысқа  қатыстырылып,  бірінен-бірі  алыс  та,  шашыранды  заттарды 
жақындастыруга  тырысатын  тэрізді.  Кумулятивтік  (тізбекті,  тіркесті)  ер- 
тегілер  — балдыргандар  мен  жасоспірімдердің  жан-дүниесіне  жагымды 
ертегілер.
Жануарлар жайындағы қазақ ертегілерінің енді бір түрі - мысал ещпе- 
гілер (аполог). Мұнда баяндау белгілі бір моральдық қағида мен тұжырымды 
дәделдеуге  багытталады, сол. себепті  ертегі  афоризммең  аякталып  отыра- 
ды.  Ертегінің аңтылу мақсаты да осы.афоризмді дэлелдеуді.кәдаейді.
Қазақтың  мысал  ертегілері  шыгыс  фольклорымен  тығыз  байланыс- 
ты^  О пардың  квбісінің  қайнар  көзі 
«Паңчатантра»,  «Хйтопедашіа», 
«Шукасаптати» сияқты  үнді  жинақгары  мен  Орта Азияга эртүршіколмён 
келген  «Калила  мен  Димна»  жэне  «Тотынама»  тэрізді  кітаптар.  Мысал 
ертегілердің көбінесе кезінде қазақтардың ібасқаГтүркі халықтарымен бел- 
сенді  байланыс  жасаған  аймагы  -   Оңтүстік  Қазақстаннан  жазылып  алы- 
нуы тегін болмаса керек.
Ескі  үнділік  сюжеттер  Қазақстанда  жаңгырып,  сыртқы  сипаты  мен 
ішкі  мағынасы  жағынан  мэнді  өзгерістерге  ұшырайды.  Мэселен,  сю- 
жеті  «Калила  мен  Димнада»  кездесетін  қазақтың  «Сегізбай  мен  Тышқан 
қыз»  жэне  «Көгершіндер  туралы  ертегісін»  алайық.  Біріншісі  -   түркі 
халықтарының  арасына  кең  тараған  «Кім  күшті?»  атты  ертегінің  бір 
нұсқасы.  Айырмашылығы  -   қазақша  нұсқасында  қырғауылдың:  -   Мұз- 
мұз,  сен неден  күшті болдың? -  деген сұрағына ол -  аяз, ал, аяз -  жел деп 
жауап  береді,  бірақ  барлығынан  күшті  құмырсқа  болып  шығады.  Алай- 
да,  «Сегізбай  мен  Тышқан  қыз»  туралы  ертегі  «Калила  мен  Димнадағы» 
нақылмен  байланысын  үзбеген.  Оны  «Кім  күштінін?»  сюжеті  сияқты  ер- 
тегілерден  болектеп,  оған  өзіндік  үн  беріп  тұрған  д<Гога"байланБісггсКа- 
лила  мен  Димнадағы»  мысалда  діншіл  тақуа  қаршығаның  тырнағынан 
түсіп  қалган  тышқанның  баласын  тауып  алады.  Тақуаның  тілегі  бойын- 
ша тәрбиелеуге  жеңіл  болу үшін  Құдай  оны  қызға айналдырып  жібереді.
197

Кейіннен бойжеткен қызға тақуа күйеу таңцауды ұсынады.  Күн, жел, бүлт 
жэне тау  бірінен  соң бірі  өздерінің  күшті  екендіктерін  мойындата алмай, 
тандау кезегі кортышқанға келеді. Күйеу-тышқан қызга үнап, ол эміршіден 
өзін қайтадан  кортышқанга айналдыруды өтінеді.
Қазақта  үнді  ертегісінің  сюжеттік  желісі  сақталғанмен,  баяндау  ба- 
рынша  үлттық  түр  алған.  Мүнда  діншіл  тәуіп  жоқ,  жалғыз  басты,  бала 
көрмей,  қартая  бастаган  Сегізбай  бар.  Қазақша  нүсқада  мысалдың  мэні 
де  біршама  өзгерген,  бірақ  негізгі  ойы  сақталған.  «Қарға  қарганың  дау- 
сын  естіп  үшады.  Аттар  бірін-бірі  пысқырғанынан  біледі»,  -   дейді  дана 
Сегізбай.  Бүл  түжырымның үндінікімен  салыстырганда  біршама өзгеріп, 
халықтың  пракгикалық философиясына  жақындай  түскенін  байқау  қиын 
емес.
Тегі жағынан  шыгыстың кітаби  мисалдарынан тараған қазақтың мы- 
сал  ертегілері  шығыс тәмсіліне  тэн  тиектелген  (обрамление)  композиңия 
бойынша қүрылады.
XIX 
ғасырдың  екінші  жартысында  орыс  тіліндегі  шығармалардың 
қазақшага көптеп  аударыла  бастаған  кезеңінде  аудармашылар  И.  А.  Кры- 
лов  мысалдарына  ерекше  назар  аударады.  Олардың  аудармалары  Ы.  Ал- 
тынсарин мен А.Байтұрсыновтың,  А.Е.Алекторовтың хрестоматияларын- 
да,  «Дала  уалаятының  газетінде»  басылады.  И.А.Крылов  мысалдарын 
Абай да аударғаны  белгілі.  Абай  аударған  Крылов  мысалдары халық ара- 
сына  кең  тарап,  қазақ топырағында  жаңаша  түлеп,  қайтадан  фольклорға 
айналады да, шығыстық үлгілер сияқгы өзгерістерге үшырайды. Орыс сю- 
жеттері  «үлттанып»,  оның  моралі  қазақ түрмысына,  этикасына  бейімде- 
леді.  «Бақа мен қүмырсқада» («Шегіртке мен құмырсқаның» бір нұсқасы) 
уақиға қазақтың шаңқан даласында өрістетіледі. Бақа қаншалықты көңілді 
мінезімен  дараланса  да,  оның  ертеңгі  күнін  ойламайтын  әдеті  және  бар. 
Құрғақшылықгың  түскенін  біле  түрып,  қыс  қамынан  құралақан  қалған 
бақа  құмырсқадан  көмек  сүрауға  бел  буып,  дала  әкімшілігінің  тәртібін 
сақтау  әдетімен  эуелі  құмырсқалар  патшасына  келеді.  Бақалардың ойын- 
сауықты ғана кәсіп қылып, еңбек етпейтінін, сондықтан берілген қарызды 
қайтара  алмайтынын  білген  құмырсқа  патшасы  бақаның  бұйымтайын 
орындамайды. Демек, қазақ ертегісіндегі құмырсқаның көмек беруден бас 
тартуы -  олардың  желбуаздығы  мен  арамтамақтығын  әшкерелеуден  ғана 
емес,  сонымен  бірге  құмырсқаның  өзімшіл  психологиясынан  да  туған. 
Бүдан «Еңбек етпесең, қарыз да ала алмайсың» деген қағида туады.
Қазақ  фольклорында  ауысып  келген  сюжеттер  үлттық  сипат  алған. 
Бұл  қасиет,  әсіресе,  оқига ситуациясы  мен кейіпкерлердің психологиясы- 
нан  айқын  байқалады.  Ауысып  келген  сюжеттердің  желісі де,  шыгыстық 
үлгілердің  рамалық  түрде  өрнектелуі  де  бүзылмай,  құрылымдық  бел- 
гілері  сақгалып  отырады.  Ең  негізгі  өзгерістер  мысал  ертегілердің 
идеялық  мэнінде  ғана  болады.  Ауысып  келген  мысалдардағы  мораль 
абстрактылықтан  арылып,  қазақгың  эдет-ғұрыптары  мен  түсініктеріне 
сай қайта құрылып, дала жұртының философиясына жақындай түседі.

жүктеу/скачать 22,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: