Б 82(5К) Қ44 Сеиіт ҚАСҚаьасод

аңыздан  айырмашылығы  оның  тек  көркемдік  дәрежесінде  емес.  Оның 
басты  ерекшелігі  сол -  тарихи  аңызда өткен дэуірдің оқиғасы  мен  адамы 
мадақтала жырланады, ал эпсанада откен тарихтан гері қиялдан, арманнан 
туған  оқиғалар  мен  кейіпкерлер  дәріптеледі,  мұнда  заман,  адам,  жер-су, 
мекен  халықтың  қалауы  бойынша  суреттеледі,  олар  осьшдай  болса  екен 
деген тұрғыда көрсетіледі.
Міне,  Асан  Қайғының  Жерұйықты  іздегені  туралы  әпсана  осындай 
жағдайда  дүниеге  келіп,  қалыптасқан  болу  керек.  Тарихта  белгілі  Асан 
Қайғы XV ғасырда өмір сүрген, Әз Жәнібектің кеңесшісі болған. Бүл дәуір 
дүрбелең оқиғалар көп болған шақ екені мэлім. Сондай оқиғалардың бірін- 
де  Асан  Қайғы  бүкіл  ел  қамын  ойлап,  ерекше  көзге  түседі.  Өзінен  күшті 
Әбілхайырдан  ыққан  Жәнібек  пен  Керей  елді  Еділ  мен  Жайық арасынан 
көшіруге  мәжбүр  болады.  Халық  басына  түскен  ауыртпалықты  көрген 
Асан  Жэнібекке  ата  қоныстан  жылжымау  керек  екенін  айтады.  Алайда, 
қаһарлы  әміршімен  тіресуге  шама  келмеген  соң  бүкіл  жүрт  арып-ашып, 
талай михнат шегіп Моголстанға, Шу бойына ауады  [17].
Міне,  осындай  қиыншылық  заманда  елге  қамқоршы  болған  Асан 
жайлы  эртүрлі  аңыздар,  әңгімелер  туады.  Солардың  ішінде,  әсіресе,  кең 
тарағаны -  Асанның ел-жүртқа қүтты қоныс іздегені туралысы.
Бүл  әпсанада  екі  түрлі  бағыт  бар.  Бірі  елді  қиындықтан  қүтқарушы 
мағди жайындағы сюжеттің нышаны да, екіншісі -  алыстағы қүтты жер ту- 
ралы сюжеттің түйіні. Басқаша айтқанда, мүнда екі түрлі әпсананың басы 
тоғысқан,  бірақ  олар  өзді-өзі  жекеленіп,  дара  дамып  кетпеген.  Көптеген 
елдерде  бүлар  өз  алдына  дамып,  әртүрлі  шығармаға  айналған.  Мәселен, 
орыс фольклорында мүндай шығармаларды «легенды о возвращающемся 
избавителе»  жэне  «легенды  о далеких землях» деп  атайды  [18].  Бүларда 
таптық, элеуметтік сарын өте күшті.
Қүтты  мекен жайындағы қазақгардың әпсанасын  варианттары бойын- 
ша қарастырсақ, біріншіден, мүндай сюжеттің қарақалпақ, қыргыз,  қүмық, 
ноғай елдерінде де бар екенін кореміз, ал, екіншіден, бүл сюжетке қүрылған 
шығармалар  Асаннан  да  бүрын  болғанын,  тіпті  Асаннан  кейінгі  заманда 
басқа адамға байланысты айтылғанын байқаймыз. Демек,  елге, малға жай- 
лы  қоныс  іздеу  туралы  сюжет  қыпшақ  тобындағы  түркілердің  бөлінбей 
түрған шағында пайда болған, кейін тағы бір ауыртпалық түсында ол сюжет 
Сәбитке  байланысты  айтылған.  XV  ғасырда  Сэбиттің орнын  Асан  басқан, 
ал ақтабан-шүбырынды дәуірінде оның орнына Абат батыр мен Өтеген ба- 
тыр қойылған.  Міне,  бүл сюжет осылай тарихи түгастануға түскен.  Мүнда 
тіпті батырлық эпосқа тэн шежірелік те түтастану бар:  Жерүйықгы іздеуші 
алдымен  Сәбит,  одан кейін оның баласы Асан,  ең соңында оның үлы Абат 
болып көрінеді. Бүл да -  фольклорлық дәстүрдің заңдылығы.
Асан  Қайғының  Жерүйықты  іздегені  туралы  әпеана  сюжетінің  та- 
рихын  жэне  басқа  халықтардағы  [19]  осы  тектес  сюжеттерді  салыстыра 
қарастырудың  нәтижесінде  тағы  бір  заңдылық  байқалады:  бір  жақга  жер 
жаннаты-құтты  қоныс  бар,  соны  іздеп  табу  керекгігі  туралы  сюжет  барлық
168

халыкга  рулық  қоғамның  әлсіреп,  таптық  алшақгықгың  күшейе  бастаған 
түсында  пайда  болады.  Ол  кезде  бұл  сюжетте  ешқандай  таптық,  әлеуметтік 
сарын болмайды. Рулық қауым ыдырап, феодалдық қоғам құрылған кезде сю- 
жет кеңейіп,  бірнеше  шығарма туады.  Олар  бірте-бірте  өзінше дамып,  жеке 
сюжеті  бар  «елді  құтқарушы»,  «жерұйықты  іздеуші»,  «тығулы  қазына»  ту- 
ралы әпсанага яки хикаятқа айналады.  Қоғамның қиын-қыстау кезеңдерінде 
бұл шығармалар жаңғырылып, жаңа кейіпкерлерге таңылып отырады.
Ал,  осы  сюжеттің  генетикалық  арғы  тамырын  іздесек,  ол  алғашқы 
қауымда  қалыптасқан  бір-бірімен  тығыз  байланысы  бар  үш  әлем  туралы 
түсінікпен сабақтас болуы ықгимал  [20].  Бұл түсінік көптеген миф, хикая, 
аңыздарға  негіз  болғаны  белгілі.  Біздің  Асан  Қайғы  іздейтін  Жерұйық  та
— оидан  шыққан,  арманнан  туған  қоныс.  Ондай  атауы  бар  мекенді  карта- 
дан іздеу -  әбестік болар еді. Жерұйық -  халықгың жарқын қиялынан пайда 
болған еркін, азат, жанға жайлы жердің образы, «Жерұйық» деген сөздің өзі 
де, біздіңше, «ел ұйып, тату-тәтгі омір сүретін жер» деген ұғым береді.
Сілтемелер және ескертпелер:
1.  Гаффаров  М.А.  Персидско-русский  словарь.  В  2-х  т.  М.,  1976,  т.1,  с.52: 
Оңдасынов Н. Парсыша-қазақша түсіндірме сөздік. Алматы,  1974, 28-6.
2.  Бұп терминді өзбек жэне ұйғыр фольклористері де қолданады. -  Қараңыз. 
Узбек  халқ  оғазки  поэтик  ижоди.  Тошкент,  1980;  Уйғур  халиқ  еғиз  ижадийити. 
Алмута,  1983.
3. Дала уалаятының газеті,  1890, №37;  1894, №13;  1900, №14,  15, 25; Туркес- 
танские  ведомоти,  1900,  №90;  Закаспийские  обозрение,  1900,  №235;  1901,  №21; 
Тургайская  газета,  1908,  №21,  22.  Сонымен  бірге  мына  әпсаналарды  да  көрсете 
кетейік:  Қисса Алаңғасар.  —
 Записки  Восточного  отделения  русского  археологи- 
ческого  общества,  1896,  т.11,  с.292-294;  Недостроенный  храм.  —
  Туркестанские 
ведомости,  1913,  №13;  КЗыл-Кенчь  — Записки  русского  географического  обще- 
ства,  1909,  т.  34,  с.211-218;  Кызыл там.  —
 Труды  Оренбургской  ученой  архивной 
комиссии,  1910, вып. 22, с.73-74.
4. Степной А. Дети Токпана. -  Закаспийское обозрение,  1900, № 235.
5.  Валиханов  Ч.Ч.  Собр.  соч.,  т.1,  с.487.  Вельямянов-Зернов  В.В.  Памятник 
с арабско-татарской надписью в Башкирии. -  Записки Восточного отделения рус- 
ского  археологического  общества,  1859, т.4,  с.283;  Потанин  Г.Н.  В  юрте  послед- 
него киргизского царевича. р  Русское богатство,  1896, № 8, с.85-86;  Спиридонов 
П.С.  Один  из вариантов легенды  о Хор-хуте. — Протокол заседаний  и сообщений 
членов  Туркестанского  кружка любителей  археологии.  1909, т.13,  с.18-19; Джет- 
бысбаев  Н.  Хорхут  Аулие.  -  Туркестанские  ведомости,  1899,  №22;  Ауэзов  М.  и 
Соболев Л.  Эпос  и  фольклор  казахского  народа.  -   В  кн.:  Ауэзов  М.  Мысли  раз- 
ных лет. Алма-Ата,  1961. с.99-100; Жубанов А. Струны столетий. Алма-Ата,  1958, 
с.230-231;  Қорқыт туралы  аңыз.  -  Кітапта:  Қазақ  ертегілері.  Алматы,  1957,  1-т., 
371-374-6. Коркут. Казахские сказки. Алма-Ата,  1958, т.1, с.237-239.
6.  Мынадай  басты-басты  еңбектерді  атауға болады:  Ауэзов  М.О.  и  Соболев 
Л.  Эпос  и  фольклор  казахского  народа.  -  Литературный  критик,  1939,  №  10-11;
169

Баргольд В.В. Турецкий эпос и Кавказ. -В кн: Книга моего деда Коркута. Перевод 
академика В.В.Бдртольда. Издание подготовили В.М.Жирмунский и А.Н.Кононов. 
М.;  Л.,  1962,  с.199-120;  Жирмунский  В.М.  Огузский героический эпос  и «Книга 
Коркута». -  Там же, с. 131 -258; Маргұлан Ә.Қорқыт күйші. -  Известия АН КазССР. 
Серия лингвистическая,  1944,  №  1;  Сонікі:  Қорқыт ата емірі  мен  әфсаналары. -  
Жұлдыз, 1983, № 3,139-166-6. Короглы Х.Г. Огузский героический эпос. М., 1976; 
Сонікі:  Взаимосвязи  эпоса  народов  Средней  Азии,  Ирана  и  Азербайджана.  М., 
1983, тагы басқалар.
7.  Эпос  о  Гильгамеше.  Перевод  с  аккадского  И.М.Дьяконова.  М.;  Л.,  1961, 
таблицы ІХ-ХІ, с.57-82.
8.  Чиковани  М.Я.  Сюжет ищущего бассмертия юноши в древнем фольклоре 
и литературе. -  В кн.: XXVI Международный конгресс востоковедов: Доклады де- 
легации СССР. М.,  1963; Сонікі. Народный грузинский эпос о прикованном Ами- 
рани. М.,  1966; -  Қараңыз: тагы да:  Вопросы греческой и грузинской мифологии.
Тбилиси,  1976.
9. Қорқыт туралы аңыз. -  Кітапта: Қазақ ертегілері. Алматы,  1964, 3-т., 373-6.
10. Сонда. 
( 
гі 
в; ?
11. Эпос о Гильгамеше, с. 79-80. Орысша нұсқасы былай:
Что же делать,  Утнапишти,  куда пойдуя?
Плотью моей овладел Похититель.
В моих покоях смерть обитает,
И куда взор я не брошу,
 -  
смерть повсюду!
12. Қараңыз: Мелетинский Е.М. Предки Прометея. Культурный герой в мифе 
и эпосе. -  Вестник истории мировой культуры,  1958, №3.
13. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. Алматы,  1962, 56-6.
14.  Костюхин  Е.А.  Александр  Македонский  в литературной  и  фольклорной
традиции. М.,  1972, с. 154.
15. Асан Қайгы. -  Дала уалаятының газеті, 1901, № 13; Асан-қойды. -  Потанин 
Г.Н. Казак-киргизские и алтайские предания, легенды и сказки, Пг., 1917, с.170-171; 
Асан Қайгының жерұйықгы  іздегені. -Қазақ ертегілері,  1-т., 375-376-6.; Как Асан- 
Кайгы  искал  Жер-Уюк.  -  Казахские  сказки,  т.1,  с.230-233;  Сказочная  страна  Бар- 
са-Кельмес. -  Там  же,  с.234;  Өтеген багыр.  -  Жабаев Ж.  Екі томдық шыгармалар
жинагы. 1-т, 165-186,193-213-6.; АсанҚайгыныңжергеайтқансындары.-Қазақтың 
шешендік, тапқырлық,  нақыл  сөздері.  / Құрастырып,  алгы  сөзін  жазган  Адамбаев 
Б.  Алматы,  1967, 30-32-6. Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорындагы 
мына папкаларды қараңыз: №№333,426, 667, 874, тагы басқалар.
16.  Чистов  К.В.  Русские  народные  социально-утопические  легенды  XVII-
XIX вв. М.,  1967, с.14.
17.  Валиханов Ч. Собр.  соч. Т.1, с.218, 251,  358;  Материалы  по истории ка-
захских ханств ХУ-ХУІІІ  веков.  Алма-Ата,  1969, с.  195; История Казахской ССР: 
В 5-ти т. Алма-Ата,  1979, т.З, с.235-256-257; История казахской литературы: В 3-х 
т. Апма-Ата,  1979, т.2, с.25-27.
18. Чистов К.В. Аталган еңбек.
19. Чистов К.В. Аталган еңбек. 313-6.
20. Чистов К.В. Аталган еңбек. 313-6.
170

ХИКАЯТ
Біздің дәуірімізге жеткен фольклор қоғамдық сананың бір түрі ретінде 
өнерге  жатады,  бірақ ол  өнер дәрежесіне  бірден  жетпеген.  Фольклордьщ 
түрлері  адамзат  өмірінің. әр  кезеңінде  туып  отырған,  өзгеріске  түсіп 
жатқан, тіпті, үмытылып,  қолданыстан  шығып  жатқан.  Осы  күнге жеткен 
дэстүрлі фольклорлық шыгармалардың көбісі -  сол бүрынғы фольклордың 
негізінде  туып,  солардың  жүрнағын  сақтап  қалған,  сондықган  көптеген 
жанрлардың  қүрамында,  бойында,  бір  жағынан,  алғашқы  қауымға  тэн 
үғым-түсініктің,  қарабайыр  діннің,  екінші  жағынан,  қарапайым  білімнің, 
үшінші  жағынан,  қарапайым  өнердің  белгілері  кездеседі.  Бүл  синкрет- 
тік  сипат  кейінгі  дәуірлерде  пайда  болған  жанрларда  да  көрініс  табады, 
өйткені,  эрбір  жаңадан  туған  жанр  өзінен  бүрынғыға  негізделеді,  соны 
пайдаланады,  езіне  бейімдейді,  сөйтіп,  жеке  жанр  ретінде  қалыптасады. 
Мүндай  үрдісті,  мәселен,  хикаят  жанрының  туып,  қалыптасуынан  да
байқауға болады.
Орта  ғасырларда  ертедегі  ескі  шамандықтың  орнына  бірқүдайлық 
дін  келіп,  ол бүрынғы діни  нанымдарға қарсы қатал күрес жүргізді, бірақ 
оларды мүлде жоя алмады, керісінше, солармен қатар өмір сүруге мэжбүр 
болды, соның нәтижесінде ескі діни нанымдарды өз мүддесіне пайдалану 
мақсатында кейбір ежелгі ырымдар мен үғымдарды, ғүрыптарды өзгертіп, 
дінге  бейімдеді.  Мүндай  жағдай  сол  шақгағы  фольклорда да  орын  алды, 
бұл эсіресе, хикаят  жанрының тарихынан айқын көрінеді. Ежелгі миф пен 
хикая жанрлары -  ескі діни нанымдар жемісі болса, хикаят жанры -  кейін 
пайда болған бірқүдайлық дінмен байланысты туған, яғни олар эр дәуірде, 
эртүрлі үғым негізінде туындаған. Бірақ соған қарамастан орта ғасырларда 
олар  қатар  өмір  сүрді  де,  бір-біріне  өзара  ықпал  етті.  Сол  себепті  хикаят 
өзінің  қалыптасуы  барысында  ежелгі  мифтің  де,  одан  кейінгі  хикаяның 
да, тіпті,  эпсананың да кейбір  белгілерін бойына сіңірген, өзіне лайықтап 
пайдаланған. Сөйтіп, қазақ фолыслорының құрамында жаңа жанр -  хикаят
(агиография) пайда болған.
Хикаят  дегеніміз  — кейде  оидан  шығарылған,  немесе  діни  кітаптар-
дан алынған сюжеттерді көркем  түрде баяндайтын эңгімелер. Хикаяттың 
түбінде  өте  ерте  заманда  болған деп  есептелетін  оқиға жатуы да мүмкін, 
сондықган  онда тарихи  есімдер де,  мекендер де  ұшырасып  қалады.  Сон-
171

дай  хикаяттарға,  мәселен,  Ескендір  Зұлқарнайын  есімімен  байланыс- 
ты  әңгімелер, жатады.  Қазақ  арасында  Ескендір  жайында  айтылатын 
әңгімелер,  нег^зінен,  үш  сюжетке  қүралған.  Біріншісі  -   өлмес  суды  ізде- 
ген Зүлқарнайын туралы, екіншісі -  қос мүйізін жасыра алмаған Ескендір 
жөнінде, үшіншісі -  жүмаққа кіре алмаган Ескендір хақында.  Осылардың 
біріншісі мен үшіншісі хикаят түрінде баяндалады.
Ескендір -  тарихта болған адам, демек, ол туралы алғашында аңыздар 
пайда болған да, кейін олар әпсанаға, хикаятқа айналған.  Бүған қоса тағы 
айтарымыз -  Ескендір туралы сюжеттер  қазақ еліне сырттан  келген жэне 
көбіне-көп  діни,  тағы  басқа  да  кітаптар  арқылы  тараған,  соның  әсерінен 
ол  сюжеттерде,  дәлірек  айтсақ,  Ескендірдің  өлмес  суды  іздегені  жайлы 
сюжетте ислам  идеяларының эсері бар.  Ендеше, мүнда хикаят жанрының 
белгілері  айқын.  Мәселен,  кейіпкердің  пайғамбар  немесе  әулие  болып 
керінуі,  шығармадағы  оқиғалар  мен  іс-әрекеттердің  Алланың  бүйрыгы 
ретінде  түсінілуі,  неше  түрлі  кереметтің  орын  алып,  көркемдік  мақсатта 
пайдаланылуы, ескі шамандық наным мен мүсылман діні мифологиясының 
аралас келуі.
Хикаяттарда  әңгімеленетін  оқиғалар  тыңдаушылар  арасында  сенім- 
сіздік тудырмайды, өйткені, олар пайғамбарлар мен эулиелердің іс-эрекеті 
немесе басынан кешкен оқиғалары болып баяндалады [1].
Хикаят  жанры,  негізінен,  Қазақстанда  ислам  дінінің  таралуымен 
байланысты  қалыптасқан.  Оның  түп-төркіні,  сөз  жоқ,  көне  заманның 
мифологиялықтүсінік-нанымдарымен сабақтас. Хикаяттаза мүсылмандық 
мифологияға ғана негізделмейді,  онда архаикалық мифтің де,  әпсана  мен 
аңыздың да, тіпті,  ертегінің де  қасиеттері  үшырасады.  Сондықтан да бүл 
жанрдың  пайда болу  процесін  ислам дэуірінен  бүрынырақ деп түсіну  ке- 
рек, ал жанр ретінде толық қалыптасуы исламның қазақ еліне кең тараған 
кезіне сәйкес келеді.
Міне,  осы  хикаят жанрының  белгілері  Ескендір туралы  қазақ арасы- 
на  тараган  шығармалардан  анығырақ  көрінеді.  Ол  шығармалар  үш  топ 
қүрайды.  Біріншісі  -   өлмеуге  әрекет  істейтін  Ескендір  туралы  баяндай- 
тындар.  Оның  сюжеті  мынадай:  Ескендір  патша  өзінің  Қызыр  жэне  Іли- 
яс деген  жолдастарын  ертіп,  өлмес  суды  іздеп,  Зұлматқа барады,  бірақ ол 
суды алга қарай озып кеткен Қызыр мен Ілияс тауып ішеді де, соңынан Ес- 
кендір келіп жеткенде, елмес су ғайып боп кетеді немесе ол суды қарғалар 
ішіп қояды. Сөйтіп, Ескендір патша «өлімге дауа болатын суды» іше алмай 
қалады [2]. 
, 
г
Бүл  сюжетке  құрылган  хикаяттардың  саны  айтарлықтай  көп  емес. 
Мұндай  шыгармалар,  көбінесе,  Құранды,  тагы  басқа  діни  кітаптарды 
коп  оқыған  адамдар  арасында  кең  тараған  болу  керек.  Оған  ертеректе 
жариял анған мәтіндер де жэне біздің XX гасырда жазып алған фольклорлық 
материалдарымыз да дэлел болады.  Мысалы,  1961,  1963,  1967,  1968 жыл- 
дары  біз  Ескендірдің  олмес  су  іздеп,  Зүлматқа  (қараңғы  жерге)  барганы 
жайлы  хикаятты  ерте  кезде  молда  болган,  мүсылманша  көп  оқыған,  бер-
172

тінде  колхозда  жұмыс  істеген  Ә.Тышқанбаев,  Р.Сәрсенбин,  Р.Малдыбаев 
деген конекоз қариялардан жазып алған болатынбыз.
Өлмес суды іздеген Ескендір туралы хикаятта олімнен құтылудың жо- 
лын іздестірген Қорқыт туралы әпсанадагыдай оптимистік рух пен табан- 
ды күрескерлік сипат жоқ.  Егер Қорқыт ажалга қарсы тайсалмай күрессе, 
Ескендір  олай  күресе  алмайды.  Қорқыт  адам  өмірі  үшін  саналы  түрде 
күрессе,  Ескендір  тек  өзін  мэңгі  сақгап  қалу  үшін,  ягни  тек  өзімшілдік 
мақсатта ғана қимылдайды.  Ол  күреспейді де.  Міне,  бүл -  діни  кітаптар- 
дан тараған  хикаятқа тэн белгі.  Бүл  айтқанымызға тағы бір дәлел ретінде 
мынаны айтуға болады: Ескендір, тіпті, өлмес суды тапса да, іше алмайды, 
себебі,  су  біресе  езі  ғайып  боп  кетеді,  біресе  суды  қарғалар  ішіп  қояды, 
енді  бірде  судың  өзі  патшаның тамағынан  жүрмей  қояды.  Осының  бэрін 
корген Ескендір «Алла тағала маған олмес суды бүйыртпаған екен!» -  деп, 
Қүдайдың шешіміне, өлімге мөйынсүнады. Сондай-ақ әзінен бүрын өлмес 
суды  ішіп, енді өле алмай, қор болып жүрген адамды керіп, Ескендір пат- 
ша  дереу озінің райынан қайтып, олмес суды ішуден  бас тартады.  Мүнда 
да  ол  Қорқыттай  табанды  бола  алмайды,  елімге  қарсы  ақырына  дейін 
күресуге  жарамайды.  Бірақ  Ескендірдің  бүл  іс-әрекетін  хикаят  сынамай- 
ды да, мінемейді де.  Бүл заңды,  өйткені, хикаят жанры діни түсініктердің 
ықпалында молырақ болады.  Ал,  біз талдап  отырған  хикаят қазақ арасы- 
на «Қисса-сүл әнбиядан» тараған  [3].  Оған дәлел:  біріншіден,  бүл кітапта 
өлмес суды іздеген Ескендір туралы былай эңгімеленеді.  Ескендір барлық 
ғалымдарын жинап алып, дүниеде көп жасауға ойланып, «омірдің үзақ бо- 
луына  не  шара  бар?»  -  деп  сүрақ  қояды.  Сонда  ғалымның  біреуі  түрып: 
«Қап  тауының  аржағында,  қараңғылықта  Ғайнылхаят  бүлағы  бар,  содан 
су  ішкен  адам  қияметке  дейін  елмейді»,  -   дейді.  Оған  басшыны  Қытай 
елінен  іздеу  керек болған.  Қытайлықтар  Ескендірге  Қызыр  деген  адамды 
басшы  етіп  береді.  Туар  малдың  ең  кергіші  қысырақ  бие  дегенді  естіген 
соң Ескендір  жиырма мың бие тапқызып,  әскерлеріне  мінгізеді.  Қызырға 
қараңғылықты жарық қылатын  бір  жауһар тас  беріп,  оны  ілгері  жібереді. 
Артынан Ескендір әскерімен озі жүреді. Ібілістің нүсқауымен Ескендір та- 
уды  ерлеп,  жоғарылай  береді.  Алдынан  қиямет күні  жел  жіберетін  Исра- 
фыл періште жолығады.  Ескендір одан мэңгі суын сүрайды.  Ол тобықтай 
ғана бір тас  береді.  Ол тас  адамның кез  сүйегі  болып  шығады.  Оның сы- 
рын патшаға қасындағы Қызыр түсіндіреді. «Бүл -  кез сүйегі. Адам тірлік- 
те  ешнәрсеге тоймайды,  елген  күні  бір  уыс топырақтан  қанағат табады»,
-  деп жауап береді Қызыр  [4].
Міне,  бүл  1   «Қисса-сүл  әнбия»  кітабындағы  сюжет.  Осы  сюжеттес
қазақ  хикаяттары,  кебінесе,  мүсылманша  оқып,  діни  кітаптармен  жақсы 
таныс адамдардан жазылып алынғаны жэне оның арабша хат танымайтын 
кепшілікке кең тарамағаны айтылып отырған сюжеттің теркіні -   «Қисса-
сүл әнбия» екенін дэлелдесе керек.
Сондай-ақ  хикаятты  айтушьшар  «Зүлқарнайын»  деген  сезді  «қос 
мүйізді»  емес,  «екі  дүниені  билеген»  деп түсіндіреді.  Мүндай  идея,  яғни
173

Ескендір -  жарық жэне  қараңғы,  яки  бұл дүние  меи  о дүниені  бірдей  би- 
леген  пайгамбцр-патша  деген  ой  «Қисса-сүл  әнбияда»  дәріптеледі,  ал, 
Ескендірдін өз бейнесі барынша мадақгалады.
Қазақ  арасына  тараган  Ескендірге  байланысты  фольклорлық 
шыгармалардың  енді  бір  тобы  мына сюжетке  қүрылган:  Ескендір  патша 
жорықта (жолда) келе жатып, керемет бүлаққа тап болады. Бүлақгы бойлай 
жүріп, ол жүмақгың қақпасына жетеді.  Патша қақпаны  ашуды  бүйырады, 
бірақ қақпаны  ешкім  ашпайды.  Оган  қақпаның  ішінен  орамалга түйілген 
адамның бас сүйегін (кейде бір  дорба үнмен қоса) тастайды. Оның мәнісін 
түсінбеген  Ескендір  ашу  шақырады,  Сол  кезде  эміршінің  қасындагы 
Қызыр (данышпан) бас сүйекті таразыга салдырып,  олшетеді.  Бас сүйекті 
ешнэрсе баса алмайды. Сол уақытта таңданган патшага Қызыр: «Адамның 
көзі дүниеге тоймайды, тек топырақ қана бас  сүйекті  баса алады!» -  деп, 
бір уыс топырақгы сүйектің көзіне қүя салады. Сол сэтте бас сүйек түрган 
таразы  кәтеріледі. Ескендір болса, жаһангерлік райынан қайтады  [5].
Бүл -  жаппы  прозалық фольклордағы  көне сюжетгердің бірі.  Дәл  осы 
сюжет  ежелгі  жазба  ескерткіштердің  қатарына  жагатын  «Талмуд»  кіта- 
бында  бар  [6].  Онда  мысал  (притча)  ретінде  берілген.  Бүл  сюжеттің қазақ 
топырағына  келуі  Талмуд  пен  Библиядағы  Сүлеймен,  Мүса,  Нүқ,  Исалар 
жайындағы  хикаяттардың Қүран, Тафсир,  Хадис, тагы  басқа мүсьшман  кі- 
таптары  арқылы тарағаны  күмәнсіз.  Сол себепті де  Ескендір тап  болатын 
жүмақ  пен  бас  сүйек туралы  баяндайтын  шығармалар  хикаят  жанрының 
қүрамында  қарастырылады.  Оған  тагы  бір  айғақ  ретінде  Ескендірдің 
біршама  жүмсақ  болып  бейнеленуін  айтуга  болады.  Егер  қос  мүйізі  бар 
Ескендір  жайлы  хикаяттарда  ол  аяныш,  ойлану  дегенді  білмейтін  қатал, 
тасжүрек  адам  болып  көрінсе,  мүнда  ойланып,  өз  жайын  түсіне  білетін 
патша  кейпінде  суреттеледі.  Басқаша  айтар  болсақ,  Ескендірді  дэріптеп, 
мадақгаудың нышаны бар, соны үлгіге тарту мақсаты бар. Ал, бүл -  хикаят 
жанрының бас белгілерінің бірі. Алайда, керкемдігі жағынан әпсанаға тэн 
ғажайыптық  сипат  жоқ.  Рас,  көркем  шарттылық  бар.  Ескендірдің  жүмақ 
қақпасына баруы, оның күзетшісімен сөйлесуі -  эрі  шарттылық,  эрі кере- 
меттік элементі.
Ендігі  бір  көңіл  аударатын  нәрсе  -   арғы  түбі  Талмудқа  апаратын 
осы  сюжеттің  үлы  Абай  творчествосынан  орын  табуы.  Біздің  қолда  бар 
фольклорлық  хикаятгардың  да,  Талмудтағы  мысалдың  да  сюжеті,  оқиға 
өрбуі  -   толығымен  Абай  «Ескендірінің»  желісі.  Тіпті,  кейбір  эпизодтар 
мен  детальдарға  шейін  дәлме-дәл  келеді.  Мысалы,  Ескендірдің  шөлде 
бүлаққа  тап  болуы,  бүлақ  суына  кепкен  балықгы  салуы,  балықтың  хош 
иісті  болып,  дэмінің  өзгеруі,  бүлақгы  бойлай  жүрген  Ескендірдің  жүмақ 
қақпасына  жетуі,  жүмақ  күзетшісімен  сөйлесуі,  патшаның  ашуланып, 
күзетшіден  белгі  бөларлық  бір  нәрсе  сүрауы;  қақпаның  аржағынан  бас 
сүйектің  түсуі,  ол  сүйекті  алтын-күміспен  өлшеуі,  т.т.  Демек,  Абайдың 
«Ескендір»  пөэмасы  мен  фольклорлық хикаяттың түпкі  төркіні  -   бір,  ол
-  «Талмуд» кітабы [7].
174

Алайда,  ұлы  Абай  тек  бұлармен  ғана  шектелмеген.  Басқа  сөзбен 
айтқанда,  Абай  «Талмудты»  да,  фольклорлық  хикаятты  да,  басқа  да 
эдеби  туындыларды,  сондай-ақ,  Ескендір  туралы  тарихи  шығармаларды 
да  пайдаланған,  оларды  өзінің  гуманистік,  имандылық  тезінен  откізіп, 
қорытқан,  сойтіп,  идеясы,  эстетикалық  нысанасы  мүлде  басқаша,  жаңа
шығарма жазып шыққан.
Сонымен,  басқа  халықгардағы  сияқгы,  қазақга  да  Ескендір  туралы 
фольклорлық та, эдеби де шығармалар бар екені анықталды. Олар үш сю-
жетті әңгімелейді.
Бірінші сюжет — Ескендір патшаның олмес суды іздегені. Бүл оқиғаға 
қүрылған хикаят қазақ фольклорына Рабғүзидің «Қисса-сүл әнбиясынан» 
келгенімен, оның сюжеті, сайып келгенде, адам баласының тағдырға қарсы 
немесе ажалдан қашуы туралы  коне мифпен тамырлас.
Екінші  сюжет -   қос  мүйізді  Ескендір  мен  шаштаразшы  туралы.  Бүл 
сюжет  қазақ  халық  эдебиетіне  Низамидің  «Ескендір-намасы»  арқьшы 
тараған.  Ал,  түптеп  келгенде,  мүндай  сюжеттердің  тууы  алғашқы 
қауымның тотемдік сенімдерімен байланысты.
Осы  сенімдерге  негізделген  түсінік  бойынша  ерте  уақытга  ру  басы, 
тайпа косемі, бақсылары, патшалары тотемнен туады, соның кейпінде бо- 
лады, қасиетін бойына сіңіреді деп ойлаған. Сол себепті олар есек қүлақты, 
огіз  мүйізді,  т.б.  түрде  суреттелген.  Егер  олар  осы  магиялық  күш  беріп 
тұрған  қүлақтан,  мүйізден  айырылса,  опат  болады  деп  сенген.  Қоғамда 
бүл  нанымдардың  жойылуымен  мифтегі  қиялдық элементтер  әпсана  мен 
хикаятқа  кошеді.  Енді  акцент  моральдық  проблемаға  жасалады:  мүйізді 
ханның атағы үнемі  зұлымдықпен  шығады жэне  оның масқара құпиясын 
ашу  барша  жүртты  моральдық  түрғыда  қанағаттандырады.  Осының 
нәтижесінде бүл сюжеттегі шығармаларда ертегілік сипат бар.
Үшінші  сюжет  -   жүмаққа  тап  болып,  кез  сүйегін  алған  Ескендір 
жайында.  Мұның түп  негізі -  Талмудтағы  мысал.  Ал,  Талмудқа Ескендір 
сарбаздары  шығарған  аңыздардың  Шығыста  тараған  нұсқаларынан  ен- 
ген  болу  керек.  Ол  қазақ  еліне  мұсылман  кітаптары  арқылы  келген.  Ал, 
сюжеттің  арғы  түбірі  елмеудің  амалын  іздеген  адам  туралы  миф  болуы 
ықгимал,  ейткені,  хикаятгың  бүкіл  сарыны  сонымен үндес:  жұмақ,  кере- 
мет су,  мэңгі тірі  Қызырдың бас  сүйек жайында айтқандары,  Ескендірдің 
елім  туралы  ойлап,  жаһангерліктен  бас тартуы В міне,  осының бэрі  ажал 
мен  адам  күресі туралы  мифті еске түсіреді.  Ескендірдің «елімге дауа бо- 
латьш  суды»  іздеп  Зұлматқа  барғанда,  елмес  суды  Қызыр  мен  Ілиястың 
ішіп  қоюы  осы  сюжетте  де  кемескі  түрде  керініс  береді.  Сонымен  бірге 
Ескендір туралы хикаяттарда Лұқпанның бейнеленуі де кездейсоқ емес.
Лұқпан да  -  Шығыс халықгарының фольклорында кең тараған кейіп- 
кер.  Жалпы,  қазақтың  хикаяттарының  ішінде  Құранда  әңгімеленетін 
Лұқман, Сүлеймен, Қарун жайында баяндайтын сюжеттер де кездеседі.

жүктеу/скачать 22,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: