Б. Б. Мамраев- филология ғылымдарының докторы, профессор

13 
 
4 апреля 1964 года в помещении клуба поселка Ералиево была проведена 1 сессия Ералиевского 
поселкового Совета депутатов трудящихся второго созыва.  
Работая  на  этой  должности  Р.  Утесинов,  проявил  свои  организаторские  способности,  что 
позволило ему стать членом бюро Шевченковского горкома Компартии Казахстана.  
14  мая  1964  года  Западно-Казахстанский  Совнархоз  издал  историческое  распоряжение.  На 
основании этого распоряжения было образовано нефтепромысловое управление «Узень», в июне того 
же года. 
История нефтепромыслового управления «Узень» началась с геологоразведочных работ. Именно 
геологи обнаружили большие запасы данного промысла. С этого началась история Узеньской нефти.   
В  июне  1964  года  решением  ОК  ЦК  он  становится  начальником  нефтяного  промышленного 
управления  Узень.  Именно  здесь  полностью  раскрылись  его  организаторские  способности  как 
дальновидного руководителя и инженера.  
В  июле  1964  года  вахтовый  поселок  Узень  получил  статус  поселка  городского  типа.  С  этого 
времени началось благоустройство поселка и строительство жилых объектов для нефтяников.    
 С  назначением  на  должность  начальника  промысла  Узень  Р.  Утесинова  началось  освоение 
Узеньского месторождения. В первые годы освоения месторождения начались трудности.  
Во-первых, не хватало специалистов; 
Во-вторых, главной проблемой явилась вода; 
В-третьих, надо было создавать вахтовый поселок для нефтяников. 
Всем этим пришлось заниматься Р. Утесинову. Он, для того чтобы решить проблемы с кадрами и 
специалистами,  отправляется  на  промысел  Эмба,  где  в  течение  нескольких  лет  с  ним  трудились 
специалисты  именно  данного  профиля.  Коллектив  нефтепромысла  «Узень»  работал  сплочено  и 
организовано, что явилось закономерным итогом выполнения плана добычи нефти.  
 Одной  из  крупных  проблем  в  деле  освоения  месторождения  «Узень»  явилась  питьевая  вода. 
Решение этой задачи было возложено на гидрогеологов. Именно они обнаружили источники пресной 
воды в песках Саускана и Туйе су. Таким образом, эта проблема была решена. 
В  январе  1965  года  на  промысле  Узень  был  создан  отдел  рабочего  снабжения.  Строительство 
объектов,  имеющее  значение  в  поселке  шло  интенсивно.  Например,  на  начальника  НПУ  Узень 
возлагались  надежды  в  деле  строительства  объектов  на  1965  год:  хлебопекарни,  торгово-складские 
объекты, овощехранилище. Намечалось  строительство по переработке молочных продуктов. 
На  1  квартал  1965  года  Узеньской  конторе  эксплуатационного  бурения  предусматривалось 
пробурить  5300  мт.,  начать  и  окончить  строительство  скважин.  Также  на  начальника  НПУ  Узень  Р. 
Утесинова  возлагались  следующие  задачи:  «до  1  января  1965  года  выделить  для  конторы  бурения 
жилую площадь для размещения 150 человек, а также один дом ИП-59 под помещение конторы». [1, 
л.232].   
Р.  Утесинов,  возглавляя  нефтяной  промысел  Узень,  продолжал  внедрять  рационализаторские 
идеи.  Например,  «по  его  предложению  внедрено  устройство  по  механизации  подземного  ремонта 
скважин, а также метод огневого подогрева выкидных линий от скважин до групповых установок на 
Мангышлаке путем использования попутного газа, что решило проблему внутри промыслового сбора 
и транспорта парафинистой нефти» [2, л.52].  
Вот  отзыв  на  товарища  Р.  Утесинова,  данное  заместителем  начальника  отдела  добычи 
объединения  «Казахстаннефть»  Демко:  «под  его  руководством  НПУ  "Узень"  за  год  работы  с  начала 
пуска месторождения Узень добыло один миллион тонн нефти, непрерывно наращивая темпы добычи 
нефти. Благодаря его предложению была решена важнейшая проблема внутри промыслового сбора и 
транспорта высокопарофинистых нефти в зимнее время» [2, л.48]. 
Данный отзыв    говорит, что  он,  работая на  этом  промысле,  заботился  и  проявлял  свои  лучшие 
качества для нужд рабочих и нефтяников. 
10  июля  1965  года  произошло  второе  важное  историческое  событие,  которое  имело 
непосредственное  значение  для  нефтепромыслового  управления  «Узень».  Именно  в  этот  день 
отправился  первый  миллионный  эшелон  узеньской  нефти  на  Гурьевский  нефтеперерабатывающий 
завод. Руководство области и нефтяники отметили данное событие с восторгом.   
Из  года  в  год  коллектив нефтепромысла  «Узень» брал  на  себя  социалистические  обязательства 
по  добыче  нефти.  Так,  например,  за  1966  год  они  рассчитывали  добыть  сверх  плана  80.000  тонн 
нефти.  В  социалистических  соревнованиях  принимали  участие  коллективы  промыслов  «Узень», 
«Прорва» и комбинат «Эмбанефть». 
Коллектив  нефтепромысла  Узень  ежегодно  проводил  социалистические  соревнования  между 
бригадами промыслов и принуждал к социалистическим обязательствам служащих.   
Благодаря сплоченной организации труда на промысле Р. Утесинов был отмечен руководителями 
республиканского значения. Так, в 1965 году Верховный Совет Казахской ССР наградил его почетной 
грамотой.   

14 
 
20  декабря  1965  года  Р.  Утесинов  получил  удостоверение  по  внедрению  рационализаторского 
предложения «Огневые печи подогрева транспортирующей нефти». 
23 декабря 1966 года в городе Шевченко состоялось заседание групкома профсоюза объединения 
«Казахстаннефть».  На  этом  заседании  с  докладами  выступили  начальник  НПУ  Р.  Утесинов  и 
председатель промкома Айдарова. 
«Групком  профсоюза  отмечает,  что  коллектив  НПУ  Узень  систематический  выполняет  и 
перевыполняет  производственный  план  и  взятые  социалистические  обязательства.  Так  за  II  месяца 
план по добыче нефти выполнен на 106,5%, газу на 126,4%, дополнительно дали сверх плана нефти 
76 тыс. тн. и  газа 3174 м
3
. 
Коллективу  НПУ  в  течение  трех  кварталов  с.г.  присуждено  переходящее  красное  Знамя  Совета 
Министров СССР и КПСС с выдачей денежной премией. 
Групком  профсоюза  отмечает,  что  руководство  и  промком  профсоюза  НПУ  проделали 
определенную  работу  по  организации  и  руководству  соцсоревнованием,  в  результате  чего  годовой 
план добычи нефти выполнен I3/XII-66 г. и коллектив обязался дать сверх плана еще 95 тысяч тонн 
нефти [3, л.60-61].  
За 1966 год промысел № 1 нефтепромысла «Узень» в составе 37 человек перевыполнили план. 
Произошло  это  только  благодаря  поддержке  управленческого  отдела  нефтепромысла  и  лично  Р. 
Утесинова.  Из  года  в  год  нефтепромысел  «Узень»  давал  государству  сверхпланы  по  добыче  нефти, 
что  осталось  незамеченным  правительством  Союза  и  республики.  НПУ  «Узень»  неоднократно 
присуждались переходящие знамена.  
Промысел  Узень  посетили  комиссии,  которые  рассматривали  и  проводили  проверку 
рационализаторских  и  изобретательских  идей.  Благодаря  этим  идеям  промысел  Узень  сэкономил 
значительную  сумму  в  размере  61947  рублей.  Это  также  является  одним  из  доказательств  работы 
промысла. 
«Наиболее ценными предложениями, внедренными в истекшем году, являются: 
"Огневые  печи  для  подогрева  выкидных  линий  от  скважин"  авторы:  Утесинов  Р.У.  –  начальник 
НПУ  "Узень",   Дергачев  А.А.  –  главный инженер  НПУ  "Узень",  Стремский  А.Г.  – начальник  ПТО  НПУ 
"Узень".  Внедренных  на  промыслах  НПУ  "Узень".  Годовой  экономический  эффект  от  внедрения 
рационализаторского предложения 22080 рублей» [4, л.6]. 
Всего  за  1966  год  на  промысле  Узень  было  внедрено  24  предложения,  хотя  поступило  50 
предложений об рационализаторских и изобретательских идеях. В данной акции приняло участие 58 
служащих промысла.  
В  течение  1966  года  на промыслах объединения "Казахстаннефть"  велась  борьба  с  отложением 
парафина в ходе добычи нефти и газа. Проводились различные мероприятия по устранению данной 
проблемы.  
Например,  в  марте  месяце  завершились  опытные  работы  по  внутри  промысловому  транспорту 
высокопарафинистой      узеньской  нефти.  Данное  решение  было  адресовано  следующим  служащим 
промысла: Р. Утесинову, А.А. Дергачеву, А.И. Осадчему, С.Н. Калжанову, В.И. Ильяеву, Я. Максимову, 
Ю.Н. Демакову.   
Главный  инженер  объединения  "Казахстаннефть"  Н.  Смольников  предлагал  следующее: 
«Результаты  всех  проведенных  исследований  и  мероприятий  записывать  в  специальный  журнал 
опытных работ.  
Подготовительные работы для проведения опытных работ завершить с 5 до 20 марта 1966 года и 
осуществить  весь  комплекс  мероприятий  и  исследований,  предусмотренных  настоящим  планом  в 
течение марта-апреля месяцев 1966 года. 
В  результате  проведенных  работ  выявить  влияние  производительности  скважин,  буферного 
давления,  газового  фактора,  длины  горизонтального  трубопровода,  стеклованной  внутренней 
поверхности трубопровода, температуры воздуха и грунта и других факторов на отложение парафина 
и  запустевание  нефти  в  выкидных  линиях  скважин.  Выявить  наиболее  эффективный  способ 
предупреждения и устранения этих явлений» [5, л.41].  
Р.Утесинов  и  другие  члены  коллектива  нефтепромыслового  управления  «Узень»  стали 
первооткрывателями в борьбе с высокопарафинистой   узеньской нефтью. После долгих поисков это 
проблема  была  решена.  Были  сооружены  миниатюрные  печи  на  выкидных  линиях,  длина  которых 
составляла 3-5 км. Эти печи разогревали нефть, и парафин прекратил застывать в трубах.  
10  мая  1966  года  состоялся  технический  совет  нефтяного  управления  «Узень»,  члены 
технического  совета  единогласно  приняли  рационализаторское  предложение  Р.  Утесинова,  А.А. 
Дергачева, А.И. Осадчего, С.Н. Калжанова, В.И. Ильяева, Я. Максимова и Ю.Н. Демакова.   
В 1966 году Р. Утесинов также был отмечен орденом «Знаком Почёта», за успешное выполнение 
задания семилетнего плана по добыче нефти указом Председателя Верховного Совета СССР.  

15 
 
На 1 января 1967 года на промысле трудились 997 человек. Основная часть была занята в сфере 
производства, а меньше ста человек работали в административно-управленческом аппарате.  
Многие  из  рабочего  состава  предприятия  обучались  в  следующих  системах  образования:  в 
школах рабочей молодежи, в ВУЗах страны и республики, в техникумах.   
По  предложению  Р.  Утесинова  в  1967  году  на  промысле  Узень  были  созданы  цехи  для  научно-
исследовательских  и  производственных  работ.  Например,  была  реорганизована  химическая 
лаборатория  в  научно-исследовательскую  лабораторию.  Данная  лаборатория  занималась  анализом 
нефти, воды и газа. 
12  марта  1967  года  его  избирают  депутатом  областного  Совета  депутатов  трудящихся.  А  через 
год Р. Утесинов становится членом обкома Компартии Казахстана. 
До  1968  года  Узень  являлся  поселком  городского  типа.  В  сентябре  1967  года  благодаря 
руководству республики был образован Узеньский район. 
Летом 1968 года первый секретарь ЦК Компартии Казахстана Д.А. Кунаев издал постановление о 
строительстве города Узень. А в сентябре того года Узень получил статус города.  
Все  это  происходило  под  непосредственным  руководством  начальника  нефтепромыслового 
управления «Узень» Р. Утесинова. В этом деле он приложил немало сил. Неоднократно обращался к 
партийным  руководителям  Казахстана.  И  его  просьбы  были  услышаны  руководящими  постами 
республики. 
С  1  апреля  по  30  октября  1968  года  по  объединению  состоялся  тематический  смотр  для 
выявления рационализаторских предложений по добыче и транспортировке нефти. НПУ Узень достиг 
успехов  в  этом  начинаний,  были  завоеваны  6  призовых  мест.  Р.  Утесинов  особенно  отмечал 
рационализаторские идеи  Гаджиева Ч.А. и Якуничева Н. 
Летом 1969 года были изданы приказы Министерства нефтяной промышленности СССР «О мерах  
обеспечения  Народного  хозяйства  СССР  газом  в  осеннее – зимний  период  1969-1970  годов  и  
увеличению  добычи  газа».  
На  основании  этого  приказа  начальник  промысла  Узень  Р.  Утесинов  обязал  «И.О.  заведующего  
промыслом    «Теньге»    т.  Амирханову    А.,    начальнику    цеха    капитального    ремонта    скважин    т. 
Батырбаеву  М.  в    срок    до    1    ноября    1969    года    произвести    опробование    и    подготовить    к  
эксплуатации  8  газовых  скважин (№ 1, 12, 18, 24, 26, 27, 113, 116)  из  числа  разведочных  и 5 из  
бурения. 
Газовому  цеху  т.  Алферову  В.  в срок  до  20  августа  с.г.  закончить  работы  по  подготовке  
системы  газоснабжения  города  к  зиме» [6, л.189].  
  Авторам  рационализаторских идей  присуждались премии и  вознаграждения. В  числе  них  были 
нефтяники и труженики промысла Узень.  
28  октября  1969  года  случилась  страшное  происшествие  с  Р.  Утесиновым.  В  этот  день  должна 
была состояться научно-практическая конференция, на котором должен был выступить с докладом Р. 
Утесинов. На конференцию были приглашены специалисты, ученые и руководители республики. 
Именно в этот день он попал в автокатастрофу. Таким образом, имея 18 летний трудовой стаж, 
он стал пенсионером Союзного значения и инвалидом на всю жизнь.  
Таким  образом,  сделаем  выводы  о  роли  Р.  Утесинова  в  освоении  одного  из  самых  богатых 
залежей нефти Узеньского месторождения: 
1.  Работая  секретарем  парткома  треста  «Мангышлакнефтегазразведка»  он  решал  социально-
бытовые  проблемы  населения.  При  содействии  Р.  Утесинова  в  поселке  Ералиево  происходили 
существенные изменения, например, в снабжении воды, строительстве необходимых сооружений для 
населения. 
2.  За  годы  руководства  промыслом  «Узень»  были  достигнуты  успехи  в  деле  освоения  нефти. 
Месторождение «Узень» впервые годы функционирования дала государству миллион добытой нефти. 
3.  В  вахтовом  поселке  Узень  имелись  трудности  бытового,  культурного  значения.  Коллектив  и 
лично Р. Утесинов приложили немало сил для строительства важных объектов и создания условий для 
нефтяников.  За  несколько  лет  при  поддержке  промысла  в  поселке  были  воздвигнуты  культурные  и 
жилые объекты для отдыха трудящихся. 
4.  При  его  содействии  коллектив  промысла  активно  участвовал  в  социалистических 
соревнованиях и выдвижений рационализаторских идей и предложений.  
Р.  Утесинов  и  его  соратники  успешно  справились  с  транспортировкой  высокопарафинистой   
узеньской  нефтью. 
Это 
рационализаторское 
предложение 
было  неоднократно  отмечено 
министерством нефтяной промышленности СССР, специалистами и учеными.   
5.  Р.  Утесинов  являлся  одним  из  основоположников  возникновения  на  карте  Казахстана  нового 
нефтяного города. Имея поддержку коллектива, он неоднократно обращался вышестоящие ведомства 
для присуждения статуса поселка Узень городского значения.   

16 
 
Итак,  за  недолгий  период  руководителя  промысла  «Узень»  Р.  Утесинов  сделал  многое  для 
становления  нового  нефтяного  промысла,  который  на  современном  этапе  истории  Казахстана 
является одним из крупнейших месторождений с огромным запасом нефти.  
 
Список литературы: 
1.ГАМО, ф., оп.1, д., л.232.   
2.ГААО, ф.1, оп.2 л, ед. хран. 7883, л.48, 52.  
3.ГА города Жана Озен, Ф.9.оп.1 пр.д.54., л.60-61.  
4.ГА города Новый Узень, ф.9, оп.1 пр, д.57 д., л.6. 
5.ГА города Новый Узень, ф.9, оп. 1 пр, д.52, л.41.  
6.ГА города Жана Озен, Ф.9.оп.1 пр. д.117., л.189.  
 
Түйіндеме  
 
Бұл  мақалада  Рахмет  Өтесиновтің  «Өзен»  мұнайөндіру  мекемесінің  лауазымды  қызметкер 
ретінде және еңбек жолдарындағы басты бағыттары қарастырылады. 
 
 
Summary  
The main working activities of Rahmet Utesinov, as a leader of oiltrade «Uzen» is considered in this 
article. 
 
 
ХVIII Ғ. СТАРШЫНДЫҚ ИНСТИТУТ ТАРИХЫ ХАҚЫНДА 
 
Ө.Исенов, 
т.ғ.к., Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының доценті 
 
ХVIII  ғасырда  Ресейде  патша  үкіметі  енгізген  қазақ  қоғамындағы  старшындар  институтының 
даму  тарихы  түркі  тілдес  бауырлас  халық  башқұрттар  қоғамынан  бастау  алады.  Патша  үкіметі 
старшындар  институтын  қазақ  қоғамына  енгізбестен  бұрын  Башқұрт  жерін  отарлауда  старшындар 
институтын пайдаланды.  
Башқұрт  қоғамының  әлеуметтік  басқару  институтына  ХVI  ғасырдан  бастап  1736  жылға  дейінгі 
аралықта  башқұрт  болостығын  патша  үкіметінің  енгізген  старосталар  мен  жүздіктер  (сотниктер,  – 
И.Ө.)  басқарды.  Старосталар  мен  жүздіктерге  өте  ауқатты,  белгілі  башқұрттар  мен  башқұрт 
тархандары  сайланған.  Башқұрт  старосталарының  құзырына  сот  билігі  берілген.  Олар  өздерінің 
билігіндегі аймақта ресей патша үкіметінің пайдасына қара халықтан алым-салықтар жинауға жауапты 
болды.  Сонымен  қатар,  қауым  арасындағы  жайылым  жерлер  мен  көш-қоныстарға  байланысты 
жерлердің  шекараларын  белгілеп  беру  мен  даулы  жер  мәселелерін  шешуде  төрелік  айту  құқы  да 
берілген. [1, с. 28]. ХVIII ғасыр басында башқұрт феодалдары мен старшын тархандары өте ауқатты 
санатында  болған.  Башқұрт  старшындары  мен  тархандарының  жеке  иелігінде  жерлері  болған.  Олар 
балық аулау кәсіпшілігіне иелік еткен. Сонымен қатар саудамен де айналысқан. Олардың байлықтары 
жылқыларының  көптігімен  бағаланған.  Қой,  түйе,  төрт  түлік  малдарының  саны  500-ден  2000  басқа 
дейін жеткен. Башқұрт старшыны Алдар тарханның бір өзінің 8000 бас жылқысы болған [2, с. 50]. Бұл 
дерек Башқұрт старшын тархандарының дәулетті болғандықтарын көрсетеді. 
Ресей  патша  үкіметі  башқұрт  халқының  белгілі  батырларына  тархан,  князь,  старшын,  сотник 
(жүздік)  атақтарын  беру  арқылы  патша  үкіметінің  отаршылдық  саясатының  жүзеге  асуына  кедергі 
болмайтын  және  «патша  үкіметіне  адал  қызмет  атқаратын»  жергілікті  билік  элитасын  басқару 
институтына тартып олардың қызметтерін пайдалануды көздеген. 
Башқұрт  қоғамында  XVII  ғасыр  мен  XVIII  ғасырдың  бірінші  жартысында  феодалдардың  негізгі 
тобын  тархандар  құраған.  Башқұрт  қоғамында  тархандардың  пәрменділік  құқықтық  жағдайы  болды. 
Тархандардың  старшын  мен  билерден  пәрменділік  құқықтық  жағдайы  бекітілген  сыйға  берілген 
грамотамен  ерекшеленген  айырмашылығы  болды.  Башқұрт  қоғамындағы  алғашқы  тархандар 
тархандық  атақты  Башқұрт  князьдарының  Ресейге  қосылу  қарсаңында  келіссөз  жүргізуге  Қазан 
қаласына патша  наместнигіне  барған  билер  патша үкіметі тарапынан  князь атақтарын  алып,  кейінен 
князь  атақтарын  тархан  атағына  ауыстырған  [1,с.28].  Губерниялардың  құрылуына  байланысты 
Башқұрттар  Қазан  губерниясының  құрамына  еніп,  1728  жылдан  бастап  Уфа  провинциясы  «ерекше 
ведомоствоны»  құрап,  тікелей  Сенатқа  бағынады  [3,  с.  17].  Ресей  патша  үкіметі  башқұрт  қоғамына 
әкімшілік билік жүргізуді өз қолдарына алуда тікелей Сенат қарауына беру арқылы жүзеге асырған. 
Ресей патша өкіметінің отаршылдық шараларына қарсы башқұрттардың көтерілісі жиілеп (1662-
1664, 1681-1684,  1704-1711,  1735-1736 жж.),  бас  көтерулерді ұйымдастырушылар  мен  көтерілістерге 
басшылық  жасағандар  көбіне  башқұрт  старосталар  мен  сотниктері  болды.  Сондықтан  Ресей 
патшайымы  Анна  Ивановна  1736  жылдың  11  ақпанындағы  жарлығымен  башқұрт  қоғамындағы 

17 
 
староста  институтын  старшын  институтымен  ауыстырады  [4,  с.  147].  Мұндағы  мақсат  староста  мен 
сотниктер  институтын  жойып,  оның  орнына  жаңа  старшын  институтын  енгізу  арқылы  башқұрт 
старосталары мен сотниктертерін биліктен айыру еді. Өйткені башқұрт қоғамындағы старосталар мен 
сотниктерінің арасында билігі атадан балаға мұра болып келгендері көп болатын. Старшындарға әрбір 
жер  2-3  старшынды  сайлайтын  болды.  Солардың  біреуін  ғана  үкімет  старшындыққа  тағайындап 
отырды. Осылайша патша үкіметі болыстық басқарма старшындарға өздерінің позицияларын нығайтып 
қана қоймай, старшындарды өздерінің тағайындауларымен оларды өздеріне бағынышты етуді көздеді 
[1, с. 38]. Патша үкіметінің саяси мүдделерінің негізінде әлеуметтік жаңа старшындар институты пайда 
болды. 
       Патша  үкіметі  башқұрт  қоғамына  старшындық  пен  қатар  бас  старшындар  лауазымын  да  енгізді. 
Олардың  міндетіне:  біріншіден,  башқұрт  қоғамында  «қатаң  түрде  тәртіпті  сақтау»  осы  мақсатта 
ешқандай  жиындардың  өтпеуін  қадағалауға  тиіс  болды.  Екіншіден,  ел  ішінде  тәртіп  бұзып 
ұсталағандарды жаза ретінде қалаға қуып жіберу арқылы жаза қолданды. Үшіншіден, 1736 жылғы 11 
ақпандағы  үкімет  жарлығы  бойынша  жалпы  башқұрттар  жиынын  «тәртіпке  жауапты»  бас 
старшындардың  қатысуымен жылына  бір  рет өткізуге  рұқсат  етілді.  Үкімет  жарлығының  негізінде  бас 
старшындар  башқұрт  отбасыларының  некелік  қатынастарына  да  араласты.  Мәселен,  Қазан 
губернаторының  рұқсатынсыз  башқұрттардың  татарлармен  некелеспеулеріне  жол  бермеуге  бас 
старшындар жауапты болды. Төртіншіден, христиандар мен басқа мұсылман еместерді мұсылман дініне 
кіргізген үшін өлім жазасы тағайындалды. Бас старшындар қазақтардың башқұрттрға қарсы қандай да 
болмасын жорықтарына тойтарыс беруге міндетті болды. Құжатта қазақ башқұрт арасындағы шекарада 
«тыныштық орнауына кепілдік» болуы баса айтылған. Бесіншіден, бас старшындардың ер адамдардан 
50  рублден  кеңсе  шығындарына  ақша  жинауға  және  жастарды  өздеріне  көмекші  ретінде  орыс  тіліне 
сауаттылықа оқытуларына рұқсат етілді [5, 63-73 пп.].  
        Кейіннен  патша  үкіметі  башқұрт  қоғамында  пайдаланылып  тәжірибеден  өткен  бас  старшындар 
институтын қазақ қоғамына да енгізді.  
Мәселен,  Кіші  жүзде  1787  жылдың  19  қарашасында  бас  старшындық  қызметке  патша  үкіметі 
тарапынан  жеті  адам  бекітіледі,  олар  –  Әлімұлы  руынан:  Сарытай  би,  Қаракөбек  би  Қосбайұлы, 
Мұратбек Айбашұлы. Байұлы руынан: Сырым тархан Датұлы, Қаратау би Ғұмырыұзақұлы. Жеті рудан: 
Тіленші тархан Бөкенбайұлы, Жанболат батыр Қарабанұлы. Бұлардың әрқайсысына жылына 100 рубль 
күміс  ақша  мен  жалақы  және  нандық  астық  үш  шертпек  тағайындады.  [6,  с.  197].  Патша  үкіметі 
Сырым Датұлы мен Тіленші Бөкенбайұлына бас старшындық атағына қоса ұрпақтарына мұраға кететін 
тархан  лауазымын  берді  [7,  с.  230].  Патша  әкімшілігі:  біріншіден,  бас  старшындар  арқылы  қазақ 
қоғамының  билігіне  патша  әкімшілігінің  тікелей  араласуын  жүзеге  асыруды  көздеді.  Екіншіден,  саяси 
билікті  қарадан  шыққан  бас  старшындар  қолына  беру  арқылы  дәстүрлі  қазақ  қоғамындағы  ақсүйек 
өкілдері хан-сұлтандар институтының билігін шектеуді көздеді. 
Қазақ  бас  старшындарының  міндеті  мынадай  болды:  бірінші,  Ордада  тәртіп  пен  тыныштықтың 
сақталуын  қадағалауға  тиіс.  Екінші,  бас  старшындар  генерал-губернатордың,  шекаралық 
экспедицияның  және  расправаның  жіберген  барлық  жарлық нұсқауларын орындауға міндетті  болды. 
Үшінші,  қарапайым  старшындардың  қызметтеріне  бақылау  жасау  мен  расправалардың  жұмысын 
қадағалауға  жауапты  болды  [7,  с.  230].  Шын  мәнінде,  бас  старшындар  міндетінен  байқайтынымыз: 
біріншіден, рубасы билерімен белгілі батырларына бас старшын атағын беру арқылы қазақ қоғамының 
дәстүрлі  билік  институтының  өкілдерін  патша  үкіметіне  қызмет  етуге  тарту  болатын.  Екіншіден,  бас 
старшындарды  патша  әкімшілігінің    жарлық  нұсқауларының  қазақ  қоғамында  жүзеге  асырылуына 
жауапты  ету  және  елдегі  тыныштықтың  сақталуын  бас  сатршындардың  бақылауы  арқылы  жүзеге 
асыру  болатын.  Үшіншіден,  патша  үкіметінің  жарлық  нұсқауларына  қарсылық,  наразылық  білдіретін 
белгілі  батыр-билерге  бас  старшын  атағын  беру  арқылы  олардың  қарсылықтарын  болдырмаудың 
алдын алуды көздген саясатта жоқ емес еді. Осы кезде қазақ старшындары байбақты руынан Сырым 
Датұлы  мен  бірге  табын  руынан  Тіленші  Бөкенбайұлына  және  төртқара  руынан  Қаракөбек 
Қосбайұлына  ұрпағына  кететін  тархандық  атағын  берулері  сұлтандар  беделін  түсіру  үшін, 
тархандарды  сұлтандарға  «бақталас»  етіп,  оларды  үкімет  тарапынан  қолапаштап  отыру  саясатын 
ұстанған. 
 Мәселен,  патша  үкіметінің  Орта  жүздің  бас  старшыны  Құлсары  тархан  мен  Құлеке  батырға 
жалование  тағайындаған  тәжірбиелерін  Кіші  жүздің  бас  старшындарына  да  пайдаланды.  Кіші  жүз 
тархандарын бас старшындық қызметке тағайындап, жалақы беру арқылы патша үкіметінің саясатына 
бет  бұрғызуды  көздеген  болатын.  Тархандық  грамота  мен  бас  старшындық  атақ  берген 
жарлықтарымен қарадан шыққан тархандар-старшындарды ақсүйек сұлтандар әлеуметтік статустарын 
теңестіруді  қолдан  жасаған  әрекет  болатын.  Патша  өкіметінің  қазақ  қоғамындағы  дәстүрлі  хандық 
институттың беделін түсіруге жасатқан алғашқы шараларын іс жүзінде жүзеге асыруда қазақ қоғамына 
енгізген старшын, тархан институттары бірінші үзбе жүйесі болды.
 
 

18 
 
       Қазақ  қоғамындағы  старшындар  институтын  қолдарында  рулық  ішкі  билік  басшылығы  бар, 
малдары көп ауқатты батыр билер құрады. Ауыл старшындары ауылдың көшпелі ұжымына басшылық 
жасады. Себебі, ауыл адамдарына старшын жақын болды. Олай болса, тархан старшындар қолдауына 
хан-сұлтандар да сүйенген болатын.  
Губернатор  А.  Игельстром  өзінің  ІІ  Екатерина  патшайымға  берген  хабарламасында:  Ордада 
бодандық  міндеттерін  адал  атқаратын  күшті  адамдарды  өз  жақтарына  тарту  үшін,  қаражат  беру 
қажеттігін,  сондай-ақ,  бұл  қойылған  старшындар  өздері  күткен  қызметтерін  көрсетіп  болғанша, 
жалования берілетінін, ал бас старшындардың қызметі қажет болмай қалған күні олардың қызметінен 
бас тартып, қаржыландыруды тоқтататын ойын жеткізген болатын [6, с. 98-99].  
Жоғарыда  қазақ  қоғамындағы  бас  старшындардың  міндеті  мен  құқықтары  башқұрт  бас 
старшындар  институтынан  өзгеше  болғанын  салыстырмалы  түрде  талдадық.  Бұл  мәселеге  қатысты 
қазақ  қоғамындағы  әлеуметтік  топ  өкілдерінің  құрылымының  тарихын  зерттеген  М.Бижановтың  пікірі 
мынадай: «Қазақ қоғамындағы сұлтандар мен билердің беделі хандық билік әлсіреген тұста көтерілді. 
Дәстүрлі  хандық  биліктің  әлсіреуі,  Қазақстан  территориясы  бірнеше  хандыққа  бөлінгеннен  басталды. 
Осындай жағдайда әрбір сұлтан хандық биліктен үстемдікті алуға билер мен батырларға сүйенді. XVIII 
ғасырдың екінші ширегіндегі билер, қазақ қоғамында шешуші рөл атқарған күш болды. Оларда атақты 
билер  немесе  билер  кеңесінің  қатысуынсыз  бірде-бір  сыртқы  және  ішкі  мәселеге  қатысты  жағдайлар 
шешілмеген.  XVIII  ғасырдың  бірінші  жартысындағы  жазба  деректерде  билер  мен  старшындарды 
айырмайды.  Орыс  жазба  деректерінде  Тама  Есеттің  тархандық  атақ  алғанша,  старшын  аталғаны 
айтылады.  Старшын  сөзін  біздің тарихи терминімізге  орыс шенеуніктері енгізгенімен,  старшын  атауын 
XVIII  ғасырда  қазақтар  қолданбаған»  [8,  с.160-170].  Қазақ  қоғамындағы  старшындар  институты 
башқұрт  қоғамындағыдай  патша  үкіметінің  жергілікті  жерлердегі  сенімді  патша  үкіметінің 
шенеуніктеріне айналмады.  
1734-1735  жылдары  Ноғай  жолының  Қыпшақ,  Усерган,  Минск  болыстарының  44  князі,  Сібір 
жолының  Қара-Табын  болыстығының  10  князіне  ресми  тархан  атағын  беріп,  тархандар  кітабына 
тіркелген.  Башқұрт  феодалдарының  көпшілік  бөлігін  тархандар  құраған.  Башқұрт  қоғамындағы 
тархандар  институтының  нығаюы  –  патша  үкіметінің  басқару  билік  жүйесіне  отаршылдық 
ықпалдарының  күшейгенін  көрсетеді.  Башқұрт  қоғамындағы  тархандардан  басқа  да  патша  үкіметі 
тарапынан енгізілген староста, старшын, сотник атақтары болды. Старосталар болыстықтың басында 
ХVІІІ ғасырдың бірінші ширегінен бастап 70 жылдай билікте тұрған, кейіннен старосталардың қызметін 
старшындар  ауыстырды.  Бұлардың  көпшілігі  билердің  ұрпақтарынан  болатын.  Башқұрт  қоғамындағы 
сотниктер мен старшындардың көмекшілері болған. Өндірістік қатынастардың дамуына және мүліктік 
дәрежесінің  көтерілуіне  байланысты  ауқаттанған  жасақ  қауымдастығының  азғана  тобын  –  байлар 
құраған.  Бұлардың  қатарына  малы  көп  дәулетті  батырлар  да  кірген  [9,  с.  39;  41].  Бұларға  патша 
үкіметі  старшын  атағын  беру  арқылы  ел  рухы  батырлар  институтын  старшындар  институтына 
айналдыру  арқылы  жоюды  көздеді.  Патша  үкіметі  отаршылдық  «бөліп  алда  билей  бер»  саясатын 
жүзеге  асыру  үшін,  башқұрт  старшындарын  жергілікті  жерлердегі  өздерінің  отаршылдық  пиғылдағы 
саясаттарын  жүргізуде  старшындар  қызметін  пайдалануды  көздеген  болатын.  Патша  үкіметі  жерге 
меншіктік  құқығын  пайдаланып,  қарапайым  башқұрттардан  жасақ  салығын  алып  отырды.  Салық 
натуралды  түрде  және  ақшалай  салынды  [10,  с.  145].  Башқұрт  қоғамындағы  старосталар  мен 
старшындардың  жасақ  салығын  жинауда  өздеріне  де  алым  беруді  талап  етулері  орын  алған  мұндай 
жүгенсіздіктері халықтың ашу-ызасын тудырған. 
 Башқұрт  қоғамының  тарихын  зерттеуші  А.Чулошников  пікірінше,  башқұрт  халықтарында 
жергілікті  халықтың  әлеуметтік  топтарының  сипатындағы  ерекшелікте  феодалданған  рулық 
қарапайым  тұрмысымен  ерекшеленді.  Осы  феодалданған  башқұрт  қоғамының  басында  жоғарғы 
ауқатты  әлеуметтік  топ  князьдар  (мырзалар)  мен  старшын  тархандар  институтының  өкілдері  тұрды 
[11, с. 8]. Патша үкіметі жергілікті жерлердегі феодалдық топтарды қолдады, себебі старшындар мен 
князьдардың  (мырзалар)  әлеуметтік  статустарын  көтеру  арқылы  жаңа  өлкені  өздерінің  отарына 
айналдырудағы  өз  биліктерін  нығайтуда жергілікті  жерден  билік  өкілдерін  одақтастарына  айналдыру 
саясатын  ұстанды.  Башқұрт-татар  князьдары  мен  мырза,  старшын  тархандарын  башқұрт,  татар 
өлкелерін  отарлауда  патша  үкіметінің  отарлық  саясатын  жергілікті  жерлерде  жүзеге  асыратын 
өздерінің  сенімді  тіректеріне  айналдыру  болатын.  Осы  мақсатта  оларға  Башқұрт  жерінен  жер  бөліп 
беріп, патша үкіметі атынан мырза, старшын атақтарын берді. Сонымен қатар, татарларға поместелік 
құқықпен башқұрттардан тартып алған жерлер берілді. Бұрын соңды ата-бабасынан бері тектілігі жоқ 
татарларға  мырза  атағын  және  башқұрттардан  тартып  алынған  жерлерді  беру  арқылы  оларды 
башқұрт-қазақ  даласында  патша  саясатының  жүзеге  асуына  аянбай  қызмет  атқаруға  міндеттендірді. 
Патша  үкіметі  отаршылдық  саясаттарын  Башқұрт  жерінде  жүзеге  асыру  үшін,  бар  айла-тәсілдерін 
пайдалану  арқылы  өздері  ұлықтап  атақ  дәреже  берген  Башқұрттардың  белгілі  азаматтарының 
қолдауына сүйенуді көздеді. 

19 
 
Қазақ  қоғамында  старшындық  атақты  атдан  балаға  жалғастырған  аталы  балалы  старшындар 
әулеті  болды.  Мысалы  Орта  жүзде  старшын  атағын  алған  Арғын  Жәнібек  батыр  Қошқарұлы,  оның 
баласы – батыр Дәуітбай старшын, оның баласы – батыр Мұса старшын.  
Атығай  руының  старшыны  Құлсары  батыр,  оның  баласы  –  Құлеке  батырға  да  патша  үкіметі 
старшын атағын берді. 
Кіші  жүзде  Табын  Бөкенбай  старшын,  оның  баласы  –  Тіленші  Бөкенбайұлы,  оның  балалары  – 
Бостыбай Жоламан, Тіленшіұлдарына да патша үкіметі старшын атағын берген [6]. 
Патша  үкіметі  отаршылдық  мақсаттарын  жүзеге  асыру  үшін,  Кіші  жүзде  1787  жылдың  19 
қарашасында  Орда  старшын  сұлтандарын  бас  старшындарға  бағынуы  туралы  жоғарыдан  бұйрық 
түсіреді [12, с.100].   
Патша  үкіметі  Сырым  батыр  Датұлына  бас  старшындық  атақ  берді,  оның  балалары  Жүсіп 
старшын  болса,  Қазы  Сырымұлына  әскери  старшын  атағы  берілді  [13,  19  п.].  Оның  баласы  Әубәкір 
Қазыұлына  да  патша  үкіметі  старшын  атағын  берген.  Старшын  Әубәкір  Қазыұлының  қоныстық  жері 
туралы  мәліметте  жазда  –  Шідерті,  Батпақты  және  Анқаты  өзендерінің  бойын  жайлаған,  қыста  – 
Өлеңті  тоғайы  мен  Ханкөлінде  қыстаған.  1754  жылы  Әубәкір  Қазыұлына  қарасты  байбақты  рулары 
2821  шаңырақ  үй  болғандығы  туралы  айтылады.  Малдарының  есебіне  келсек,  13500  жылқы,  6300 
түйе, 3000 мүйізді ірі қара және ұсақ малдан 25000 бас қой болған [13, 19 п.].  
Бұл деректерге қарағанда патша үкіметінің Есет батыр Көкіұлынан бастап старшын атанған ХVІІІ 
ғасырдың  басынан  бастау  алған  қазақ  қоғамындағы  старшын  институты  ХІХ  ғ.  екінші  жартысынан 
кейінде  қазақ  қоғамындағы  патша  үкіметі  тарапынан  егізілген  старшындық  институттың  әлеуметтік 
құрылым  жүйесінде  старшындардың  әлеуметтік  статусының  жоғары  болғандығын  білдіргендігіне  көз 
жеткіземіз.  Бұлай  болуының  себебі  патша  үкіметінің  қазақ  қоғамының  дәстүрлі  хандық  билікті  жоюы 
мен  дәстүрлі  билік  институттарын  күйрету  үшін,  ұстанған  отаршылдық  саясаттарына  байланысты 
империялық әлеуметтік институттарын егізулерінде болғандығын да жатыр. 
Осылайша  патша  үкіметі  отаршылдық  сипаттағы  құйтырқы  айлаларын  асырып,  башқұрт  елінің 
ішкі  ынтымақ  бірлігін  бұзып,  башқұрт  қоғамына  іштен  алауыздық  енгізді.  Башқұрт  қоғамына  Ресей 
патша  үкіметі  тарапынан  енгізілген  старшындар  институты  мен  қазақ  қоғамындағы  институтының 
айтарлықтай  өзіндік  айырмашылықтары  мен  ерекшеліктері  старшындар  болды.  Старшын,  тархан 
атағын  тек  қана  патша  үкіметі  беретін  болса,  Бөкей  ордасына  Жәңгір  хан  старшын,  тархан  атағын 
беретін құқыққа ие болды [14, 97 б.]. 
      1862 жылы Бөкей ордасында 178 старшын болған. С.Мәшімбаевтың көрсетуінше олардың меншік 
жерлері өздеріне қарасты 20-25 шаңырақтан тұратын адамдары болған. Бөкейлік старшындардың бәрі 
бірдей ауқатты болмаған [15, 57 б.].  
Қорыта  келгенде,  ХVІІІ  ғасырдағы  дәстүрлі  қазақ  қоғамына  ресей  патша  үкіметінің  енгізген 
старшындар  институты  патша  үкіметі  күткендей  старшын,  бас  старшын  лауазымдарына  малданып 
қазақ  старшындары  олардың  жергілікті  жерлердіегі  отаршылдық  саясатын  жүзеге  асыратын  құлақ 
кесті  құлдарына  айналмады.  Ұлт-азаттығы  үшін  күрескер  қызметтерімен  танылған  қазақ  батыр 
старшындарының  өмірі  мен  қоғамдық  қызметтері  тарихымыздан  белгілі.  Қазақ  старшындары 
ұлтжанды, отаншыл қасиеттермен танылды [16]. 
 

жүктеу/скачать 9,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: