Б. Адамбаев апық
жүктеу/скачать 4,19 Mb. Pdf көрінісі
|
| Лт бола-
тын тай с а я қ қ а үйір, адам болатын б а л а қ о н а қ қ а үйір; Қ а л ы ң ғ а қүсы ң түспесін, ж аманға ісің түспесін. 4. Ж а к с ы мен ж а м а н д ы , ұ н а м д ы мен ү н а м с ы з д ы са- л ыс тыра қ а р а м а - к а р с ы қойып біріккен қос м а қ а л д ы кар- сы м а ғ ы н а л а с м а к а л дейміз: Ж а қ с ы д а к е к жоқ, ж ам анда тек жоқ; Сиыр м ү й ізд і өгізде к ү ш б о лм а й д ы , өгіз м ү й ізд і сиы рда сүт б олм айды . 5. Қос т а р м а қ т ы м а қ а л д а р д ы ң бірінің о р ынд ал у- о р ын д а л м а у ы н а екінші сыңарьі, ша рт болып қ о с а р л а н а - ды. Ондай м а к а л д а р д ы ш а рт т ы м а ғ ы н а л а с макалдар- д е й м із : Қазаннан. қ а қ п а қ кетсе, иттен ұят кетер; Тойға барсаң б ұры н бар, б ү р ы н б а р са ң оры н бар. Ш а р т т ы м а ғ ы н а л а с м а қ а л д а р д ы ң сөйлемдері күрделі келеді. С о нд ык т ан екі м а ғ ы н а л ы м а к а л д а р д ы ң өзі төрт т а р м а к т ы шу м а к т а н к у р а л а д ы : Ж ү й р і к ш аб ан б олад ы , м о й ы ннан жал кетсе, жігіт жаман б олад ы , қ о л ы н а н м а л кетсе. Әдетте, өлең сөзді м а қ ал - м ә т е л д е р д і ң ш у м а ғ ы екі тар- ма кт а н б ас т а ла д ы, алты т а р м а қ т а н аспайды, асса н ак ы л сөзге а й н а л а д ы. М а к а л - м ә т е л ш у м а к т а р ы н ы ң т а р м а ғ ы өскенмен, әдетте, м а ғ ын ас ы ұ л ға й ма й ды . Ж а н а я м а ғ а н жау алады , М а л а я м а ға н д а у алады . А я р б әрінен қ ұ р қа л а д ы . Тура м а ғы на л ы, б ұрма м а ғ ы н а л ы мақал-мәтелдер- болады. Ой, пікір ашық , айқын айт ы л а т ы н м а к а л - м ә т е л - ді тура м а ғ ы н а л ы дейміз. Тура м а ғ ы н а л ы м а к а л д а р пішіні ж а ғ ы н а н хабарлы^ лепті, с үр ау лы сөйлемдерді еске түсіреді, б і р а қ бүл сырт- кы ү қ с а с т ы к т а р ғана. Ішкі ма ғы н ас ы н а, сөздері ні ң мәні- не к а р а п ж а й се йл емде р мен м а к а л - м ә т е л д е р д і а ж ы р а т у , қиын емес. М а к а л - м ә т е л ж а й сөйлемдерден тере ң оймен, көркем тілімен, к а л ы п т а с қ а н кұ р ыл ыс ым е н , әл д е неше к а й т а л а н ы п к ү л а қ қ а сіңген т а н ы м а л д ы ғ ы м е н д а р а л а н а - ды. А ғ а й ы н арасьщ ашатын дү ни е деген ж а й сөйлеммен А ғ а й ы н ащы, м а л тұщы дейтін м а к а л бір емес. Белгі лі бір ойды тура, табиғи м а ғы н ас ы н ан б ү р м а л а п айтатын м а к а л д а р ( мәтелдер) болады. Он д а й д ы бұрма м а ғы на л ы м а к а л д а р ( мәтелдер) дейміз. Әдетте б ұрма м а ғы на л ы м а қ а л д а р (мәт елдер) өзінің қ и сы н ды л ығ ыме н 61 т ы ң д а у ш ы н ы , о қу ш ын ы т а ң д а н д ы р а д ы , күлді реді. Б үр- м а сөз к ү л у г е ж ақсы деп бекер а й т ы л ма ғ ан . Б ұ р м а м а ғ ы н а л ы м а қ а л д а р ү ш түрлі. Ж е ң і л күлдір* гі, әзі л м а ғ ы н а л ы м а қ а л д ы әзі лді м а қ а л дейміз. Ж а м а н - н ы ң бір ісі артық — ж ағасы жыртық; С егізім із ж иы лы п с е р к е ж ы қ қ а н батырмыз, тоғызымыз ж иы лы п атты жық- к,ан батырмыз. Кейбі р м а қ а л - м ә т е л д е р д і ң а с т а р ы н д а сын, а й ы пт ау ж а т а д ы . С ын - с ы қ а қ қ а , ке ке с ін - м ыс қы лғ а қ ұр ы лғ ан ондай м а қ а л д ы зілді м а қ а л дейміз: Ата-енем б ар болсы н, аузы - м ұ р н ы жоқ б о л с ы н ; Ж е л сөзб ен жәрдем б ерген — есектен с а у ы н берген. Белгі лі бір ойды мысалмен, и ша р ат пе н сездіретін ма- қ а л д ы м ы с а л д ы м а қ а л дейміз. М ы с ал ы м а қ а л әмісе өт- кен ш а қ т а , б о л ж а л д ы пішінде ай т ыл ад ы: Т о қ а л еш к і м ү й і з с ү р а й м ы н деп қ ұ л а ғ ы н а н айрылыпты; Б а й ғ а жағы- н а м ы н деп ж а р л ы н ы ң тоқтылы қойы шығыпты. А л а й д а бір м а қ а л - м әт е л д е р д і т ур а ма ғы н ал ы, екінші м а ка л - м ә т е л д е р д і а с т а р л ы м а ғы н а л ы деп бөлуге болмай- ды, біріншіден, бүл екеуі л о г и к а л ы қ ж а ғ ы н а н м а қа л -м ә - т е л ді ң бойына сиыспайтын, бірін-бірі ж о қ қ а ш ы ғ а р ат ы н ү ғ ы м д а р емес, керісі нше екеуі бірігіп бір ма қ а л - м ә т е л г е «өмір» беріп т үрғ ан егіз қасиеттер. М ы с ал ы Ін ге н ж ылын- да боталайды, атан а й ы н д а боталайды деген кос ма ғына- лы м а қ а л д ы ң бірінші с ың а р ы тура м а ғ ы н а с ы н д а екіншісі а с т а р л ы м а ғ ы н а д а а й тыл ға н. Ег ер д е осы екі м а қ а л д ы а ж ы р а т ы п : Іңген ж ы л ы н д а б от а л ай ды десек, м а қ а л бо- л у д а н қ а л а д ы , ж а й сөйлемге а й н ал ып кетеді. Ал Атан а й ы н д а боталайды деген екінші с ың ар ы дербес т үр ып - ақ м а қ а л бола а л ад ы. Өйткені о л а р д ы ң бірінші с ың ар ын д а т а п қ ы р л ы қ та, а с т ар л ы ма ғ ы на да жоқ, ж а й ғана бір белгі лі ш ы нд ы қт ы х а б а р л а й д ы, ал екінші с ы ңа р ын д а тап- қ ы р л ы қ та, а с т ар л ы ма ғы н а д а бар. Д е ме к, а с та р лы ма- ғына м а қ а л - м ә т е л д е р д щ негізгі белгісі, бейнелеңкі реп ай тса к, оны д ербес ж а н р етіп т ұрғ ан — «жаны». Кейбі р егіз маіқалдар бірі мысал, екіншісі қ орытынд ы б о л ы п келеді де бірінің сырын ( а ст а р л ы ма ғын асын ) екін- шісі ашып, а й қы н д а п түрады. К ө й л е к к ірі жуса кетер, к ө ң іл кірі айтса кетер; Тұзды көп сақтама, — су б олады , қ ы з д ы көп сақтама — к ү ң б о л а д ы деген егіз м а қ а л д а р бірінші с ы ң а р л а р ы н д а ғ ы көйлек, түз т у р а л ы ма қал - мә- тел дер мыс а л- дә ле л ретінде ғ ан а алынып, көмекші лі к к ыз ме т а т қ ар ы п түр, ал негізгі, қ о ры т ы нд ы ма ғы н а кө- ңіл, қыз ж а й ы н д а болып отыр. Б і р а қ үнемі б ұ ла й бола <бермейді, ас та р с ы з м а қа л - м ә т е л д е р де аз емес. 62 |