Б. Адамбаев апық

сын,. Он да д а өзің с а қ болсаң, әйелі ң с а р а м ж а л болса, 
м а л қ ұ р а л а д ы дейді Ас ау қарт.
Н а у р ы з б а й би ж а с кезінде Қ ы п ш а қ М о ғ а л биді ша- 
қ ы р ы п ме йма н ғып сыйлап, бағын сын атад ы. Со нд а Мо- 
ғ а л би б ыл ай дейді:
Ілі мі ң бар екен,
Бі л і мі ң ә л д е қ а л а й .
Қ а ғ у ы ң бар екен,
Х а л қ ы ң а ж а ғ у ы ң әлдек;алай.
А й л а ң бар екен,
Х а л қ ы ң а п ай д а ң ә л д е қ а л а й .
Ж о р ғ а л ы ғ ы ң бар екен,
Х а л қ ы ң а қ о р ғ а н д ы ғ ың ә л д е қ а л а й .
З а т т ы ғ ы ң б а р екен, ж а р қ ы н ы м ,
Х а л қ ы ң а қ ы м б а т т ы ғ ы ң ә л д еқ а ла й ?!
М ұ н да қ а р т сын шы ж а с бидің ілімділігін, а йл а ке рл і -
гін, сөзшеңдігін, бектігін рас тай ды. Б і р а қ
ақы л-қайрат
б а р л ы ғ ы м е н қ ұ н д ы емес, дүры с бағытымен қ ұ н д ы
дейді. 
Е г е р д е щасиетті адам қабілетін х а л қ ы үш ін п а й д а л а н с а ,
о л е л ін ің қалщ оры , а л ащ ы л-айласы н қ а р а басы үш ін
жұмсап, е л ін е ептілік жасаса
— 
о л х а л қ ы үш ін н а ғы з
қауіпті адам б о лм а қ .
Ос ын да й бір ше шенд і к сын:
А л ғ а н ы ң жақсы б олса
— 
а б ы р о й ы ң н ы ң турағы,
Атың жақсьі б олса — д ү н и е н ің пырағы.
Б а л а ң жақсы б олса
— 
екі к ө зд ің ш ам ш ы рағьі
,—
деп келесі ұрп ақ , ке ле ше к ж а с т ы қ а р а басы үші н емес, 
х а л қ ы үшін қ ыз ме т істеуге, ж а қ с ы л ы қ қ а , с а н а л ы л ы қ қ а
мегзейді.
Сөзге шебер-шешен а д а м д а р ауызекі сәлемдескенде,
ө з а р а ж а у а п т а с қ а н д а ше шен д і к сөз, 
т а қ п а қ - ж ы р л а р д ы
жи і қол д ан ға н . Тұ рмы с - са л т ж ы р л а р ы н д а , б а т ы р л ы қ жә- 
не ғ а ш ы қ т ы қ д а с т а н д а р д а ше шенді к сәлемні ң неше түр- 
л і келісті үлгі лерін кездесті руге болады. « Қ а м б а р б атыр» 
ж ы р ы н д а ғ ы К е л ме м бе тт і ң Өз і мб ай ғ а, Ж ә д і г е р д і ң Қам-
б а р ға , Қ а м б а р д ы ң Қ а р а м а н ғ а т ұ сп а л д а п айтат ын 
сөз- 
дері осыған мыса л бола алады. Сол си я қ т ы ел аузынан 
ж и н а л ғ а н х а л ы қ ш ы ғ а р м а л а р ы н д а да шешендік сәлемні ң 
с а н қ и л ы н ү с қ а л а р ы с а қ т а л ғ ан .
Арғ ын М ұ на с ы п б ат ыр кедей екен. Бі р күні есік а л ­
д ын да т а р ы түйіп ж а т са , төрт-бес а д а м келіп сәлемдесе-
96

ді. Сонда Мұ насып қ о н а қ а с ы д а н қ ы сы лы п ж о л а у ш ы л а р -
ға б ылай депті:
Түзге ш ы қс ам б атырмын,
Ж ү р е м десең ж о л ашық,
Үйге келсем к а тын мын .
Түсем десең үй мынау,
Қатын ауру, б а л а жа с,
Ал д ың да ғ ы л а ш ы қ .
Та р ы түйіп ж а т ы р мы н .
Атадан қ а л ғ а н кедейлі к
Мені ң атым Мүнасып,
Келе ж а т ы р үласып.
Б ұ л сөздің Д о с бо л айтты деген де н үс к а сы бар. Алай- 
да сөздің түпкі төркіні халықті кі . Х а л ы қ Мү на с ы п та й
батырдың, Д о с б о л д а й бидің үйдегі ісін ж а с т а р ғ а
үлгі 
етіп үсынады.
Т үзде айб ы нд ы батыр, а з у л ы би б о л с а ң да
өз үйінде өзің төре б о л м а , «қ ұ л д а й істеп, б и д ей іш»
де- 
генді а ң ғ ар та ды .
Б о р б а с дейтін бай бүкіл Үш ж ү з г е сауын айтып той 
жа са п , Алтай Б а й д а л ы биді ш а қ ы р т а д ы .
Тойға 
мініп 
б а р ат ын аты б олмай би б ай ға б ы л а й ш а сәлем айтыпты:
Д ү ғ а й сәлем Б о р б а с қ а ,
Көкі рек бірге, ж а н басқа.
С ү л ул ы ғ ы өзіндей,
Жү йр і к т і г і өзімдей 
Ат жі берсі н торы қа сқ а .
Б а й д а л ы мінер әр топқа,
Д а ң қ ы кетер ж а н - ж а қ қ а .
Ше б е р ақын, шешен билер ел ара сын ығыр қ ыл ға н
қ а с а ң д а у - т а л а п т ы ал д ын а л а а н ы қ т а у үшін, а р а ғ а кісі 
салып « а у ы з ша хатпен» сөйлесуді де қ ол да нғ а н . Сондай- 
а қ ілгеріден кейінгіге к а л ы п ке ле 
ж а т қ а н
«білі мді ні ц 
хаты» си я қ т ы өсиет сә ле мд ер де бар.
Адам б ал а с ы н ы ң б асына түсетін 
қ а йғ ы н ы ң
ауыры 
қ а з а м е н б ай ла ныс т ы туған естірту, көңіл 
айту с и яқ ты 
шешендік сөздерді ң әр түрлі н ұ с қ а л а р ы с а қ т а л ғ а н . Он д ай
сөздерді топтап, ше шенді к көңіл айту деуге болады. Ше- 
шенді к сөздер көңілі қ а р а л ы , беті 
ж а р а л ы
ж а н д а р д ы
ж ұ б а т у үшін айтыл ады. Тауып
а й т ы л ғ а н көңіл қайғ ы- 
лы, қ а з а л ы ж а н д ы қ а й ы р ы мс ы з қ а з а д а н түңілтеді,
қ а за
ортақ, қ а й ғ ы к езе к
екенін ескертіп ж ұ б а т а д ы .
Өткенге 
өкі нгенше тірінің тілеуін тіле дейді.
Ак коян қ а ш т ы беркіне, 
Дүни е д е не күшті —
Қ о й м ай ды бүркіт еркіне. 
А ж а л күшті.
Өлмес ж а н болмайды,
А қ с ұ ң қа р т ұ ғ ы р д а н ұшты,

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: