Инновационная политика государства на современном этапе его развития

39 
 
 
Рисунок 2. - Основные источники финансирования кластерных проектов в различных 
экономиках, в % [2] 
 
Несмотря  на  то,  что  в  современных  условиях  распространено  «представление  о  чрезмерном 
государственном  влиянии  на  экономику  в  большинстве  развивающихся  и  транзитивных  стран,  роль 
государства  как  источника  финансирования  кластерных  проектов  именно  в  этих  странах  оказалось 
существенно меньшей по сравнению с развитыми странами. Интересно также отметить схожую долю 
бизнеса  в  финансировании  кластерных  проектов  в  транзитивных,  развивающихся  и  развитых 
странах» [3].  
Таким  образом,  сценарий  долгосрочного  развития  отечественной  экономики  предполагает 
рост  ее  конкурентоспособности  как  в  традиционных,  так  и  новых  наукоемких  секторах,  прорыв  в 
повышении качества человеческого капитала и динамики производительности труда, в опережающем 
развитии  высокотехнологичных  производств  и  превращение  инновационных  факторов  в  основной 
источник  экономического  роста.  Решение  этих  задач  потребует  создания  системы  четкого 
взаимодействия  государства,  бизнеса,  науки  и  образования  на  основе  использования  эффективных 
инструментов  инновационного  развития,  среди  которых  немаловажную  роль  должен  играть 
кластерный  подход,  а  одним  из  приоритетных  направлений  развития  экономической  политики, 
направленной на повышение конкурентоспособности государства, является формирование и развитие 
региональных экономических кластеров.  
 
Список использованных литератур: 
1.  Филиппов  П.  Кластеры  конкурентоспособности//Эксперт  Северо-Запад,  №43  (152)  от  17 
ноября 2003г. 
2. составлено по: Ketels C., Lindqvist G., Sölvell Ö. Cluster Initiatives in Developing and Transition 
Economies, 2006, www.cluster-research.org 
3.  Меньшенина,  И.Г.  Кластерообразование  в  региональной  экономике:  монография/И.Г. 
Меньшенина, Л.М. Капустина. – Екатеринбург: Изд-во Урал. гос. экон. ун-та, 2008. 
 
 
У ИСТОКОВ НАУЧНОЙ ПЕРИОДИКИ 
 
М.Т.Мукашева, 
к.филол.н, доцент ЕНУ им.Л.Н.Гумилева 
 
Большинство  ученых,  занимающихся  изучением  журналистики  и  сферы  коммуникации, 
сходятся  во  мнении,  что  она  непосредственно  влияет  на  познание  человеком  окружающего  мира, 
выработку  человеческих  ценностей,  социализацию  личности,  просвещение  и  воспитание, 
распространение  культуры,  отмечают  ее  регулятивное  и  контрольное  участие  в  управлении 
общественными  процессами,  в  социальной  защите  людей,  снабжении  каждого  утилитарными 
сведениями, указывают на гедонистическое значение и пр. /3/ 
 
Культурно-образовательная  функция  журналистики  не  имеет  такой  жесткой  прагматической 
направленности,  как  остальные,  ее  цель  –  обогатить  внутренний  мир  человека  как  самоценной 
личности.  На  первом  месте  из  выбираемых  обществом  сфер  культуры  стоит,  чаще  всего, 
художественная  культура.  За  ней  следуют,  а  иногда  и  опережают,  разнообразные  отрасли 
фундаментальных  и  прикладных  наук,  техники  и  технологии.  Вся  эта  высокая  художественная  и 
научно-техническая 
культура 
– 
предмет 
внимания 
художественных, 
научно-популярных, 

40 
 
просветительских и образовательных разделов газет и журналов, передач телевидения и радио.  
 
Особенность ХХ века – постоянный и беспрецедентный рост знаний, который, вероятно, умножится 
в  наступающем  веке.  Массу  информации  ежедневно  несут  газеты,  журналы,  телевидение,  радио,  к 
которым прибавился и Интернет. Кроме всего прочего, они занимаются популяризацией этих знаний. 
Уместен  вопрос:  а  что  же  такое  знания?  Знания  –  это  та  сумма  сведений  об  окружающем  мире, 
которой обладает человек. Но знание становится таковым лишь тогда, когда является достоянием не 
одного человека, а многих людей. 
Многие великие мыслители и ученые по-своему воспринимали знания. “Познание всякой 
вещи, если оно возникает, достигается и бывает совершенным через познание ее причин” – говорит 
Ибн-Сина /4/ . 
Фирдоуси писал в стихах: 
С тех пор, как существует мирозданье,  
Такого нет, кто б не нуждался в знанье. 
Какой мы ни возьмем язык и век – 
Всегда стремился к знанью человек /5/.  
Навои считал: “Знание и мудрость – украшение человека”/6/. 
Лев  Толстой  утверждал:  “Знание  предмета  –  есть  знание  совокупности  законов  всего 
предмета” /7/. А Константин Паустовский был убежден, что “счастье дается только знающим” /8/.   
То есть, хотя и знания, как признают все, великая сила, они нуждаются в распространении и 
популяризации, а занимаются этим средства массовой информации, соответственно, журналисты, 
специализирующиеся на данной тематике. Прогресс в целом зависит не от идей отдельного человека, 
а от объединенной мудрости совокупности людей.  
 
 
Поскольку  наука  и  техника  являются  двигателями  прогресса,  даже  в  условиях  переходного 
общества,  когда  они  испытывают  большие  проблемы  в  своем  развитии,  их  влияние  на  общество 
остается первостепенным.  
 
 
В  течение  нескольких  десятилетий  в  отечественной  журналистике  сформировалась  особая 
специализация  –  научно-популярная,  направленная  на  популяризацию  науки  в  средствах  массовой 
информации.  Проблемы  науки  занимают  немалый  объем  в  продукции  массовых  коммуникаций. 
Причем,  сугубо  научные  проблемы  порой  обсуждаются  на  страницах  не  специальных  изданий,  а  в 
популярной  и  общественно-политической  печати  (в  “Егемен  Қазақстан²”  и  “Казахстанской  правде”). 
Наука предназначена дать проверенное, достоверное и объективное знание об окружающем мире и о 
нас  самих.  Но  это  ни  в  коей  мере  не  значит,  что  наука  состоит  только  из  навеки  установленных, 
незыблемых  истин.  Журналистам  и  публицистам  не  стоит  забывать,  что  наука  невозможна  без 
гипотез, предположений, которые могут подтвердиться на опыте, а могут и не подтвердиться. Но они 
также  являются  формами  научного  знания  /9/,  а  в  прессе  порой  можно  встретить  необоснованную 
критику  различных  гипотез,  хотя  ученые  не  делают  тайны  из  того,  что  они  представляют  широкой 
публике  свои  предположения.  И  наоборот,  огромный  вред  будет  нанесен,  когда  пропагандируются 
ошибочные  теории,  как  в  свое  время  в  эпоху  Советского  Союза  группа  академика  Т.  Д.  Лысенко 
отстаивала  примитивные  взгляды,  в  то  время  как  другая  точка  зрения  (оказавшаяся  верной, 
например, академика В. Вавилова), подвергалась гонениям и обструкции. В этом, кстати, участвовали 
и СМИ.       
 
 
Обращение  к  любому  виду  публицистической  деятельности  предполагает  использование  как 
научных,  так  и  художественных  методов.  Подобная  синтетичность  характерна  также  для  научной 
популяризации. Около двух с лишним тысяч лет назад римский поэт и философ Лукреций Кар создал 
философско-дидактическую  поэму  “О  природе  вещей”  (I  в.  до  н.  э.).  В  теории  научно-популярной 
журналистики именно этот труд признается первым и наиболее значимым в Европе по популяризации 
науки.  Поэма  является,  во-первых,  единственным  полным  изложением  материалистической 
философии  древности,  во-вторых,  она  определила  на  многие  столетия  мировоззрение  большинства 
людей.  Являясь  первой  в  этом  роде  литературы,  она  оказалась  и  бессмертной.  Ею  восхищались 
Джордано Бруно и Эйнштейн, Бэкон и Герцен, Радищев и Менделеев, Ньютон и Ломоносов и многие 
другие выдающиеся в истории человечества личности  /10/ .     
 
 
Человек,  научившись  говорить  и  думать,  ощутил  потребность  в  постоянном  анализе 
действительности.  Поэма  “О  природе  вещей”  посвящена  учению  греческих  философов  Демокрита  и 
Эпикура  –  атомизму.  Она  сделала  достоянием  широкой  общественности  спор    между  двумя 
воззрениями  на  существование  мира  –  идеализмом  и  материализмом.  Произведение  до  настоящего 
времени изучается как в гуманитарных, так и в естественных вузах, представляя собой интерес и как 
литературный памятник, и как исторический источник, и как концепция взглядов на мир. Для нас же 
работа  “О  природе  вещей”  представляет  собой  интерес  как  документально  зафиксированный 
источник,  который  с  первого  дня  существования  художественной  популяризации  науки  заявил  о 
мощном  и  долговечном  двигателе  культуры,  просвещения,  развития  человеческого  знания.  Именно 

41 
 
это  заставляет  признать  ее  особую  ценность  для  всего  человечества,  в  том  числе  –  и  суверенного 
Казахстана.  
 
 
Философ  Демокрит  (а  вслед  за  ним  –  и  Эпикур)  две  с  половиной  тысячи  лет  назад 
предугадали  (нужно  особо  подчеркнуть  это!)  теоретически  доказанное  лишь  в  наше  время!  Это 
учение сыграло важнейшую роль в развитии человеческого общества, формировании науки, основных 
взглядов  на  строение и  развитие  мира. А  популяризатором идей  провидцев  стал  поэт  Лукреций. Он 
обладал талантом образного мышления и логического рассуждения. Идеи атомизма приобрели в его 
поэме  гораздо  большую  убедительность,  чем  у  самих  авторов  учения!  Наука  была  представлена 
глазами художника, но от этого она совершенно не проиграла, а стала гораздо понятнее и доходчивее 
/11/. Говоря об аналогах подобных произведений в Казахстане, следует отметить, что в XIII веке был 
создан  “Кодекс  куманикус”  (примерно  1198-1203  гг.).  Его  уникальность  состоит  в  том,  что  огуз-
кипчакское  наречие  передано  латинским  алфавитом  /12/  .  Книга  содержит  кипчакские  календари, 
фольклорные  записи,  молитвы  (две  из  них  сопровождены  нотами),  а  самое  главное  –  кумано-
персидско-латинский    словарь.  Большинство  ученых  (М.  К.  Барманкулов,  А.  М.  Жиренчин,  А. 
Курышжанов  и  др.)  считают,  что  кипчакский  язык  лежит  в  основе  казахского  языка,  потому  такой 
интерес к этому памятнику письменности /13/. 
 
 
Искусство,  с  которым  Лукреций  художественно  конкретизирует  теоретические  положения 
философов,  может  служить  примером  и  в  настоящее  время.  Каждую  идею  автор  рассматривает  с 
различных  сторон,  ссылаясь  на  доступные  всякому  наблюдения,  претворяя  мысли  философов  в 
образы;  он  развертывает  широкие  картины,  с  живописной  отчетливостью  представляющие 
диалектическую  сложность  и  противоречивость  нашего  мира.  Как  раз  эти  картины  нужны  читателю 
(слушателю).  Некоторые  публицистические  мотивы  поэмы  до  сих  пор  современны.  Они  были 
современны  в  течение  двадцати  веков!  Сплав  образного,  поэтичного  изложения  научных  идей  с 
публицистикой,  сплав  объективности  ученого  с  накалом  пропагандиста  и  полемиста,  –  все  это 
поучительно  для  тех,  кто  занимается  популяризацией  науки  в  газетах,  журналах,  на  радио  и 
телевидении, в кино, а теперь и в Интернете.  
 
 
Но  почему  философская,  природоведческая  (и  в  целом  –  научная)  книга  написана  стихами? 
Это объясняется тем, что общество, мало приученное к отвлеченному мышлению, – именно таким оно 
было  в  I  веке  до  н.  э.  –  легче  воспринимает  образную  речь.  Лукреций  стремился  к  широкой 
популяризации учения атомистов и, естественно, избрал для этого самую доступную форму. Но это не 
единственная 
причина. 
Свободная 
поэтическая 
форма 
позволила 
Лукрецию 
соединить 
изобразительность  с  научными  рассуждениями,  философию  с  публицистикой,  не  нарушая  строя 
произведения.  
 
 
Сходные  причины  могут  порождать  и  сходные  следствия.  И  в  России  пропаганда  науки 
началась  со  стихов.  Михаил  Ломоносов  свое  “Письмо  о  пользе  стекла”  посвятил  как  пропаганде 
знаний, так и развитию отечественной промышленности (1748 г.). Очень много он сумел вместить в 
эту  поэму.  Различные  применения  стекла  дали  Ломоносову  повод  говорить  и  об  астрономии 
(телескоп),  и  об  анатомии  (микроскоп),  и  о  метеорологии  (барометр),  –  словом,  дать  поэтичное 
представление о поразительных для современников достижениях науки своего времени. А в оде 1750 
года  Ломоносов,  вновь  прославляя  науку,  говорит  о  ближайших  и  отдаленных  задачах  механики, 
химии, метеорологии, географии – о том, чего достигли эти науки, об их возможностях. Это имело в 
то  время большое  просветительское  и пропагандистское  значение.  Причины  говорить  стихами  были 
те  же,  что  и  у  Лукреция,  восприятие  аудиторией  этого  текста  шло  легче,  чем  ученых  сочинений. 
Кроме того, Ломоносов преследовал цель обратить внимание властей на проблемы науки. “Письмо о 
пользе стекла” адресовалось сановнику, меценату Шувалову, а ода – императрице Елизавете /14/ . 
 
 
Разумеется, популяризация науки необязательно требует выражения ее стихами. Но началось 
все  именно  с  них.  Майкл  Фарадей  в  знаменитой  “Истории  свечи”  спустя  сто  лет  после  Ломоносова 
использовал  то  же  средство  популяризации,  что  и  русский  поэт  и  ученый:  взяв  обыденный,  всем 
знакомый предмет, он раскрыл все, что в нем кроется с точки зрения науки, каким законам природы 
он  подчинен,  к  каким широким  обобщениям приводит  пристальное  знакомство  с  ним.  Известно,  что 
всеми  своими  ценными  качествами  человек  обязан  уму, а  источник  ума  –  в  образовании.  Авторская 
задача определила принципы организации материала:  
 
–  научная  информация,  большая  по  объему,  сообщается  главным  образом  в  процессе 
экспериментов;  
 
–  опыты  объединяются  в  серии,  и  каждая  такая  серия  становится  логически  развивающимся 
лабораторным исследованием, подводит к строго обоснованным выводам;  
– стремительная смена изобретательно скомпонованных опытов все время повышает интерес к ходу 
исследования, которое развивается подобно остросюжетному повествованию; 
 
–  характер  бесед  требует  активного  отношения  читателей  к  исследованию,  раздумий  о  значении 
каждого его этапа для общих выводов; 

42 
 
 
–  простоте  и  кажущейся  непринужденности  опытов  соответствует  непринужденный  тон  беседы, 
как бы имитирующий соучастие аудитории в экспериментах.  
 
 
Поэтому  сам  процесс  научного исследования,  красота  его  логичности и  открытий, к  которым 
он приводит, рождает у читателя переживание, близкое к эстетическому.  
 
 
Есть кое-что общее в понимании задач популяризации и способах их решения между Герценом 
и его современником Фарадеем. Стремление Герцена “научить спрашивать” соприкасается с задачей, 
которую ставил себе Фарадей – привить юношеству навыки научного мышления. А мысль Герцена о 
том, что сложное можно показать в простом, а целое – в частном, полностью совпадает с принципом 
изложения, на котором построена “История свечи”. С чутьем художника и педагога Герцен, обращаясь 
в “Разговорах с детьми” к более юным читателям, меняет почти весь арсенал литературных средств. 
Тема  все  та  же  –  материалистическое  понимание  природы.  Написаны  “Разговоры”  почти  вслед  за 
опубликованием  “Опыта  бесед  с  молодыми  людьми”, и  это  доказывает, что  интересовала  Герцена  в 
работе  над  “Опытом”  и  над  “Разговорами”  одна  и  та  же  задача  –  поиски  литературных  средств, 
пригодных для воспитания материалистических взглядов у молодого поколения /15/.        
 
Литература : 
1. Прохоров Е. П. Введение в теорию журналистики. - М., 1998. 304 с. /с. 45/. 
2. Навои. Избранное. Т. 2. - Ташкент, 1969. 484 с. /с. 49/.  
3. Толстой Л. Н. Полное собрание сочинений. - М., 1980. 345 с. /с. 191/. 
4. Паустовский К. Г. Сочинения. Т. 3. 1963. 195. /с. 39/. 
5. Москвичев Л. Н. Знания о мире и мир знаний. - М., 1989. 128 с. /с. 20/. 
6.. Ивич А. Поэзия науки. - М., 1967. 175 с. /сс. 3-6/. 
7. Герцен А. И. Статьи. - М., 1972. 184 с. /с. 75/. 
 
Summary  
The author analyzes periodical press sources, cultural educational function of journalism. 
 
 
ДӘУІРДІҢ  ДӘУЛЕСКЕР  КҮЙШІСІ 
 
А.Ш. Қосанова,  
Құрманғазы атындағы қазақ ұлттық консерваториясының ұстазы 
 
 
 
Дина Нұрпейісова... Ол – мәңгілік есім. Дәуірдің дәулескер күйшісі 1861 жылы Батыс Қазақстан 
облысының  Жаңақала  ауданында  туып-өскен.  Халықтың  күйші-композиторы,  қазақ  мәдениетінің 
көрнекті қайраткері. Қазақстанның халық әртісі.  
 
 
Дина 
Нұрпейісованың 
композиторлық 
шығармашылығының 
кемелденіп, 
күйшілік-
орындаушылық  өнерінің  шабыттанған  шағы  –  кеңестік  дәуір.  1916  жылғы  оқиғаға  шығарған  «1916 
жыл» күйінде Құрманғазының Исатай мен Махамбетке арнаған «Кішкентай» күйінің әсері байқалады. 
1937  жылы  ол  халық  өнерпаздарының  Республикалық  байқауына  қатысып,  жүлделі  орын  алса,  екі 
жылдан  соң  Мәскеуде  өткен  халық  музыка  аспаптарында  орындаушылардың  байқауында  І-орынды 
иемденіп,  «Домбыраның Жамбылы»  атанды.  Дина күйлері  өзінің  ұлттық  музыкалық  бояуымен, терең 
психологиялық  мазмұнымен  ерекшеленеді.  Бұлардың  қатарына  атақты  «Әсем  қоңыр»,  «Тойбастар», 
«Ана  аманаты»,  «Сегізінші  март»  т.б.  жатады.  Нұрпейісова  қазақ  халқының  музыка  мәдениетіндегі 
өткендегі және қазіргі бай материалдарын асқан дарындылықпен игерді, осы арқылы өзінің табиғаты 
бөлек күйлерін, оны орындаудың өзіндік тәсілдерін жарқырата көрсетті. Ұлы Отан соғысының сұрапыл 
жылдарында  да  атақты  домбырашының  композиторлық  қызметі  бір  сәтке  тоқтаған  жоқ.  «Ана 
аманаты» күйін өмірге әкеледі, ал соғыстың біткендігі жөніндегі хабарды «Жеңіс» күйімен қуана қарсы 
алады.  Нұрпейісованың  көмегімен  Мемлекеттік  Құрманғазы  атындағы  Қазақ  халық аспаптар оркестрі 
көптеген ғажайып күйлерді меңгерді. Ол оркестрдің орындаушылық мәдениетін домбырада ойнаудың 
алуан түрлі ерекше әдіс-тәсілдерімен байытты. Сол арқылы оркестрде Құрманғазының және басқа да 
көптеген  қазақ  аспаптық  музыка  өкілдерінің  күйлері  орындалып,  қуатты  симфониялық  ансамбльдің 
үніне айналды. 
 
 
Әкесі белгілі домбырашы адам екен, қызы Динаға 8 жасынан бастап-ақ сол өнердің қыр-сырын 
үйрете  бастаған.  Оның  ұлы  күйші  Құрманғазымен  алғаш  кездесуі  де  осы  кез.  8-9  жасар  Дина 
ұстазының  күйлерін  үйреніп  қана  қоймай,  оның  күйшілік-орындаушылық  өнердегі  ерекшеліктерін, 
дәстүрін  жалғастырады.  Дина  ата-ана  шаңырағында  бұлаңдап  өскен  жас  кезінің  өзінде  ақ 
Дәулеткерей,  Мүсірәлі,  Әлікей,  Түркеш,  Ұзақ,  Есжан,  Байжұма,  Баламайсаң  сияқты  күшілердің  күйін 
нәшіне келтіре тартып, төңірегі «домбырашы қыз» деп атаған. Қаршадай қыздың даңқын естіп, әйгілі 
Құрманғазы арнайы іздеп келген. Ол Динаның домбыра тартысына сүйсініп, болашағынан үлкен үміт 
күтіп,  батасын  берген.  Осыдан  кейін  Динадан  көз  жазбай,  үнемі  айналып  соғып,  додалы  күй 

43 
 
айтыстарына  ертіп  барып,  домбыра тартудың  терең  сырларын  үйретеді. Дина тоғыз жасынан  бастап 
он  тоғыз  жасына  дейін,  қашан  ұзатылғанша  Құрманғазының  баулуында  болады.  Құрманғазыдай 
ұлағатты  күйшінің  ұстаз  болуы  Динаның  ғана  бақытты  болып  қойған  жоқ,  исі  қазақтың  күй  өнерінің 
бақыты болды. 
 
 
Дина  1880  жылы  Беріш  ішіндегі  Бесқасқа  руынан  шыққан  Тұрманұлы  Қанас  деген  жігітке 
тұрмысқа шығады. Қанас пен Динадан Нұрпейіс атты бір ұл туған. Алайда, алғашқы перзенті дүниеге 
келген  соң  Қанас  көп  кешікпей  қайтыс  болады.  Дина  ата  салтымен  қайын  інісі  Шәпекке  қосылады. 
Күйеуінің атын атамайтын дәстүр бойынша Дина күйеуі Шәпекті «Жәпек» деп атайтын болған. Кейбір 
деректерде  «Жәпек»  деп  жазылуы  содан.  Динаның  алғашқы  күйеуінен  көрген  перзенті  Нұрпейіс  14 
жасында қайтыс болады. Кейін ел ішінде санақ па, сайлау ма, әйтеуір бір тізім алу атай алмаған Дина 
фамилиясының  орнына  қайтыс  болған  тұңғышы  Нұрпейістің  есімін  атаған.  Міне,  Динаның  Нұрпейіс 
келіні атануының сыры осында. Жәпек пен Дина бақытты ғұмыр кешіп, берекелі жанұя құрған.  
 
 
Динаның  әсем  сазды  аяулы  күйлері  осынау  жар  қызығын  көріп,  бала  бақытына  мейірленген 
жылдарда  туған.  Ұзатыларда  әкесінің  еншің  деп  мінгізген  қарақасқа  атына  арнап  шығарған 
«Қарақасқа ат» күйі, өзі пір тұтатын күйшілері Дәулеткерей мен Түркешке еліктеп шығарған «Бұлбұл», 
«Жігер»,  «Байжұма»  сияқты  күйлері,  ақылды  да  айбарлы,  сұлу  да  сырбаз  абысынына  арналған 
«Кербез»  күйі, үлкен ұлы  Жұрымбай  1916 жылғы «Июнь жарлығы»  бойынша әскерге  шақырылғанда 
тартқан  «Он  алтыншы  жыл»  («Набор»)  күйі,  қадірлес  замандастарына  сүйсінуден  туған  «Қосалқа» 
күйі,  балдай  тәтті,  бауыр  етіндей  жақын  баласы  Қоңырға  арнаған  «Әсем  қоңыр»  күйі,  міне,  бұлар 
Динаның  өзіндік  қолтаңбасын  айқын  танытатын  біртуар  күйлер.  Бұл  күйлері  арқылы  Дина  қазақ 
күйлерінің өрісін ұзартып, өресін биіктетумен бірге, өзі де ұлы күйшілермен терезесін теңестірді. 
 
 
Дина Кеңес заманында да өзінің арман аңсарын, үміт тілегін халқының жолына бағыштап өтті. 
Жасының  ұлғайғанына  қарамастан  Қазақстанның  20  жылдығына  орай  «Тойбастар»,  Отан  соғысы 
жылдарында  «Ана  бұйрығы»,  «Жеңіс»  сияқты  күйлер  шығарды.  Рас,  қоғамның  репрессиялық 
қаталдығы  тудырған  жағымсыз  саясат  пен  желбуаз  идеология  Динаның  бұла  дарынын  қақпайлап 
бақты.  Оны  төлтума  арқасынан  (шабытынан)  айырып,  әсіре  ұраншылдықтың  қолжаулығы  етпек 
болды.  Ол  шығарған  күйлерге  «Еңбек  ері»,  «Сауыншы»,  «Сталин»,  «Делегат»,  «Көкөніс»  деп  ат 
қойып, алаулатып жалаулатып, ресми салтанаттардың ұран күйіне айналдырды. Алайда, шын асылды 
тот баспайды. Динаның қанатты өнері халқының рухани асыл қазынасы ретінде бүгін және болашаққа 
да қызмет көрсете бермек. 
 
 
Дина Нұрпейісова домбыра ойнаудың барлық әдiс-тәсiлдерiн түгел меңгерген суреткер күйші. 
Оның  орындаушылық  өнерi  қашанда  асқақ  шабыттылығымен,  үн  бояуымен  тыңдаушысын  ерiксiз 
баулиды.  Осы  мақсатпен  ол  әсіресе,  домбыра  үнiн  күшейтер  шақта  шынтағын  шанақтан  көтерiп 
әкететiн,  ал  дыбысты  әлсiретерде  қолтығымен  қыса  түсетiн.  Осы  тәсiлдердiң  бәрiн  орындаған 
шығармаларының сипатына қарай, мән-мазмұнын жан-жақты айқын аша түсу үшiн қолданатын. 
 
 
«Домбыраның  әр  пернесiнiң  өз  мәнi  бар,  домбыра  тартқанда  оның  өз  мән-мазмұнын  дұрыс 
анықтау  бiрден-бiр шартты нәрсе.  Домбыра  шерткенде  оны  адамша  сөйлетiп,  сол  арқылы  белгiлi  бiр 
күйдiң мән-мазмұнын тыңдаушыға толық жеткiзу керек», – дейтiн Дина Нұрпейiсова. 
 
 
Құрманғазының  төл  күйлерiнде  көп  кездесе  бермейтiн,  бiрақ  күй  атасының  даңқты  шәкiртi  – 
Динаның  күйлерiнде  кездесетiн  бiр  жәйттi  айту  керек.  Бұл  кейбiр  күйлердiң  үнемi  өзгерiп  отыратын 
ырғақтық  жақтары.  Динаның  «Байжұмасында»  күйдiң  кiрiспесiнде  ырғақ  әлденеше  рет  өзгередi.  Ал 
күйдiң ұзына бойына ырғақтың құбылуы сансыз десе болады. 
 
 
Динаның қағысындағы тағы бiр ерекшелiк – ол басқа ешкiмде де кездеспейтiн, оң қолдың бес 
саусағы бiрiнен соң бiрiн кезектестiре қағу. Дина ондай кезде басатын саусақтарын бiр пердеге ұстап 
отырмайды, олар да қозғалып, мелодиялық, қос дыбыстық неше алуан суреттер бередi. 
 
 
Құрманғазы  да  домбыраны  жете  меңгерген  адам.  Ол  домбыра  тартқанда  ағаш  аспап  әбден 
қожасына  бағынып,  иi  түскен  қайыстай  икем  болатыны,  домбыраны  жете  меңгерудiң  нәтижесi. 
Құрманғазы  күйлерiнде  ұқыпты  орындауды,  ырғақты  қатты  ұстауды,  керек  жерiнде  екпiндi  боратып, 
ал  кейде  тiптi  баяулатып  қалу  кездеседi. Әсiресе, күй  атасының  осы  бiр түйiндерiн  жақсы  жеткiзетiн 
Дина  өз  орындауында  керек  жерiнде  желпiндiрiп, ала  құйындатып  алады  да,  кенет  тiптi  кiдiргiштеп, 
тоқтап қалғандай сияқтанады. 
 
 
Оң  қол  мен  сол  қол  қимылдары,  сан  алуан  дыбыстарды  бiр-бiрiне  шатастырмай  пайдалану, 
Құрманғазы дәстүрiнен келе жатқан орындау әдiстерiн түгел қамту, шығарманың идеялық мазмұнына, 
техникалық  жақтарына  қарай,  шығарманы  шынайы  күйiнде  сақтау  –  бiздiң  заманның 
орындаушыларын бiр сатыға жоғары көтерген болар едi. 
 
 
Дина 90 жасқа толған дүбірлі тойында ұлы ұстазы Құрманғазының күйлерін шабыттана тартып, 
дүйім  жұртты  таңғалдырады.  Келіншек  кезінде  Динаның  талай  рет  атақты  күйшілермен  жарысқа 
түскені жөнінде қызықты әңгімелер күні бүгінге дейін ел аузында аңыз болып айтылады. 
 
 
Дина  Кенжеқызы  төл  ұстазы  Құрманғазы,  Дәулеткерей,  Түркеш,  Есір,  Есбай,  Құлшар, 
Қазанқаптармен,  сондай-ақ  басқа  да  көптеген  дәулескер  күйшілермен  жарысқа  түсіп, олардың  көбін 

44 
 
жеңген. Халықтың айтуы бойынша, Құрманғазы мен Дина айтысқан кезде тыңдарман құлақ құрышын 
қандырар  күйлерді  естіп,  ұмытылмас  сезімге  бөленген.  Бірде  күйші  қызбен  тең  келе  жатқан 
Құрманғазы күйді аяғының башпайларымен ойнап, жеңіске жетіпті. Ал Дина болса, амал жоқ, бұрынғы 
салтты ұстанып, жеңіс төрін ұстазына берген екен.  
 
 
Дина  Кенжеқызы  –  өмірмен  күй  тартып  қоштасқан  жан.  1955  жылы  қайтыс  боларынан  бірер 
сағат  бұрын  домбырасын  сұратып  алдырып,  әлсіз  саусақтарымен  өмірлік  серігін  аялай  қағып, 
Құрманғазының “Қайран, шешем” күйіне салған екен. Болмашы сарынын ғана бастап, әрі қарай икемге 
келе алмай, күйді ақырын ойнап жатып, көз жұмады. 
 
 
Динаның шәкірттері көптеп саналады. Олардың арасындағы ең мықты шебер күйшілер – Охаб 
Қабиғожин,  Төлеген  Аршанов,  Қали  Жантілеуов,  Лұқпан  Мұхитов,  Ғабдулман  Матов,  Ғылман 
Хайрошев,  Ыбыр  Досалиев,  Төлеген  Құрманғалиев,  Ғылман  Әлжан.  Динаның  шәкірті  Ғылман 
Әлжановтың  әкесі  қуғын-сүргінге  ұшырап,  Ғылман  бас  сауғалап  Петропавлға  келеді.  Қалада  сабақ 
беруге  қорқып,  Преснов  ауданының  Баян  ауылына  жол  тартады.  Динаның  ауылына  келіп, 
домбырашылар  ансамблін  құрған  да  осы кісі болатын. Жиырма шақты  өнерпаз  оқушыны өзі  үйретіп, 
хор құрған екен. Сол тұста Ғылман бастаған топ талай кештерде өнер көрсетіп, қошеметке ие болған. 
Кейін домбырашылар ансамблін, хорды да Алматыға дейін алып барады. 
 
 
Қазақтың  күй  өнерiнiң  шеберi,  қасиеттi  қара  домбыраның  қадiрiн  асқақтатқан  Дина 
Нұрпейiсованың  туғанына  150  жыл  толды.  Елдiк  рухымызды  асырар  апамыз  сегiз-тоғыз  жасында 
домбыраны  еркiн  меңгерiптi.  Көп  деректердiң  бiрiнде,  күйшiнiң  төрт  жасынан  домбыраға 
қызығушылығы  оянғаны  келтiрiлген.  Ал  әкесi  Кенже  деген  кiсi  өнердiң  қыр-сырын  меңгерген, 
домбыраның  қос  iшегiмен  көңiлдiң  хошын  тапқан  адам  болыпты.  Содан  да  болар,  қазақ  қызының 
бойындағы өнерге деген құштарлық, оның өмiршең күйлерiмен өрiлiп жатқаны.  
 
 
Осы күнге дейін күйлерінің ауыздыға алдырмай, аяқтыға шалдырмай, орындаушылық өнерде, 
педагогикалық  салада  атақ  үшін  аянып  қалмайтын  пысықайлардың  түрлі  айла-амалдарынан  аман 
қалып,  өзін тұлғадан бұрын  қоятын  өзімшіл жандарға  ауыздықтатпай келе жатуының  терең  сыры  да 
осында  жатыр.  Күй  ананың  шығармашылығындағы  күй  шығару,  орындаушылық  әдіс-тәсілдері  дала 
академиясын  толық  меңгерген  тұлға  екенін  танытады  десек,  Дина  өнерінің  зерттелуі  1937  жылдан, 
Алматыға  келген  кезеңінен  бастау  алады.  Ғалымдардың  ішінде  алғаш  болып  күйші  туралы  толымды 
еңбек жазған белгілі ғалым, композитор, дирижер, академик А.Жұбановты атаймыз десек, ғалымның 
«Қазақтың  халық  композиторлары»,  «Ғасырлар  пернесі»,  «Құрманғазы»,  «Ән-күй  сапары»,  «Өскен 
өнер»,  т.б.  еңбектерінен  Дина  күйші  туралы  да  мағлұмат  табамыз.  Динаның  Мәскеуде,  Ташкентте 
өткен  онкүндіктерге  қатысқаны  туралы  музыка  сыншылары  кеңінен  толғап  жазса,  Ғ.Бисенова  Дина 
туралы  көлемді  еңбек  жазып,  кандидаттық  диссертациясын  қорғады.  Сондай-ақ  Ө.Байділдаевтың 
тағылымды  радиохабарлары,  профессор  П.Шегебаевтың  ғылыми  еңбегі,  Қазақстанның  халық  әртісі, 
Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, профессор Қ.Ахмедияровтың «Әсем қоңыр» атты, т.б. туындылары 
атақты күйшінің мұрасын насихаттауға қосылған сүбелі дүниелер.  
 
 
Дина сынды күй алыбының мұрасын дұрыс ұғынып, дәріптеу бүгінгі күнгі басты парыздың бірі 
деп  түйіндеуіміз  керек.  Ақаңның  сөзімен  айтқанда:  «…  терең  қараған  кісіге  қазақтың  аспапты  му-
зыкасының  тарихында  үлкен,  әлі  үңіле  түсуді  тілейтін  мәселе  жатыр».  Келешекте  сол  үңіле  түсуді 
қажет ететін нысананың бірі – Дина шешейдің өнері болмақ. 
 
 
Биыл  халқымыздың  мақтанышы  Дина  әжеміздің  150  жылдығы  республикада  кең  көлемде 
аталып өтілді. Құрманғазы бабадан тәлім-тәрбие алған күй-ана атанған табиғи дарын, тума талантты 
әжені қалай ұлықтаса да артық етпесі анық. Осы мерейтойға орай көптеген мәдениет ошақтары тиісті 
шараларын өткізді. Сол сияқты мұражайларда Дина Нұрпейісоваға арналған көрме ашылса, нұр үстіне 
нұр болмай ма? 
 
 
Әрине, дәулескер күйші туралы анықталмаған мәліметтер де жоқ емес. Көптеген авторлар күй 
анамызды  1861 жылы Бекетай  құмында  туылды  деп  бастайды  да  Бекетай  құмындағы туылған нақты 
жер атауы, күні белгісіз болса да, туылған айы көпшілік авторларда айтылмайды. Кіндік қаны тамған 
жер Ақбалық-Көкшоқы атауы тарихқа 1991 жылға дейін енгізілмей келген. 
 
 
1880  жылы  тұрмысқа  шыққаны  барша  авторларда  қайталанып  айтылады  да,  1922  жылға 
дейінгі  42  жылдық  ғұмырнамасы,  1924-1934  жылдар  аралығы  –  10  жыл  барлығы  52  жыл  мүлдем 
зерттеусіз қалған сыңайлы. 
 
 
94  жылдық  ғұмырнамасының  зерттелген  42  жылы  да  атүсті,  тиіп–қашпа  тіркестермен 
өрнектеліп,  шығармаларына  талдау  жасалынып,  оның  ерекшеліктері  мен  күйші  композитордың 
шеберлігін көрсетумен шектелгені жиі байқалады. 
 

жүктеу/скачать 9,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: