Пайдаланған әдебиеттер тізімі

20 
 
12.Материалы по истории Казахской ССР. Т.ІV. (1785-1828 гг.) – М.-Л.
:
: Изд-во АН СССР, 1940. 
– 543 с. 
13.ҚР ОММ. 4 - қор, 1 - тізбе, 2708 - іс. 
14. Қарабалин Ғ.Е. ХIХ ғасырдағы Бөкей Ордасы. – Орал, 2004. – 248 б.  
15.Мәшімбаев С. Патшалық ресейдің отарлық саясаты. (оқулық) – Алматы Санат 1994.– 136 б. 
16.Исенов Ө.И. Қазақ қоғамындағы тархандар институты тарихы (ХVIII-XIX ғғ.): Тарих ғылым. 
канд. ... диссер. – Орал, 2009. – 162 б. 
 
Резюме 
      В  этой  статьи  рассматривается  вопрос  об  институте  старшин  в  период  XVIII  в.  в  казахском 
обществе.  Автор  раскрывает  одну  из  основных  целей    царского  правительства  -  ликвидацию 
традиционного «рубасы» в казахском обшестве и наряду с этим усиление влияния царского института 
старшин. 
Summary 
      This article is dealing with questions concerning the institute of  elder kind during XVIII century in the 
Kazakh society. The author describes one of the aims of tsarism in Kazakhstan- liquidation of sultans' power, 
and at the same time the increase of influence of tarkhanstvo.  
 
 
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ 
 
С.Құсниденов, 
филос.ғ.к., профессор, Х.Досмұхамедов атындағы АтМУ 
Г.Б.Исмаилова, 
№3 мектептің биология пәнінің мұғалімі 
                                
        Қазақстандық  патриотизм  мемлекеттік  саясат  пен  идеологияның  жаңа  парадигмасы  болып 
саналады.  Оның  қалыптасуы  Қазақстан  тәуелсіздігінің  нығаюымен  байланысты.  Әлемде  өз 
азаматтарында патриоттық рухты қалыптастыруға тырыспайтын бірде-бір ел жоқ.  
         Патриотизм  әлеуметтік-саяси  феномен  ретінде  адамзат  өркениетінің  барлық  кезеңдерінде    де 
көрінеді. 
         Ертедегі Греция мен Римде оның азаматтары өз елінің патриоттарымыз деп санады. Олай болса, 
патриотизм  ертеден  қалыптасқан  феномен.  Әлемдік  тәжірибе  патриотизмнің  идеалдары  ретінде 
ұлттық мақтаныш, туған жеріне, халқына, отанына сүйіспеншілік, оның әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін, 
елдің  мүддесін  қорғау,  қажет  болған  жағдайда  оны  қолына  қару  алып  қорғау  т.б  мәселелерді 
қарастырады. 
         Осы  тұрғыдан  алыр  қарағанда,патриотизм-универсалдық  және  жалпыадамзаттық  құбылыс. 
Мемлекеттік  саясат  пен  идеология  патриотизмді  қалыптастыру  мен  тәрбиелеуді  қажет  етеді. 
Патриотизм объективті рухани құбылыс. Ол азаматтардың саяси мәдениетіне, мемлекеттің бірлігі мен 
тұтастығына  байланысты.  Шынайы  патриотизм  барлық  уақытта  әділеттілікті,  гуманизимді, 
демократияны    қолдайды.  Патриотизм  қоғам  алдында  тұрған  стратегиялық  міндеттерді  орындауға 
жұмылдырады. Қоғамда қалыптасқан  саяси жүйе мен саяси режимдерге байланысты, патриотизмнің 
жалпы  ортақ  және  ерекше  белгілері  қалыптасады.  Олай  болса,  қоғамдағы  саяси  жүйе  мен  режим 
патриотизмнің  мәні  мен  мазмұнін  анықтайды.  Авторитарлық  және  тоталитарлық  режимдер 
патриотизмді  өздерінің    жеке  билігін  беркіндіру  үшін  пайдаланады.  Ал  демократиялық  режимде  ол 
халық игілігіне қызмет  жасайды. Халықты патриоттық рухта тәрбиелеу–тез бітетін акт емес. Оған ұзақ 
мерзімге созылған саяси-идеологиялық шаралар керек.  
           Өтпелі  қоғамда  патриотизм  жаңару  процесінің  объективті  факторы  болып  есептеледі.  Егер 
билік  жүргізуші  элиталар  халықтың    патриоттық  сезімін  оята  алса,  өркениетті  қоғам  құруға  жол 
ашылады. 
          Тәуелсіздік  алғаннан  кейінгі  жылдарда  Қазақстан  халықты  патриоттық  рухта  тәрбиелеу 
жолында  бірқатар  қадамдар  жасауда.  «Дағдарытан-дамуға»  атты  елбасының  халыққа  Жолдауында 
қазіргі  қиын  кезеңде  ел  үшін,ұрпақ  үшін  бір  жеңнен  қол,  бір  жағадан  бас  шығарудың  қажеттілігіне 
ерекше  мән  берген.  Бұл  туралы  Н.Ә.Назарбаев  өз  Жолдаурында  былай  дейді:  «Белгіленген 
мақсаттарға  қол  жеткізу  үшін  біздің  халқымыздың  топтасқандығы  қажет...  Қазір  БАҚ    адамдар  үшін 
қиындықты қалай еңсеруге болады, мынандай қиын кезде қалай аман қаламыз, қалай төтеп береміз 
деген  мәселелерге  «кеңесші»  ретінде  көрінуге  тиіс.  Сенімділік,  жеке  белсенділік,  төзімділік, 
патриотизм, Отанға деген сүйіспеншілік секілді көңіл күйлерді орнықтыратын материалдарды жиі беру 
керек...  Қиындық  атаулыны  жеңетін  бір-ақ  күш  бар,  ол-бірлік,  еліңді,  жеріңді  қорғау  үшін  бірлік 
қаншалықты  қажет  болса,  тәуелсіздік  жемістерін,  бүгінгі  қол  жеткен  табыстарымызды  сақтап  қалу 
үшін де ол сондай қажет» [1]. 
           Қазақстан сияқты көпұлтты,көпдінді елде бірлік пен патриотизм ауадай қажет құндылықтар. 

21 
 
          Өзіндік  ұлттық  ерекшеліктері  мен  мүдделері  бар  этникалық  топтарды  мемлекет  құрушы  ұлт-
қазақ  ұлтының  тыныс-тіршілігімен  үндестіріп,ортақ  ел  идеясына  ұйыстыру,  патриоттық  сезімді  ояту 
күрделі іс. Бұл процестерді салыстырмалы түрде ансабльге ұқсатуға болады. 
           Ансамбльде  оркестрдің  музыкалық  шығарманы  бәрі  қосылып  орындауы,  оның  бір  үнмен, 
мәнерлі  болып  шығуы  қандай  керек  болса,  көпұлтты,  көпдінді  елде,  олардың  сұраныстары  мен 
мүдделерін бір арнаға түйістіру де сондай қажет. Ансамбльдегі жекелеген музыкалық аспаптар сияқты 
әр  ұлт  пен  этноәлеуметтік  топ  өкілдері  өздерінің  жекелеген  сапалары  мен  ерекшеліктерін  сақтай 
отырып, жалпыұлттық идеяға үндескенде ғана құқықты-демократиялық сипаттағы патриотизмді одан 
әрі дамытуға мүмкіншілік туады. 
            Бұл  мәселе  туралы  Б.Момышұлы  былай  деген  еді:  «Патриотизм  Отанға  (мемлекетке)  деген 
сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы,қоғамдық-мелекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстығын 
сезіну,өзінің  мемлекетке  тәуелді  екеніңді  сезіну,  мемлекетті  нығайту  дегеніміз  жеке  адамды  күшейту 
екенін  мойындау,  қысқасын  айтқанда,  патриотизм  дегеніміз  мемлекет  деген  ұғымды,  оны  жеке 
адаммен  барлық  жағынан  өткенімен,  бүгінгі  күнімен  және  болашағымен  қарым-қатынасын 
білдіреді»[2].  Бұдан  патриотизмнің  бір  күнде  қалыптаспайтынын,  оны  қалыптастыру  үшін  жастарды 
ата-бабаларымыздың 
өз 
жерін, 
мемлекетін 
көзінің 
қарашығындай 
сақтап 
қорғағандығы, 
сақтағандығын  түсіндіріп,  сол  рухта  тәрбиелеп,  сол  бабаларымыз  қалдырған  мұраны  сақтауға 
жастардың  міндетті  екендігін  сезіндіріп,  олардың  Отан  алдындағы  жауапкершілігін  арттыруымыз 
керек. 
            Патриотизмнің  маңызды  элеметтерінің  бірі-ұлттық  рух.  Ұлттық  рух  пен  патриотизм  егіз.  Бұл 
ұлттың ішіндегі жеке адамның асыл белгісі мен қасиеті-өз халқына деген сүйіспеншілігі, жеке адам өз 
халқымен  қан  жағынанда  және  шыққан  тегі,территориясы,  тілі,  тұрмыс-тіршілігі,  мінез-құлқы, 
психологиялық  және  этнографиялық  ерекшеліктері,  қалыптасқан  тарихи  дәстүрлері  т.б  байланысты.  
Шынайы патриотизм тек өз халқын, өз ұлтын дәріптеп,басқа ұлт өкілдеріне «екінші сорттағы» адамдар 
деп қарауға болмайтындығын көрсетеді. Олай болса, біз үнемі лайықты бауырмалдық қарым-қатынас  
жасауға,  әрі  кез-келген    ұлт  пен  халықты  құрметтеуге  тәрбиелеуіміз  керек.  Бұл  қазіргі  заманның 
талабы. 
              Азматтарды патриоттық рухта тәрбиелеу мәселесі Кеңес Одағы кезінде де басты орын алды. 
Ол  коммунистік  тәрбиенің  құрамдас  бөлігі  болды.  Бірінші  орынға  социализмнің  мүддесі  мен 
коммунистік  идеология  қойылды.  Жеке  адамның  мүддесі  саналы  түрде  екінші  орынға  ығыстырылды. 
Бұл  белгілі  дәрежеде  өзін  ақтады  да.  Кеңес  халқының  азаматтық  соғыста,неміс  фашизміне  қарсы 
соғыста жеңістері,онан кейінгі халық шаруашылығын жедел қалпына келтіру,тың жерді және космосты 
игеруі-осы идеологияға сенімінің арқасы,социализм идеологиясына берік сенгендігінің көрінісі.  
              Қазақстанның  тәуелсіздік  алуы,  жаңа  жүйенің  құрылуы,патриотизм  мәселесіне  жаңаша 
көзқарасты  талап  етті.  Ендігі  жерде  патриотизм  халықты  топтастырушы,біріктіруші  рухани  фактор 
ретінде 
қаралуға 
тиісті 
болды. 
Қазақстандық 
патриотизмді 
қалыптастыруда 
мемлекеттік 
идеологияның,  этносаралық        саясаттың  және  әлеуметтік  бірігудің  маңызы  зор  болды.  Патриоттық 
тәрбие түрлі  даңқты,  атақты  адамдардың  нақты  тәжірибесіне  сүйеніп,  олардан  үлгі  алудың негізінде 
жүргізілуге  тиісті.  Олай  болса,  Қазақстандық  патриотизм  тарихи    шындық  пен  әділеттілік 
принциптеріне 
сүйеніп 
жүргізілуі 
қажет. 
Ол 
әлеуметтік-саяси 
құбылыс 
ретінде 
этномәдени,этнодемографиялық  жағдайларды  ескеруге  тиісті.  Көпұлтты,көпдінді  елде  этносаяси 
процестер қиындайды. Бұндай жағдайда, барлық ірілі-уақты этностарды бірітіру мәселесінің мәні зор. 
Саясат  пен  идеология  барлық  ұлттар  мен  ұлыстарды  бейбітшілік  пен  келісімде  өмір  сүрудің 
қажеттілігін  түсіндіру  керек.  Тәуелсіздік  алғаннан  кейін  күрделі  әлеуметтік-экономикалық  жағдайда, 
көпұлтты  және  көпдіні  елде  саяси  тұрақтылықты  сақтап,ұлтаралық  келісімнің  әлемге  үлгі 
боларлықтай, өз жолын қалыптастырды. Сондықтан, біздің еліміздің ұлтаралық, дінаралық диалогтың 
үлгісін көрсеткен халықаралық орталықтың біріне айналуы кездейсоқ емес. Астана қаласында әлемдік 
және ұлттық діндердің 3 бірдей жиынының өтуі, бұл айтылғандарды толық дәлелдейді. Қазақстандағы 
ұлтаралық,дінаралық  келісімге  сына  қағуға,  ірткі  салуға  тырысушылар  біздің  еліміздің  өз  ішінде  де, 
алыс  және  жақын шет  елдерде  де  баршылық.  Сондықтан,  ұлтшылдық  пен  шовинизмге  қарсы  күрес, 
халықты  интернациолизм  мен  патриотизм  рухында  тәрбиелеу  ,мемлекеттің  саясаттың  өзегі  болуға 
тиісті.  
            Шынайы патриотизм бірден ешқандай негізсіз пайда болмайды. Ол халықтың қалыптасуы мен  
дамуының  қортындысы.  Патриотизм  мықты  болса,  Қазақстан  халқы  да  күшті.  Бұл-мүдденің 
тұтастығының көрінісі,тағдырдың бірлігі, елдің дамуының көрсеткіші. Олай болса, патриотизм жасанды 
ұғым  емес.  Ол  елдің  идеологиясының,саясатының  қортындысы.  Бұл  жұмыс  әрбір  отбасын,балалар 
бақшаларын,мектептерді,колледждер  мен  университеттерді,еңбек  ұжымдарын  қамту  керек.  Бұл  бір 
мерзімдік емес,үнемі жүргізілетін жұмыс.  
            Мектепке  дейінгі  мекемелерде  және  мектептерде  балаларды  қазақтың  жері,Отаны  үшін 
жандарын 
берген,елінің 
азаттығын 
қорғаған 
батырлдары: 
Қобыланды,Алпамыс,Қамбар,Ер 

22 
 
Тарғын,Қабанбай,Бөгенбай т.б батырлардың ерлік істерінің  рухында тәрбиелеу керек.  Олардың ерлік 
істері,патриоттық  тәрбие  беруде,жастарға  үлгі  боларлықтай.  Елдің  азаттығы  мен  тәуелсіздігін 
қорғаудағы  Исатай  мен  Махамбеттің,Сырымның,Кенесарының,Амангелдінің  бастаған  ұлт-азаттық 
көтерілістерінің мәнін түсіндіріп,халық арасында үнемі насихаттап отыру керек.  
              Олардың қазақ жерін қорғап, оны сақтауға, нығайтуға бағытталған ерлік істері жастарға үлгі 
боларлықтай. Сондықтан, олар туралы кең ғылыми зерттеулер жүргізіп, солардың негізінде кітаптар, 
мақалалар, көркем фильмдер шығарып т.б жұмыстар жүргізілуі керек. 
               Қазақстандық  патриотизмді  қалыптастыруда  қазақтың  ақын  –  жырауларының,  атақты 
билерінің  еңбектерінің мәні  эор.  Асан  қайғының, Бұқардың, Шернияздың,  Махамбеттің,  Сүйінбайдың, 
Төленің,  Қазбектің,  Әйтекенің  өлең  –  жырларында,  айтқан  биліктерінде  озбыр  хан  –  сұлтандардың 
әділетсіз  істері  әшкереленіп,  халықтың  бірлік  –  тірлігі,  Отанын,  жерін  қорғаған  ерлік  істері  жырға 
қосылып,  мадақталды.  Әділетсіздік  пен  зорлық  –  зомбылық  әшкереленіп,  хан  –  сұлтандар  сыналып, 
оларға әділ үкім шығарып, қарапайым халықтық мүдделері қорғалып отырды. 
              Мысалы,  тарихта  қалмақтың  ханы  Қоңтайшыға  Қазбек  бидің  мынандай  айтқан  сөзі  белгілі: 
«Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз. Елімізден құт – береке 
қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз, ешбір дұшпан басынбаған 
елміз, басымыздан  сөзді асырмаған  елміз. Досымызды  сақтай  білген  елміз,  дәмі,  тұзын  сақтай  білген 
елміз, асқақтаған хан болса, хан ордасын таптаған елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, 
анадан қыз туса , күң боламын деп тумайды. Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз [3]. 
             Осы сөздің өзінде қаншалықты бейбітшіліктің, елдіктің, ерліктің, қазақ халқының менталитетін 
анықтайтын ұғымдар жатыр. Қаншалықты патриоттық рухта тәрбиелейтін даналық жатыр десеңізші. 
              Қазақстандық  патриотизмді  тәрбиелеуде  Ұлы  Отан  соғысы  кезіндегі  бүкіл  КСРО 
халықтарының, оның ішінде Қазақстан халқының да ерлік істерінің маңызы зор. Әлия, Мәншүк,Сұлтан, 
Төлеген, Боран т.б Отаны үшін, халқы үшін, оның азаттығын қорғап, жер бетінде баянды бейбітшілік 
орнату  үшін  қыршындай  өз  жандарын  қиған  жоқ  па?  Сондықтан,  қәзіргі  Тәуелсіздігіміз,  «қой  үстінде 
бозторғай  жұмыртқалаған»  бейбітшілік  заман,  бізге  оңайлықпен келмегенін,  оны  ата  –  бабаларымыз 
аттың  үстінде  найзаның  күшімен,  осы  байтақ  жерді  бізге  мұра  етіп  қалдырғандығын,  онда  талай 
адамдардың  қаны  мен  жаны,  көзжасы  жатырғандығын,  жастарға  үнемі  түсіндіріп,  ұғындырып, 
санасына  сіңіріп  отыру  керек.  Оны  көздің  қарашығындай  сақтап,  бабаларымыз  қалдырған  мұраны 
онан  әрі  қорғау,  дамыту,  байыту  қазіргі  және  келешек  ұрпақтың  парызы  екендігін  үнемі  естен 
шығармау  керек.  Ол  –  тек  қана  өз  Отанының  патриоты  болған  адамның  қолынан  келетін  іс.  Олай 
болса,  патриотизмге  жеңіл  –  желпі  қарауға  болмайды.  «Мен  патриотпын»  деген  бос  сөзден  ештеңе 
шықпайды. Оны Қазақстанның әрбір азаматы іс жүзінде орындауы керек. 
              Қазақстандық  патриотизмді  қалыптастыруда,  мемлекет  құрушы,  қазақ  ұлтының  атқаратын 
рөлі  маңызды.  Егер  мемлекет  құрушы  ұлт  өз  Отанының  патриоты  болып,  елін,  жерін,  тілін  сүймесе, 
басқа  ұлттарға  үлгі  болу  қиын.  Басқа  ұлттар  осы  ұлттың  іс  –  қимылына,  тәртібіне,  салт  –  дәстүрін 
сақтауына,  мәдениеттілігіне  қарайды.  Ол  өзге  ұлттардың  ұйытқысы,  топтастырушысы  болуға  тиіс. 
Ондай  ұлттың  жанкүйерлері  қазақ  топырағында  болған.  Оған  Абайдың,  Шоқанның,  Ыбырайдың, 
«Алаш» партиясының құрушылары: М.Шоқай, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, 
Досмұхамедовтер  т.б  қазақ  халқының  болашағы  үшін  жазған  еңбектері  мен  істеген  қызметтерінің 
құндылығы  адам  айтқысыз.  «Алаш»  лидерлерінің  «Қазақ»  газеті  мен  «Айқап»  журналдарында 
жарияланған  әрбір  мақалаларында  қазақ  ұлтының  сан  және  сапа  жағынан  өсу  идеясына  көңіл 
бөлінген.  Тәуелсіз  қазақ  елін  құру,  оның  тілін,  дінін,  мәдениетін  көтеру,  білім  беру,  санасын  ояту  – 
олардың шығармалары мен іс – қимылдарының негізі болды. Сол жолда олар өздерін құрбан етті, өз 
елінің нағыз патриоттары болды. 
               Қазіргі қазақстандық патриотизм қазақ ұлтымен шектелмейді. Ол үшін Қазақстанда тұратын 
барлық этностар «Қазақстан Отаным» деп түсініп, жұмыла еңбек етіп, тәуелсіздігін сақтап, әлеуметтік 
–  экономикалық,  мәдени  жағынан  нығаюына  үлес  қосып,  сүбелі  еңбек  етулері  керек.  Саяси    салада 
саяси тұрақтылық пен ұлтаралық келісімді сақтауға тиісті.  
               Шынайы патриотизм қоғамды демократияландырумен бірге қалыптасады. Қазақстанда жеке 
адамдардың,  ұлттардың  еркін  дамуына,  бостандығына,  теңдігіне,  қауіпсіздігіне  қолайлы  жағдайлар 
жасалып,  ешқандай  дискриминацияға  жол  берілмеу  керек.  Тек  сонда  ғана  қазақстандық  патриот 
қалыптасады. 
Резюме 
В статье раскрываются понятие, сущность, проблемы патриотического воспитания. Освещены 
пути формирования казахстанского патриотизма.  
 
Summary 
The article discusses concept main point and problems of patriotic education. Present the generation 
of Kazakhstan’s patriotism. 

23 
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1.  «Дағдарыстан  –  дамуда»  ҚР  Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  ел  халқына  арналған  жолдауы. 
Егемен Қазақстан, 6 наурыз, 2009, 1 – 3бб. 
2.  Момышұлы Б. Патриотизм туралы. Ақиқат , 2010 , №8 3-б. 
3.  Шешендік сөздер. Алматы , 1957, 106 б. 
 
 
ҚҰҚЫҚТЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕГІ АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ 
 
Ә.О.Тұрдалиев, 
т.ғ.к., доцент, Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университеті 
 
        
Адамның құқықтарын мемлекет бекітеді, оларға кепілдік береді, бірақ бір өкініштісі іс жүзінде, 
оларды  мемлекеттің  өзі  жиі  бұзып  отырады.  Іс  жүзінде  күнделікті  өмірде  мұндай  оқиғалар  көптеп 
кездесетінін  білеміз.  Сол  себепті  барлық  мемлекеттік  органдардың  қызметінің  басты,  тұғырнамалық 
қағидасы  ретінде  адам  құқықтарын  қорғау  қағидасын  бекіту  қоғамның  тұрақты,  тиімді  өмір  сүруінің 
кепілі  болып  табылады.  Құқықтық  мемлекеттегі  адам  құқықтарының  проблемалары  мемлекет 
қызметінің  басты,  тұғырнамалық  қағидасы  ретінде  қарастырылуға  тиіс.  Ал  құқықтық  мемлекет 
дегеніміз  –  жеке  адам  және  қоғам  мүддесін  қорғайтын,  заң  үстемдігі  мен  құқық  принциптеріне 
негізделген мемлекет. 
 
 
Құқықтық мемлекетті қалыптастыруда қабылданып жатқан заңдар жоғары талапқа сай болуы 
керек.  Заңның  үстемдік  етілуі  міндетті  түрде.  Құқықтық  мемлекетте  азаматтардың  бірде  -  бір 
құқықтары мен бостандықтары бұзылмауы тиіс және заңдарда көрсетілген талаптардың, міндеттердің, 
құқықтардың жүзеге асырылуын мемлекет қамтамасыз етуі қажет. 
 
        Шынайы  құқықтық  мемлекет  құру  үшін  қоғамдық  өмірдегі  әр  салаға  заңның  күші  бірдей 
дәрежеде  әрекет  етуі  тиіс,  әсіресе,  ол  ең  алдымен  биліктің  бөлінуі  барысында  пайда  болған  заң 
шығарушы,  сот  және  атқарушы  билікті  жүзеге  асыратын  органдар  үшін  міндетті  қағида.  Тек  осы 
жағдайда  ғана  азаматтардың  құқықтары  мен  бостандықтары  еш  шүбәсіз  қамтамасыз  етілмек.  Біздің 
мемлекетімізде құқықтық мемлекетке тән негізгі принциптер Ата заңымызда нақты көрсетілген. 
 
         Әрбір  мемлекеттік  орган  осы  қағиданы  өздерінің  заңда  белгіленген  міндеттеріне, 
құзыреттілігіне және билік өкілеттіктеріне сәйкес іске асыруға бағдарланған. 
 
         Адам  құқықтарының  проблемаларын  зерттеудің  көпқырлылығына  сәйкес  Қазақстан 
Республикасы Конституциясында адамның құқықтары ең жоғарғы құндылықтар деп жарияланған және 
Конституция мәтіні осы фактіні жариялаумен басталады. Бұл арада біріктіруші субстанция мемлекеттік 
аппарат  қызметінің  қағидасы  –  азаматтардың  құқықтары  мен  бостандықтарын  қорғау  болуға  тиіс. 
Біздің  зерттеуімізше  адам  құқықтарын  қорғау  қағидасының  мемлекеттік  аппарат  қызметінде  іске 
асырылуына арналған. 
 
          Құқықтық  әдебиетте  адам  құқықтары  проблемасына  көптеген  ғалымдардың  еңбектерінің 
арналғандығына  қарамастан,  адам  құқықтарын  қорғаудың  мемлекеттік  аппарат  қызметінің  негізгі 
қағидасы мағынасында арнайы зерттеулер жүргізілген емес. 
 
          Мемлекет  пен  оның  құрылымдарының  қызметін  жетілдіру,  адам  құқықтары  мен 
бостандықтарын  қорғау,  азаматтардың  лайықты  өмір  сүруін  қамтамасыз  ету  құқықтық  мемлекеттің 
дамуының басты міндеттері болып табылады. Құқықтық мемлекет құру, азаматтық қоғамның тұрақты 
дамуын  қамтамасыз  ету  –  заңдылыққа  негізделген,  адам  құқықтарын  қорғауға  бағдарланған 
мемлекеттің ролін күшейтуді талап етеді. Осыған байланысты, барлық мемлекеттік аппарат қызметінің 
қағидасын  іске  асырушы  ірбір  мемлекеттік  органның  ролін,  оның  міндеттері  мен  қызметтерін 
талдаудың  қажеттілігі  Осыған  байланысты,  барлық  мемлекеттік  аппарат  қызметінің  қағидасын  іске 
асырушы  ірбір  мемлекеттік  органның  ролін,  оның  міндеттері  мен  қызметтерін  талдаудың  қажеттілігі 
туындайды.  Адам  құқықтарын  қорғауды  кез  келген  мемлекеттік  орган  өзінің  міндеті  деп  жариялау 
туындайды. 
  Адам құқықтарын қорғауды кез келген мемлекеттік орган өзінің міндеті деп жариялауда. Бірақ 
олардың  адам  құқықтарын  қорғау  механизміндегі  ролі  мен  орнын  анықтау  кезінде  бағдарламалары 
мен құзыреттіліктерінде көптеген қайталаулар, қарама-қайшылықтар бар екендігі байқалады. 
 Құқықтық мемлекеттің  дамуы  биліктің  адам  құқықтары  мен  бостандықтарын тек мойындауын 
ғана емес, сонымен бірге оларды іске асыратын және қорғайтын шын мәнісінде әрекетті мемлекеттік 
механизмның болуын қарастырады. 
Бұл  мәселеде  құқық  қорғаушы  құрылымдарға,  оның  ішінде  ішкі  істер  органдарына  ерекше 
орын беріледі. Құқық қорғау органдары көп жағдайларда қоғамымызда орнын алып отырған жағымсыз 
жағдайлармен  бірінші  болып  бетпе-бет  келеді,  олардың  міндеті  азаматтардың  конституциялық 
құқықтарын  қорғау  болып  табылады.  Бұл  мәселелерді  теориялық  талдаудан  нақтылай  іске  асыруға 
көшетін уақыт жетті. Бірақ қазіргі таңда,  осы қызметті ғылыми түрде жүйелі талдаусыз мүмкін емес. 

24 
 
Біріншіден,  адам  құқықтарын  қорғау  демократиялық  құқықтық  мемлекеттің  басты  ішкі 
қызметіне  айналуы  тиіс;  екіншіден,  бұл  мемлекет  пен  адам  мүдделерінің  арасындағы 
басымдылықтарды бөлуді жаңаша қарастырушы негізгі идея; үшіншіден, әртүрлі мемлекеттік органдар 
бұл қағиданы іске асыру барысында түрліше қызмет атқара отырып, адам құқықтарын қорғау ісіне өз 
үлестерін  қосып  келеді;  төртіншіден,  адам  құқықтарын  қорғау  механизміндегі  мемлекеттік 
органдардың  үлесін  анықтай  отырып,  біз  адам  құқықтарын  қорғау,  сақтау,  қамтамасыз  ету  және 
кепілдік  беру  сияқты  қызмет  түрлерін  анық  шектейміз;  бесіншіден,  адам  құқықтарын  қорғау 
механизмін  жүйелілік  қағидасы  бойынша  талдай  отырып,  бұл  жүйеде  кемшіліктер,  қарама-
қайшылықтар, қайталаулар орын алып отырғандығын анықталды. 
 Адам  құқықтарын  сипаттауға  жаңа  көзқарастың  терең  мағынасы  олардың  ерекше 
артықшылықты мәртебесі мен қорғандықтың жоғары дәрежесін мойындағандығында жатыр. Қазақстан 
Республикасы Конституциясының 12-бабында: Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам 
құқықтары  мен  бостандықтары  танылады  және  оларға  кепілдік  беріледі.  Адам  құқықтары  мен 
бостандықтары  әркімге  тумысынан  жазылған,  олар  абсолютті  деп  танылады,  олардан  ешкім  айыра 
алмайды.  Заңдар  мен  өзге  де  нормативтік,  құқықтық  актілердің  мазмұны  мен  қолданылуы  осыған 
қарай  анықталады–деп  жазылған.  Адам  құқықтарын  бекітуге,  оларға  кепілдік  беру,  қамтамасыз  ету, 
қорғау  және  іске  асыруға  ұмтылыстың  артуы  құқықтық  мемлекеттің  (қалыптасқан  немесе  енді  ғана 
қалыптасып  келе  жатқан)  сипаты  мен  тегіне,  оған  тән  басқару,  реттеу  және  ықпал  жасаудың 
құқықтық  құралдарының  басылымдылықтарына,  онда  байқалып  отырған  гуманистік  бастаулардың, 
демократияландырудың  күшеюіне,  мемлекеттік  құрылымдардың  халық  бұқарасы  үшін  ашықтығына 
байланысты.  Құқықтық  (немесе  оны  құруды  аяқтап  келе  жатқан)  мемлекет  мәжбүрлеу  және  күш 
қолдану  шараларын  шектен  тыс  қолдана  алмайды,  өйткені  оның  нәтижесі  қолданылған  тәсілдерге 
барабар болып шығады. 
Құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам, демократия – мемлекеттік билік өзінің бағдарламалары 
мен қызметін көпшілік таныған адам құқықтары мен бостандықтарына негіздегенде ғана мән-мағынаға 
ие бола алады. 
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды мемлекеттің қорғаушылық қызметінен 
бөлген меншікті, құқықтық тәртіпті, заңдылықты және т.б. қорғау қызметінен ажыратқан және оларды 
басқа қызметтің негізіне алып, оның мазмұнын кеңейткен абзал. Біздің пікірімізше, мемлекеттің адам 
құқықтары  саласындағы  қызметін  тек  оларды  қорғаумен  шектеуге  болмайды.  Мемлекеттің  адам 
құқықтарын  бекіту,  қамтамасыз  ету  және  оларға  кепілдік  беру,  оларды  іске  асыруға  жәрдемдесу 
жөніндегі іс шараларының маңызы бұлардан артық болмаса, кем емес. Оның бергі жағында мемлекет 
қызметінің  барлық  аталған  түрлері  бір-бірлеріне  өте  жақын,  бағдарлары  бойынша  бір-біріне  ұқсас, 
оларда бір-бірінен ажыратуға, бөлек және дара қарастыруға болмайды. Өйткені, сайып келгенде, олар 
белгілі бір бірлік пен тұтастықты құрайды . 
Қарастырылып отырған проблемаға Ресей және Қазақстан ғалымдарының бірқатар зерттеулері 
арналды.  Бірінші  кезекте  бұлардың  қатарына  РҒА  академигі  Е.А.Лукашеваның  басшылығымен 
жасалынған іргелі еңбектерді атауға болады. Ол КСРО ыдырауынан кейінгі Ресей мен ТМД елдеріндегі 
адам құқықтарын қорғау проблемасын бірінші болып ғылыми зерттеу деңгейіне көтерді. 
         Адам құқықтары проблемасына Т.Б. Бекназар-Юзбашев, В.А. Карташкин, И.А. Ледях, Б.Г. Манов, 
Р. Мюллерсон сияқты Ресей зерттеушілерінің еңбектері арналған. 
Қазақстанда бұл проблемаға Т.А.Ағдарбеков, М.Т.Баймаханов, М.С.Башимов, Б.А.Есентемірова, 
А.Жұмағұлова,  Г.К.Искакова,  Г.Лупарев,  А.К.Мұхтарова,  Ғ.С.Сапарғалиев,  С.Н.Сәбікенов,  А.В.Турлаев, 
Н.А.Шайкенов,  А.Т.Ашеулов,  Т.А.Ағдарбеков,  Н.Е.Айткулова,  М.Т.Баймаханов,  Ж.Д.Бусурманов, 
М.С.Башимов,  М.С.Бейбітов,  С.В.Бахин,  С.Ж.Жалыбин,  Е.Жовтис,  С.З.Зиманов,  Г.К.Искакова, 
А.С.Ибраева, 
А.К.Котов, 
А.Қараев, 
Т.В.Кашанина, 
Д.О.Кусайнов, 
Қ.Мәми, 
Б.А.Майлыбаев, 
А.К.Мұхтарова,  Н.И.Матузов,  К.Б.Мурзаев,  М.С.Нәрікбаев,  Л.Т.Назаркулова,  Ғ.С.Сапарғалиев, 
С.Н.Сәбікенов,  М.А.Сәрсембаев,  Г.Ж.Сүлейменова,  А.Я.Сухарев,  А.В.Стремоухов,  Р.Түсіпбеков, 
Г.Д.Тленчиева,  А.К.Тасбулатова,  К.Х.Халиков,  А.Г.Шмарин  және  т.б.  авторлар  сияқты  ғалымдардың 
жұмыстары арналған.  
Еуразия  кеңістігінде  адам  құқықтарын  іске  асыру  теориясы  мен  практикасына  талдау 
жасалынған Ж.Д. Бусурманов диссертациялық жұмысын қорғаған. 
Сондықтан    елімізде  заңгер  ғалымдарымыз    бұл  мәселеге  бей-жай  қарамай,  бұл  мәселенің 
теориялық және практикалық іс-жүзіне асыуын үнемі назарда ұстап, өз үзлестерін қосуда. Қаіргі таңда 
олардың  басты  мақсаты  құқықтық  мемлекеттің  қалыптасу  жағдайында  мемлекеттік  аппараттың 
қызметінде адам құқықтарын қорғау қағидасының іске асырылуын жағымды тәжірибені анықтау және 
қарама-қайшылықтармен  кемшіліктерді  табу  арқылы  жүйелі  талдау  болып  отырғандығы  белгілі.  Бұл 
жас  қазақ  мемлекеті  үшін  қуантарлық  жайт.  Ғылыми  зерттеулер  жүргізу  біздің  ойымызша  көптеген 
мәселелерді шешуге қол жеткізіп, өз алдына төмендегідей мәселелерді шешуді мақсат етуі тиіс деген 
ойдамыз: 

25 
 
-  Мемлекеттік  аппарат  қызметінің жүйесінде  адам құқықтарын  қорғау қағидасының  орны  мен 
ролін нақтылау; 
- Құқықтық мемлекеттегі адам құқықтары мен бостандықтары институтын одан әрі жетілдіруге 
қол жеткізу; 
-  Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  аппарат  қызметінде  адам  құқықтары  мен 
бостандықтарын қорғау бойынша нормативтік негіздерді жетілдіру; 
- Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ететін органдаржүйесін жасақтау 
ісін жалғастыра түсу; 
- Адам құқықтарын қорғау бойынша мемлекеттік аппарат қызметінің формалдық және нақтылы 
жағдайын зерттеу; 
- Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау аясындағы мемлекеттік аппарат пен оның жеке 
органдарының қызметін жетілдіру жөніндегі шаралар ұсыну. 
Қорыта  келгенде,  адам  құқықтарын  қорғау  институтын  бүкіл  мемлекеттік  аппараттың  және 
оның жеке органдары қызметінің негіз қалаушы қағидасы ретінде ұғынуы тиіс. Сондықтан, ағымдағы 
заңнаманы  және  құқық  теориясын  талдау  негізінде,  адам  құқықтарын  қорғау  бойынша  мемлекеттік 
аппарат  қызметінің  қалыптасқан  жүйесін  өзгерту,  оны  құқықтық  мемлекет  пен  азаматтық  қоғамның 
қағидаларымен сәйкестендіре түсу керек. 
Елімізде адам құқықтары аясындағы ұғымдық апаратты нақтылап, оған дүниежүзілік тұрғыдан 
түсінік  жетіспейді.  Осығын  орай,  мемлекеттік  аппараттың  адам  құқықтарын  қорғау  жөніндегі 
қызметінің жағымды және жағымсыз тұстарын анықтап және олардың бұзылуын болдырмау жөніндегі 
шаралары әлі аздық етуде. 
 
Резюме 
В статье описывается о правах человека в правовом государстве. 
 
Summary 
In this article is described the human nights in the democracy state.  
 
 
НЕОЕВРАЗИЙСТВО В СОВРЕМЕННОМ КАЗАХСТАНЕ: ИСТОКИ И ПРОЦЕСС РАЗВИТИЯ  
 
Дадырова А.А., 
к.филос.н., Евразийский национальный университет им.Л.Н.Гумилева 
    
 
 
В декабре этого года исполняется 20 лет независимости Казахстана, вследствие этого 2011 год 
имеет  для  нас  особое  значение.    На  сегодняшний  день,  идеей,  которая  может  стать  краеугольным 
камнем  в  социальном  разнообразии,  может  выступить  евразийская  идея.  Она  не  нова,  но  у  нее 
достаточно  богатый  потенциал  и  на  нее  постоянно  указывает  лидер  нации  Н.Назарбаев.  Нурсултан 
Назарбаев  сформулировал  основную  практическую  идею  своей  версии  евразийства  в  работе 
“Стратегия  независимости”:  “ЕАС  —  союз  равноправных  независимых  государств,  направленный  на 
реализацию  национально-государственных  интересов  каждой  страны-участницы  и  имеющегося 
совокупного интеграционного потенциала” [1].  
 
 
Основателями и ведущими идеологами этого движения выступили Н.Н.Алексеев, Вернадский, 
Н.С.Трубецкой  и  др.  Программным  манифестом  Евразийства  явился  сборник  «Исход  к  Востоку. 
Предчувствия и свершения. Утверждение евразийцев».  
 
 
В  контексте  философии  истории  и  теории  этногенеза  значительную  роль  в  процессах 
возрождения  идей  евразийства  в  конце  ХХ  века  сыграло  творчество  Л.Н.Гумилева,  труды  которого 
аккумулировали  богатый  исторический,  этнографический  материал  и  подходы  применительно  к 
единому евразийскому пространству. 
 
 
Евразийская  идея  –  это  особенный  стиль  жизни,  мироощущения  и  миропонимания.  Идея, 
которую  так  развивал  великий  евразиец  Л.Н.Гумилев,  способна  противостоять  национализму, 
религиозной  нетерпимости,  шовинизму,  духовной  агрессии,  как  со  стороны  Востока,  так  и  Запада. 
Евразийская  идея  актуальна  и  по  сей  день,  ведь  это  не  только  мост  или  мультикультурный  диалог 
Запада  и Востока,  но  и необходимо  особо  сделать  акцент на  идее интеграции между  современными 
государствами  Евразийского  пространства.  Наверное,  именно  сейчас  евразийская  идея  нова,  как 
никогда, но и у нее есть свои сторонники и ярые оппоненты.  
 
 
Однозначно одно то, что для Казахстана, идея евразийства как интегрирующей модели очень 
важна,  потому  что,  прежде  всего,  идея  евразийства  выражает  то  единство  народов  населяющих 
Казахстан, межэтническую солидарность, мультикультурность конфессий народов. 
 
 
Сегодня в век информационных технологий, глобализация и ее последствия имеют место быть 
в XXI веке и поэтому евразийская идея – это наиболее универсальный путь развития Вселенной и путь 

26 
 
спасения  от  повсеместных  локальных  конфликтов,  межнациональной  розни,  межрелигиозного 
непонимания  и  неприятия.  Поэтому  государство  считает  необходимым  обозначить  и  провозгласить 
идею  евразийства,  как  целостности  и  единства  казахского  народа  с  современными  государствами 
Евразии.  Общество  нуждается  в этой  идее  для  достижения  благополучного  сочетания  казахстанских 
традиций и западных либеральных ценностей.  
 
 
Необходимо  отметить,  что  на  сегодняшний  день  Казахстан  выступает  в  роли  проводника 
евразийской идеи, некоего хедлайнера диалога евразийского локомотива формирования пространства 
межнационального,  межкультурного  диалога,  толерантности,  сохранения  национальных  традиций  и 
культурного многообразия. 
 
 
 И  сегодня,  жизненно  важно,  для  части  мировой  элиты  населения  земли  встать  на  подиум, 
абстрагироваться от уровня суеты сует, конвейера жизни, рутинными буднями и произвести дискурс 
грядущего. 
 
 
Президент  Казахстана  Н.А.  Назарбаев  считает,  что  правы  и  те,  кто  относит  Казахстан  к 
Европе; и те, кто связывает его развитие с азиатскими «тиграми»; и те, кто оглядывается на Россию; 
и, наконец, те, кто предлагает брать за основу новотюркскую модель. Как ни парадоксально, все они 
правы  и  не  правы  одновременно.  «Мы,  говорит  Президент,  евразийская  страна,  имеющая  свою 
собственную историю и свое собственное будущее. Поэтому наша модель не будет похожа ни на чью 
другую. Она впитает в себя достижения разных цивилизаций» [2].  
 
 
Лидер  нации  Н.А.  Назарбаев  призывает  и  далее  продолжать  работу  в  рамках  Единого 
экономического пространства, ЕврАзЭс, Шанхайской организации сотрудничества и ЦАС.  
 
 
За  прошедшие  годы  глава  государства  не только  теоретически  разрабатывал  в  своих трудах 
концептуальные  основы  евразийского  учения,  но  и  со  всей  решительностью  способствовал 
формированию  реальной  и  эффективно  действующей  структуры  Евразийского  союза  на  всех  его 
уровнях  и  по  всем  параметрам:  экономическим,  финансовым,  политическим,  культурным,  научно-
образовательным.  
 
 
Совершенно  очевидно  то,  что  идея  евразийства,  которую  пропагандирует  первый  президент 
РК  Н.А.Назарбаев  стала  еще  более  востребованной,  так  как  каждый  раз  XXI  век  бросает  нам  все 
новые и новые вызовы глобального характера.  
 
 
 Сейчас  очень  важно,  чтобы  государства  евразийского  пространства  четко  определили  свою 
позицию  к  основам  евразийства.  Поэтому,  совершенно  точно  заявляет  директор  Казахстанского 
филиала МГУ им.М.В.Ломоносова, А.Сидорович, в современных условиях, «неизбежно возрастает роль 
евразийской идеи, реализация которой способствует установлению надежных связей геополитических 
соседей по евразийскому пространству» [3].  
 
 
 Современные государства Евразии объединяет и такой важный вектор, где сконцентрированы 
общие  интересы,  интегрирующим  звеном  которых  есть  Каспийское  море.  Именно  здесь  на 
сегодняшний день соединены геополитические интересы акторов мировой политики. 
 
 
Казахстан, добровольно отказавшийся от четвертого по величине в мире ядерного арсенала, 
был,  есть  и  будет  надежным  партнером  государств  евразийского  пространства  в  вопросах 
нераспространения, разоружения м мирного использования атомной энергии.  
 
 
Попробуем  обозначить  главные  достижения  современных  государств  Евразии.  Первое: 
состоялась рыночная экономика стран, а значит, и страны в целом. Но стоит особо отметить, что не 
все постсоветские государства могут похвастаться высокими результатами. И все же, это главный итог 
двух десятилетий. Созданы все рыночные институты. Но, к сожалению, не все они работают успешно, 
но факт в том, что они есть.  
 
 
Второе: у нас, я имею в виде Казахстан, довольно высокий уровень благосостояния граждан, 
конечно,  необходимо  учитывать  сложности  транзитного  периода.  Внутренний  валовой  продукт  –  9 
тысяч долларов в год на каждого казахстанца. И этот показатель самый высокий среди стран Евразии. 
Средняя  заработная  плата  –  примерно  500  долларов.  При  этом  нам  удалось  избежать  серьезных 
политических потрясений.  
 
 
Чего нельзя сказать, к сожалению, о Грузии, Грузия одна из ключевых стран в зоне Южного 
Кавказа  (Закавказья).  Страна  богата  историческим  наследием,  широкими  внешними  связями,  но 
начиная, с 2000 года в Грузии начался период политической нестабильности. На сегодняшний день в 
Грузии  проведена  приватизация  и  распроданы  практически  все  стратегические  значимые  активы, 
внешний долг Грузии составляет 8,6 млрд. долларов, это более 80% ВВП [4]. 
 
 
К  сожалению,  остаются  проблемы,  которые  необходимо  решать  в  Кыргызстане.  Сейчас,  как 
известно  в  Кыргызстане  дан  старт  предвыборной  кампании  на  пост  главы  государства  Кыргызской 
республики.    Большие  надежды  и  перспективы  с  предстоящими  выборами  связывают  народ 
Кыргызстана  и  его  ближайших  соседей  по  Евразии.  Вспомним,  что  революция  в  Киргизии  носила 
достаточно 
жесткий 
характер, 
сопровождалась 
насилием, 
межэтническими 
конфликтами, 
мародерством,  и  невинными  человеческими  жертвами.  Но  и  сейчас,  страна  до  сих  пор  находится  в 

27 
 
тяжелом  экономическом  положении:  противоречия  между  богатым  севером  и  бедным  югом, 
коррупция, клановость и непотизм.   
 
 
Евразийская  идея  –  это  особенный  стиль  жизни,  мироощущения  и  миропонимания.  Идея, 
которую  так  развивал  великий  евразиец  Л.Н.Гумилев,  способна  противостоять  национализму, 
религиозной нетерпимости, шовинизму, духовной агрессии, как со стороны Востока, так и Запада. 
 
 
Евразийская  идея  актуальна  и  по  сей  день,  ведь  это  не  только  мост  или  мультикультурный 
диалог  Запада  и  Востока,  но  и  необходимо  особо  сделать  акцент  на  идее  интеграции  между 
современными государствами Евразийского пространства. Наверное, именно сейчас евразийская идея 
нова, как никогда, но и у нее есть свои сторонники и ярые оппоненты.  
 
 
Однозначно одно то, что для Казахстана, идея евразийства как интегрирующей модели очень 
важна,  потому  что,  прежде  всего,  идея  евразийства  выражает  то  единство  народов  населяющих 
Казахстан, межэтническую солидарность, мультикультурность конфессий народов.  
 
 
Сегодня в век информационных технологий, глобализация и ее последствия имеют место быть 
в XXI веке и поэтому евразийская идея – это наиболее универсальный путь развития Вселенной и путь 
спасения  от  повсеместных  локальных  конфликтов,  межнациональной  розни,  межрелигиозного 
непонимания и неприятия. 
 
 
Поэтому государство считает необходимым обозначить и провозгласить идею евразийства, как 
целостности  и  единства  казахского  народа  с  современными  государствами  Евразии.  Общество 
нуждается в этой идее для достижения благополучного сочетания казахстанских традиций и западных 
либеральных ценностей.  
 
 
 В  процессе  формулирования  евразийской  идеи,  Казахстан  взял  на  вооружение  свои 
представления  и  представления  мира,  осознания  себя  как  гуманистического  общества,  с  успешной 
экономикой, культурными и духовными концептами. 
 
 
Необходимо  отметить,  что  на  сегодняшний  день  Казахстан  выступает  в  роли  проводника 
евразийской идеи, некоего хедлайнера диалога евразийского локомотива формирования пространства 
межнационального,  межкультурного  диалога,  толерантности,  сохранения  национальных  традиций  и 
культурного многообразия. 
 
 
И  сегодня,  жизненно  важно,  для  части  мировой  элиты  населения  земли  встать  на  подиум, 
абстрагироваться от уровня суеты сует, конвейера жизни, рутинными буднями и произвести дискурс 
грядущего. 
 
 
 Президент  Казахстана  Н.А.  Назарбаев  считает,  что  правы  и  те,  кто  относит  Казахстан  к 
Европе; и те, кто связывает его развитие с азиатскими «тиграми»; и те, кто оглядывается на Россию; 
и, наконец, те, кто предлагает брать за основу новотюркскую модель. Как ни парадоксально, все они 
правы  и  не  правы  одновременно.  «Мы,  говорит  Президент,  евразийская  страна,  имеющая  свою 
собственную историю и свое собственное будущее. Поэтому наша модель не будет похожа ни на чью 
другую. Она впитает в себя достижения разных цивилизаций».  
 
 
Известно,  что  евразийство  –  геополитическое  и  социально-философское  учение  и 
интеллектуальное  движение,  сформировавшееся  в  20-30-х  годах  ХХ  века  в  среде  российской 
эмиграции и сохраняющее высокий идейно-политический потенциал на рубеже XX-XXI веков. 
 
 
Ведь понятно то, что идея евразийства предполагает возникновение и динамическое развитие 
нового  движения  в  пользу  самой  идеи.  Движение  ради  человека,  народов,  соответствующее 
основному принципу взаимодействия евразийских государств.  
 
 
Именно  это  доказывает,  что  мы  будем  утверждать,  что  желаем  отождествлять  себя 
настоящими евразийцами и должны подняться на уровень движения этой идеи.  
 
 
Движение  в  сторону  евразийской  идеи  как  интегрирующей  модели  настоящего  и  будущего, 
является  его  будущим.  Во  всяком  случае,  эта  тенденция  существует,  и  будет  развиваться,  только  в 
силу идеологического характера его развития.   
 
 
Поэтому,  евразийство  -    это  новый  путь  развития  человечества,  основной  идеей  которого 
является идея культурного единения народов Евразии, которая предполагает взаимопроникновение и 
взаимовлияние культурных ценностей. 
 
 
Справедливо то, что идея евразийства, возникшая в двадцатые годы прошлого века, сегодня 
вновь обрела актуальность.  
 
 
 Следуя  Л.Н.Гумилеву,  можно  говорить  о  кочевой  целостности  Евразии,  подразумевая 
евразийские корни кочевых народов. Поэтому культура казахов имеет евразийские корни, так как она 
унаследовала  культуру  кочевой  цивилизации.  Такие  качества  казахского  народа  как  открытость, 
единение с природой, толерантность, очень близки идее евразийства.  
 
 
 Таким  образом,  евразийство  сегодня  выступает  наиболее  приемлемой  формой  интеграции 
этнокультур и народов, которые проживают в нашей стране.  

28 
 
 
 
 Испокон  веков  казахский  народ  тесно  был  взаимосвязан  со  многими  народами  Евразии, 
причем,  оказывая  значительное  влияние  на  их  развитие,  ну  и,  несомненно,  сам  вбирал  в  себя 
заметный опыт соседей.  
 
 
Казахстан  –  это  сердце  Евразии,  мост  между  Востоком  и  Западом.  Евразия  –  это  особенный 
мир, который давно уже стал связующим звеном Востока и Запада.       
 
Список литературы: 
1.  [Электронный ресурс].- Режим доступа: 
http://www.kazpravda.kz
 
2.  [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http: //www.evrazia.info 
3.  [Электронный ресурс].- Режим доступа: 
http://www.zakon.kz
 
4.  [Электронный ресурс].- Режим доступа:http://www.apn.ru 
 
 
ДЕМОГРАФИЧЕСКИЕ ПРОЦЕССЫ В СЕВЕРО-ВОСТОЧНОМ КАЗАХСТАНЕ В XIX В. 
               
Таскужина А.Б., 
к.и.н., доцент, Костанайский государственный педагогический институт 
Исенов О.И., 
к.и.н., доцент, Костанайский государственный педагогический институт 
 
Города  Оренбург,  Троицк,  Петропавловск,  Семипалатинск  незамедлили  превратиться  в 
оживленные рынки и привлекли к себе как торгующих сибирских, казанских и касимовских татар, так 
и среднеазиатских купцов, которым ближе было ходить к ним с караванами, нежели в Тобольск или в 
Тюмень.  В  них  водворялись  торгующие  татары  из  Касимова  и  Казани,  а  также  разные  выходцы  из 
Средней  Азии,  вообще  называвшиеся  ташкентцами.  Последние  держали  в  своих  руках  как  степную 
торговлю с казахами, так и дальнюю караванную торговлю [1. Л. 6].  Как отмечал Гумбольд в первой 
половине  ХIХ  в.  «Город  Петропавловск  показался  нам  еще  больше,  чем  Семипалатинск,  город  вел 
оживленную  торговлю,  особенно  с  Бухарцами  хлопковыми  изделиями,  которые  использовались 
русскими  крестьянами,  сушеными  фруктами,  абрикосами»  [2.  Л.  47].  Петропавловск  в  то  время 
являлся  важнейшим  торговым  центром.  В  город  караваны  с  товарами  поступали  из  Средней  Азии 
через Каратауский хребет и голодную степь Бетпак- Дала к Улутау и в Ишимские луговые степи, где 
кочевали  казахи,  подчинявшиеся  знаменитому  Аблай-хану,  или  к  Нуре  в  кочевье  потомства  хана-
Семеке. Среднеазиатские купцы водворялись в Петропавловск и Семипалатинск на старинных правах 
гостей  и  получали  название ташкентцев.  Здесь  они  торговали  как  с  русским  оседлым  населением  и 
так с казахами [3. С. 3-4].   
К началу ХIХ века Петропавловск занимал значительную площадь. Здесь оседало смешанное 
население  из  переселившихся  бухарцев,  ташкентцев  и  выехавших  из  внутренних  губерний  татар 
(преимущественно  из  Тобольска,  Казани).  Среди  этого  населения  русские  были  представлены 
военными  купцами  и  ремесленниками.  Появление  русского  населения  в  степи  способствовало 
хозяйственному  развитию  казахов,  кочевавших  у  Новой  линии.  В  20-х  годах  численность  населения 
составило 3495 человек. Это можно проследить напримере представленной таблицы [4. С. 20-21]. 
 
№ 
 состав населения 
  1835г. 
 1851г. 
1 
жителей обоего пола 
  4750 
 6712 
2 
военного ведомства 
  3115 
 2857 
3 
гражданских чиновников на службе 
  69 
 156 
4 
дворян и чиновников вне службы 
  29 
 88 
5 
купеческого сословия 
  104 
 632 
6 
духовного ведомства 
  33 
 74 
7 
мещан и цеховых 
  642 
 1084 
 
        10  апреля  1822  г.  Сенат  принимает  указ,  дозволивший  переселение  земледельцев  «в 
прилинейные местности, годные для хлебопашества». Согласно этому указу в Петропавловский округ 
поселились  государственные  крестьяне  Воронежской,  Пензенской  и  Орловской  губерний.  Лишь  с 
февраля  1826  г.  по  август  1827  г.  в  округ  водворились  1325  душ  мужского  пола  крестьянского 
сословия,  основавшие  села  Казанка,  Усердное,  Михайловское,  Надеждинское,  Вознесенское, 
Боголюбовское, Архангельское. В последующие годы переселенцы продолжали прибывать. К 1844 г. 
было  образовано  27  поселений  при  Горькой  линии  с  4078  душами.  В  полном  составе  они  были 
причислены в 1847-1849 гг. к казачеству [5. С. 22]. 
       В  1824  г.  Петропавловск  стал  окружным  городом  вновь  образованной  Омской  области.  Округ 
включал в себя 14 крестьянских волостей (Соколовская, Красноярская и др.). В городе были открыты 

29 
 
присутственные места.  К  тому  времени  в  городе  проживало  3495  человек.  В  апреле  1838  г. Омская 
область  была  упразднена,  а  с  1  января  1839  г.  Петропавловск  стал  заштатным  городом  Ишимского 
уезда Тобольской губернии [6. С. 20]. Краевед, исследователь Морозов М.А. отмечал: «Самый центр 
делится  большой  улицей  еще  на  две  части  –  юго-западную  и  северо-восточную.  Первая 
преимущественно  населена  татарами,  вторая-русскими,  хотя  и  здесь  встречаются  татарские  дома.  К 
центру  с  востока  примыкает  Солдатская  слобода,  а  с  запада  -  Татарская.  Солдатская  слобода 
заселена  почти  исключительно  русскими  (семьи  отставных  и  находящихся  в  запасе  солдат).  Дома 
преимущественно одноэтажные, деревянные, каменные встречаются очень редко. Татарская слобода 
несколько чище населена большей частью татарами и казахами. Дома деревянные одноэтажные [7. С. 
22].  
      В 1844-1851 гг. в состав казачества вошли и государственные крестьяне, поселившиеся в 20-х гг. 
вблизи  Горькой  линии  (в  села  Боголюбово,  Вознесенка,  Надежка,  Михайловка,  Новоникольское, 
Конюховское  и  др.),  основной  отраслью  хозяйства этой части населения  являлось  земледелие  [8.  С. 
32].  Являясь,  важнейшим  торговым  и  административным  центром  Акмолинской  губернии 
способствовало  повышению  численности  населения.  Согласно  данным  1858г.  в  г.  Петропавловске 
обитало  до 10600  обоего  пола.  Из них  проживало в  станице,  по  сведениям  списка населенных мест 
Сибирского  казачьего  войска  1440  человек  (722  м.п.  и  718  ж.п.).  Во  всяком  случае,  из 
вышеприведенных цифр видно, что население всего города лица городского сословия составляли 1/3, 
крестьяне немногим более ¼, инородцы и солдаты с семьями по 10%, а казаки (с прибавкой 300)  - 
12%.  Это  подтверждает,  что  Петропавловск  давно  уже  подходит  к  типу  казачьих  поселков,  и  что  в 
нем  теперь  же  лица  разных  сословий  примыкают  к  казакам,    а  наоборот,  последние  как  бы 
пристроились к горожанам по Х ревизии к городу было приписано купцов 541м.п. и 543ж.п.; мещан-
711м.п. и 787 ж.п. [9. Л. 170-171].   
       После  издания  Положения  1822г.  началось  строительство  внутри  степи  окружных  приказов. 
Административные пункты, расположенные в центре степи представляли для царизма благоприятные 
условия в политическом и экономическом управлении края. Акмолинская крепость в первой половине 
ХIХ в. заняла видное место, в системе сибирских укреплений. 
       3  мая  1830  г.  Вельяминов  И.А.  предписал,  открыть  Акмолинский  приказ  коменданту  крепости 
Святого  Петра  подполковнику  Шубину  Ф.И.  Туда  был  направлен  военный  отряд  в  Карпыковскую  и 
Алтайскую  волость.  В  количестве:  4  обер-офицеров,  1 унтер-офицера,  21  урядника,  159  казаков,  11 
солдат, военного топографа, писаря, фельдшера [10. С. 8]. По данным 1831г. в состав Акмолинского 
округа вошло 3576 аулов с населением в 131262 человека [11. С. 15]. В них проживали 70961 мужчин 
и 60301 женщин, состоящих из следующих племен: аргынов, кереев, кыпшаков. 
       В начале 40-х годов население окружного приказа состояло почти полностью из представителей 
военного  сословия,  солдат  и  офицеров,  военнослужащих  различных  инженерных,  артиллерийских  и 
других  команд,  сибирских  казаков,  чиновников  гражданских  ведомств,  окружной  администрации.  В 
1842г.гарнизон Акмолинского округа состоял из 342 человек пехоты и 521 казаков [12. Л. 89]. 
        Сосредоточение в Акмолинском округе столь многочисленной военной группировки объяснялось 
тем,  что  именно  в  пределах  данного  округа  развернулись  основные  события,  связанные  с 
национально-освободительным  движением  под  руководством  Кенесары  Касымова.  Это  подтверждает 
численный  состав  военного  населения.  По  данным  1847  г.  в  Акмолинском  округе  находились  2 
офицера,143 нижних чинов,1-нестроевой, 41 резервных и 43 отставных. Всего их было 230 человек. В 
1851 г.их количество уже увеличилось на 970 человек [13. С. 48].   
        По  своему  социальному  составу  и  этнической  принадлежности,  население  г.  Семипалатинска 
было  неоднородным.  Население  города  Семипалатинска  во  второй  половине  Х1Хв.,  как  утверждал 
профессор  Е.Б.  Бекмаханов  пополнялось  за  счет  беднейшей  части  казахов-джатаков  и  русских 
ремесленников, в большинстве своем оторвавшихся от земледелия и живших продажей рабочей силы. 
Увеличилось, прежде всего, число чиновников в аппарате административного управления. В связи с 
переименованием  г.Семипалатинска  в  областной  центр,  население  составило  188796  человек.  По 
занятиям  населения  в  Семипалатинске  особенно  много  было  купцов.  Достаточно  сказать,  что  в 
области еще в 1863 г. сосредоточено было 2688 купцов обоего пола. 
       Со  второй  половины  ХIХв.  постепенно  росло  количество  казахов,  живших  в  Семипалатинске. 
Значительную  часть  их  составляли  казахские  бедняки-джатаки  и  ремесленники.  Численность  и 
национальный  состав  жителей  Семипалатинска  и  других  городов  области  в  этот  период 
характеризуют следующие данные. 
 
город 
русские  
Казахи 
Семипалатинск 
12367 
6497 
Усть-Каменогорск 
5659 
259 
Зайсан 
2663 
122 

30 
 
Как  один  из  сибирских  городов,  более  других  удаленный  в  глубину  Азии,  в  составе  своего 
населения город имел значительную часть «инородческого элемента», что видно из ниже следующего 
сопоставления данных за 1882 г.  [14. С. 94-96]. 
 
национальность 
Омск 
Семипалатинск 
русские 
99,40% 
35,48% 
казахов 
1,12% 
36,62% 
татар 
0,66% 
22,85% 
Сартов (узбеков) 
-- 
2,85% 
прочих 
7,81% 
2,20% 
 
       Омск  во  второй  половине  ХІХв.  для    Западной  Сибири  стал  значительным  городом  по 
численности  населения  и  крупным  административным  центром.  В  1860г.  в  нем  проживало  19.  220 
человек. [15. С. 1]. И.Завалишин писал: «Население его почти все состоит из служащих, или имеющих 
прикосновение и служащим,- вот опять громадная разница между ним и всеми прочими губернскими 
городами сибирскими, странно переполненными ссыльными…». [16.С.150-151] Омск продолжал расти 
также за счет переселенцев из Центральной России и ссыльных. Кроме того, здесь проживали купцы 
третьей  гильдии  /  11  мужчин  и  16  женщин,  /  мещане  /  290  мужчин  и  262  женщин,  /  цеховые  /  50 
мужчин и 54 женщин, / крестьяне-13, ямщиков-14. [17. С.235, 238].    
       Кроме военно-стратегического значения г. Омск являлся одним из главных мест ссылки. Ссылали 
сюда,  главным  образом,  на  каторжные  работы,  на  поселение  и  военную  службу.  Источником 
существования ссыльных служило мизерное казенное пособие, помощь от родных и членов семей, а 
также  заработки  на  месте  отбывания  наказания.  Оседала  в  Омске  наиболее  образованная  и 
деятельная часть репрессированных. Из отчета генерал-губернатора Западной Сибири мы узнаем, что 
в  г.  Омске  всегда  скапливалось  много  людей,  лишенных  средств  существования.  Источником  для  их 
пополнения служили выведенные из Сибири регулярные полки, которые увеличивали ряды семейств 
нижних воинских чинов, находящихся в крайне тяжелом положении, без средств пропитания. Уже в 
1870  г.  в  г.  Омске  проживало  30,5  тыс.  человек.  В  1870  г.  численность  населения  города  резко 
сократилось. Уменьшение это связано следующими причинами. 
1)  В  районах  Восточной  Сибири  были открыты  золотые  россыпи и  началась  «золотая  горячка». 
Многие чиновники уходили со службы, нанимались подрядчиками к томским и красноярским купцам. 
2)  С  присоединением  Средней  Азии  к  России  выбыла  часть  Омского  гарнизона.  Уезжали  и 
чиновники.  Сокращение  населения  Омска  способствовала  также  замена  рекрутчины  воинской 
повинностью. Все эти обстоятельства привели к оттоку населения из города. Однодневная перепись 
1877 г. учла только 24818 человек [18. С. 242].        
       Вся жизнедеятельность Омска была связана с положением города как административного центра. 
Это  подтвердила  перепись  населения  1877  г.  в  г.  Омске,  по  данным  которой  непроизводительное 
население  составляло  60,  5%,  полупроизводительное-17,1%,  производительное  -  22,4%.  Сельским 
хозяйством  было  занято  2,3%.  Иначе  говоря,  только  для  каждого  пятидесятого  взрослого  человека 
земледелие и скотоводство являлось основным источником получения средств к жизни [19. С. 67-68]. 
Жителей насчитывалось  24818  человек, из  них  13,943  мужчин и  10.875 женщин,  из  которых только 
9259  местных  уроженцев.  Мещане  составляли  21,4%  всего  населения,  купцы-1,48%,почетные 
граждане-6%,  нижние  воинские  чины-  служащие,  запасные  и  отставные-32,8%,  личные  и 
потомственные  дворяне-9,9%.  Рост  населения  происходил  за  счет  военных  сословий,  мещан  и 
крестьян.  Большая  часть  самодеятельного  населения  находилась  в  прислуге,  занималась  извозом  и 
мелкой торговлей. Немалая часть населения города работала на фабриках и заводах. 
        В  80-е  годы  кризисные  явления  начали  преодолеваться  и  среди  городов  Акмолинской  области 
Омск по численности населения вышел на первое место (34070), Петропавловск на второе (13873), в 
других  городах  значительно  меньше:  Кокчетав  (5896),  Акмолинск  (4718),  Атбасар  (1615).  Казахов  в 
Акмолинской  области  проживало  335930  человек  [20.  С.2].    В  1886г.  последовало  небольшое 
изменение в составе г.Омска и Петропавловска с окончательным присоединением к ним пригородных 
казачьих  станиц.  С  присоединением  казачьих  форштадтов  к  г.Омску    и  Петропавловску  по 
постановлениям  городских  дум  было  возбуждено  ходатайство  об  увеличении  в  каждом  городе 
личного  состава  полиции  должностью  1  помощника  пристава  и  соответствующим  числом  нижних 
чинов.  Впредь  до  разрешения  этого  ходатайства  и  утверждения штатов  в  г.Омске и  Петропавловске 
были  командированы  особые  чиновники  на  правах  помощников  приставов,  содержание  коих 
городские думы приняли на свой счет [21. С. 117].  К 1888г. население г.Омска увеличивалось более 
чем  на  10  тыс.человек,  значительно  выросло  число  мещан  и  крестьян,  однако  по-прежнему  доля 
рабочих  и  ремесленников  в  населении  не  превышало  5%.  В  г.Омске  уже  в  1893г.,  как    центре 
военного  и  гражданского  управления  дворяне  и  военное  сословие  составляли наибольший процент, 

31 
 
сравнительно  с  другими  городами.  В  Петропавловске  заметно  преобладание  мещанского, 
крестьянского  и  купеческого  населения  [22.  С.  5].    По  материалам  переписи  28  января  1897г.  в 
Акмолинской области насчитывалось 682600 человек, в Семипалатинской области 684600 человек [23. 
С. 117].  
        Относительные показатели сословий в северных городах Казахстана. 
сословие 
Омск 
Петропавловск 
Акмолинск 
дворяне 
12,9% 
2,1% 
2,4% 
военные 
17,0% 
6,9% 
10,0% 
купцы 
0,8% 
2,8% 
1,2% 
мещане 
39,0% 
46,8% 
29,3% 
крестьяне 
23,2% 
25,5% 
19,7% 
     
 
 
Главную  массу  населения  Омска  составляли  мещане  43,9%  всех  жителей.  В  связи 
сосредоточением  разных  административных  управлений  видное  место  занимают    дворяне  и 
чиновники  (23,7%)    за ними  следовали  нижние  воинские  чины и  их  семейства,  составляющие  15%, 
крестьяне-11,5%,  казаки-2,8%,  купцы  и  почетные  граждане-1,5%,прочие  же  сословия-1,6%.  В 
религиозном  отношении  православные  составляли    93,5%    всего  населения,  католики-2,7%, 
протестанты-0,7%, евреи-2,2% и магометане - 0,9% [24. С.23-24.].   
        Изменения  численности  населения  в  северо-восточном  Казахстане  XIX  в.  связано  с 
хозяйственным  значением  данного  региона,  колонизационной  политикой  царизма  и  возрастанием 
роли городов, как административных и торговых центров Казахстана. 
      
1.Северо-Казахстанский государственный архив. Ф.158. Оп.1. Д.10. Л.6. 
2. Северо-Казахстанский государственный архив. Ф.158. Оп.1. Д.10. Л.47. 
3.Балкашин  Н.Торговое  движение  между  Западной  Сибирью,  Средней  Азией  и  Китайскими 
владениями // Записки З/С отдела Императорского Русского Географического общества. Кн.3. О. 1881. 
С. 3-4. 
4.Морозов М.А. Петропавловск – северные ворота Казахстана. – Омск. 1993. С. 20-21. 
5.Северо-Казахстанская область: страницы летописи родного края. – Алматы. 1993. С. 22. 
6..Морозов М.А. Петропавловск – северные ворота Казахстана. – Омск. 1993. С.20. 
7.Морозов М.А. Петропавловск – северные ворота Казахстана. – Омск. 1993. С. 22. 
8.Северо-Казахстанская область: страницы летописи родного края. – Алматы. 1993. С. 32. 
9..Северо-Казахстанский государственный архив г. Петропавловска. Ф.158. Оп. 1.Д. 13. Л. 170-171. 
10.Касымбаев  Ж.К.,Агубаев  Н.Ж.История  Акмолы:  (Х1Х-нач.  ХХ  века):  исследования,  источники, 
комментарии. – Алматы. 1998. С.8. 
11.Касымбаев  Ж.К.,  Агубаев  Н.Ж.  История  Акмолы:  (  Х1Х-нач.ХХ  века):  исследования,  источники, 
комментарии. – Алматы. 1998. С.15. 
12.РГВИА Ф. 414. Оп.1. Д. 61. Л. 89. 
13.Касымбаев  Ж.К.,  Агубаев  Н.Ж.  История  Акмолы:  (Х1Х-нач.ХХ  века):  исследования,  источники, 
комментарии – Алматы 1998. С.48. 
14.Касымбаев Ж.К. История города Семипалатинска (1718-1917 гг.). – Алматы. 1998. С. 94-96. 
15.Статистические сведения по г.Омску. – Омск. 1911. С.1. 
16.Завалишин И.Описание Западной Сибири. – М. 1862. Т.1. С. 150-151. 
17.Колесников А.Д. Рост, сословный состав и занятость населения дореволюционного Омска // 
История городов Сибири/досоветского периода   – Новосибирск.1977. С. 235, 238. 
18.История городов Сибири ( досоветского периода). Н. 1977. С. 242. 
19. Город и деревня Сибири досоветского периода в их взаимосвязи. Н.1988. С. 67-68. 
20.Обзор Акмолинской области за 1886 г. О. 1887. С.2. 
21..Бекмаханова Н.Е.Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма 9 60-
е годы ХIХв.-1917г.). – М.1986.С.117. 
22 .Обзор Акмолинской области за 1893 г. О. 1895.С.5. 
23.Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии 
 в эпоху капитализма 9 60-е годы ХIХв.-1917 г.). – М.1986. С.117. 
24. Путеводитель по всей Сибири и среднеазиатским владениям России. Составил В.А. Долгоруков. 
Т.1897. С. 23-24. 
 
Түйіндеме  
 
Мақала  авторлары  XIX  ғ.  солтүстік-шығыс  Қазақстан  аймағының  халқының  этникалық  және 
әлеуметтік  құрамын  деректер  негізінде  зерделейді.  Сонымен  қатар  аталған  аймақтағы  қалалардың 
әкімшілік және сауда орталығы ретіндегі рөліне назар аударған. 

32 
 
Summary 
 
This article is concerned with formation of the population by the ethnicity and social class on the North-
East  of  Kazakhstan  in  XIXth  century.  In  this  article  shows  the  role  of  cities  as  administrative  and  trade 
centers of the Northern and eastern parts of Kazakhstan.   
 
 
ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЙ МАРКЕТИНГ: ОСОБЕННОСТИ И РОЛЬ В РАЗВИТИИ  
ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ 
 
Аксенова Т.Н., 
к.э.н., доцент ФГБОУ ВПО «Калмыцкий государственный университет» 
 
Роль  маркетинга  в  деятельности  современных  коммерческих  структур  сегодня  не  требует 
особых  объяснений,  однако,  вопросы  внедрения,  организации  и  управления  маркетинговой 
деятельности  давно  вышли  за  пределы  коммерческого  сектора.  Реальность  сегодняшней  жизни 
такова,  что  образовательные  учреждения  всех  уровней  (дошкольного,  школьного,  среднего 
специального,  высшего,  дополнительного)  вступили  в  острую  конкурентную  борьбу.  В  наиболее 
развитых  регионах  этот  процесс  активизировался  достаточно  давно  и  осознание  необходимости 
внедрения  элементов,  а  затем  и  комплексов  маркетинга  прошло  определенную  эволюцию  и 
адаптацию.  Регионы,  не  обладающие  высокой  социальной  активностью  и  экономическим 
потенциалом,  к  каковым  относится  Республика  Калмыкия,  скорее  только  начинают  осознавать 
процесс вступления в конкурентные отношения. Из 25 респондентов (руководителей образовательных 
учреждений  Республики  Калмыкия),  прослушавших  курс  «Образовательный  маркетинг»  и 
участвующих  в  итоговом  анкетировании,  на  вопрос  «Считаете  ли  Вы,  что  учебные  заведения, 
реализующие 
аналогичные 
образовательные 
программы, 
являются 
конкурентами 
Вашего 
образовательного  учреждения?»  23  ответили  утвердительно,  2  указали  на  то,  что  напряженность 
конкурентной  ситуации  на  рынке  образовательных  услуг  дошкольного  уровня  снимается  нехваткой 
детских садов. Однако, заметили, что все ДОУ даже в этих условиях являются конкурентами. 
Традиционные  определения  маркетинга  связаны  с  именем  Ф.  Котлера,  согласно  которому 
маркетинг: 
— это вид человеческой деятельности, направленный на удовлетворение нужд и потребностей 
посредством обмена; 
—  это  социальный  процесс,  направленный  на  удовлетворение  потребностей  и  желаний 
индивидов и  групп  посредством  создания и  предложения  обладающих  ценностью товаров  и  услуг  и 
свободного обмена ими.  
Последнее  определение  в  большей  степени  отвечает  восприятию  образовательного 
маркетинга,  поскольку  его  необходимо  считать  частью  маркетинга  социального.  Однако,  все  же  в 
образовательном  маркетинге  взаимоотношения  между  «производителем,  фирмой»,  в  качестве 
которых  выступают  образовательные  учреждения,  и  «потребителем»  (отдельные  индивидуумы, 
предприятия и организации), выходят далеко за пределы такого двуполюсного общения.   По мнению 
Панкрухина  А.М.,  реальными  участниками  маркетинговых  отношений  в  сфере образования  являются 
далеко  не  только  образовательные  учреждения  и  потребители,  «но  и    широкие  круги  посредников 
(включая  службы  занятости,  биржи  труда,  органы  регистрации,  лицензирования  и  аккредитации 
образовательных  учреждений  и  др.),  а  также  общественные  институты  и  структуры,  причастные  к 
продвижению  образовательных  услуг  на  рынке».  Таким  образом,  проникновение  и  значимость 
образовательного  маркетинга  в  различные  структуры  общественной  жизни  очень  высоки,  что 
соответственно  усложняет  процесс  организации  и  формирует  определенные  особенности 
маркетинговой деятельности в образовательных учреждениях [1]. 
Следующей важнейшей характеристикой образовательного маркетинга является то, что среди 
всех субъектов маркетинговой деятельности особая принадлежит личности обучающегося, который в 
своем  лице  сосредотачивает  не  просто  материального  носителя  образовательных  услуг,  копилку 
передаваемых  знаний…  их  пользователя  в  процессе  труда,  но  и  их  единственного  конечного 
потребителя  [2].  Таким  образом,  потребленные  индивидуумом  образовательные  услуги,  с  одной 
стороны,  могут  использоваться    для  создания  материальных  и  других  благ,  с  другой  стороны,  они 
формирую  образовательный  потенциал,  определяющий  возможности  социального,  культурного, 
образовательного роста и самосовершенствования. Преломляя такой подход к реалиям сегодняшнего 
дня, стоит заметить, что именно такие личности формируют авангардную, инновационно настроенную 

жүктеу/скачать 9,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: